ΛΙΒΑΝΙΟΣ

Ο Έλληνας Λιβάνιος υπήρξε ο πολυγραφότερος συγγραφέας της αρχαιότητας και ίσως όλων των εποχών. Σώζονται 1560 επιστολές του και δεκάδες λόγοι του αλλά μην περιμένετε να τα βρείτε εύκολα στα Ελληνικά. Ο Λιβάνιος δεν είναι καλοδεχούμενος από τους σημερινούς ρωμιούς. Στο έργο του «Υπέρ των Ελληνικών Ναών», που ο Λιβάνιος απευθύνει το 386 μΧ στον αυτοκράτορα Θεοδόσιο, ικετεύει σπαρακτικά για τη διάσωση του Ελληνικού πολιτισμού.

1. Βιογραφικά

Ο Λιβάνιος ήταν ένας από τους σημαντικότερους ρήτορες της Ύστερης Αρχαιότητας, για τον οποίο έχουμε –παραδόξως– πλούσιες πληροφορίες, που οφείλονται τόσο στο ίδιο το συγγραφικό του έργο, που περιλαμβάνει και μια αυτοβιογραφία του, όσο και σε πληθώρα επιστολών που είχε ανταλλάξει με σημαντικούς ανθρώπους της εποχής του, για ζητήματα πολιτικά, για τις προσωπικές περιουσιακές υποθέσεις, αλλά και για τις θρησκευτικές του απόψεις.1

Ο Λιβάνιος γεννήθηκε στην Αντιόχεια το 314 μ.Χ. Καταγόταν από επιφανή οικογένεια της πόλης, η οποία είχε παράδοση στην ανάληψη δημόσιων αξιωμάτων. Ο πατέρας του, του οποίου το όνομα δε γνωρίζουμε, πέθανε όταν ο Λιβάνιος ήταν ακόμη μικρός, αφήνοντάς του σημαντική περιουσία. Οι δύο θείοι του, Πανόλβιος και Φασγάνιος, ήταν βουλευτές. Άσκησαν κηδεμονευτικό ρόλο μετά το θάνατο του πατέρα του, αυτή όμως που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαπαιδαγώγησή του ήταν η μητέρα του. Σε ηλικία είκοσι χρόνων χτυπήθηκε από κεραυνό, πράγμα που επιδείνωσε την υγεία του διά βίου, κάνοντάς τον να υποφέρει από ημικρανίες. Η προοπτική του να παντρευτεί την εξαδέλφη του ανατράπηκε όταν εκείνη πέθανε ξαφνικά σε νεαρή ηλικία, και ο Λιβάνιος πήρε μια παλλακίδα, από την οποία απέκτησε ένα γιο, τον Αράβιο, που αργότερα μετονόμασε Κίμωνα, εξαιτίας του θαυμασμού του προς τον Αθηναίο πολιτικό και στρατηγό. Στο διάστημα 381-388 κύριο μέλημα του Λιβάνιου ήταν η διασφάλιση των συμφερόντων του γιου του, έτσι ώστε ο τελευταίος να μπορέσει να κληρονομήσει την περιουσία του, αλλά και το επάγγελμά του, αφού τον προόριζε επίσης για δάσκαλο. Ο Κίμων προτίμησε μια καριέρα ως δικηγόρος, ενάντια στην πατρική επιθυμία, έχοντας μάλιστα βλέψεις και για μια θέση στην αυτοκρατορική αυλή, ως συγκλητικός. Η ταπεινή καταγωγή της μητέρας του όμως αποτελούσε εμπόδιο στις φιλοδοξίες του. Το 391, λίγο μετά το θάνατο της μητέρας του, ο Κίμων, επιστρέφοντας από την Κωνσταντινούπολη στην Αντιόχεια, έπεσε από το άρμα του και τραυματίστηκε θανάσιμα. Ο Λιβάνιος έζησε το υπόλοιπο της ζωής του μέσα σε πένθος για το χαμό των δικών του. Το χρονικό αυτό διάστημα όμως ήταν σύντομο, αφού ο ρήτορας πέθανε το 392 ή το 393.

2. Δράση

2.1. Εκπαίδευση

Ο Λιβάνιος είχε εκδηλώσει από μικρός την κλίση του στα κλασικά γράμματα και προετοιμαζόταν για μια καριέρα στη ρητορική και τη φιλοσοφία. Είχε δασκάλους του σημαντικούς πνευματικούς άνδρες της εποχής του, όπως ο Ουλπιανός από την Ασκάλωνα και ο Ζηνόβιος από την Ελούσα. Σε ηλικία εικοσιδύο χρόνων, δηλαδή το 336 μ.Χ., έφυγε για την Αθήνα, παρά τις αντιρρήσεις της μητέρας του, με σκοπό να τελειοποιήσει εκεί τις σπουδές της φιλοσοφίας και της ρητορικής που είχε επιτυχώς ξεκινήσει στην Αντιόχεια. Αργότερα, στα χρόνια της ακμής του πια, διακήρυσσε ότι αυτό που τον έκανε μεγάλο δεν ήταν οι δάσκαλοί του, αλλά η προσωπική του προσήλωση στα γνωστικά αντικείμενα που αγαπούσε.

2.2. Η καριέρα του ως σοφιστή και ρήτορα

Στην Αθήνα ο Λιβάνιος διακρίθηκε και άρχισε μάλιστα να διδάσκει μετά την αποπεράτωση των σπουδών του. Το 340 όμως, ίσως εξαιτίας της αντιζηλίας των συμμαθητών του που ανταγωνίζονταν για την ανάληψη της εκεί έδρας, έφυγε και πήγε στην Κωνσταντινούπολη, που είχε μόλις αρχίσει να μεταμορφώνεται σε οικονομικό και πνευματικό κέντρο της αυτοκρατορίας, και άρχισε να παραδίδει μαθήματα ιδιωτικά. Γνώρισε μεγάλη επιτυχία, αλλά το 342 αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πόλη, εξαιτίας -και πάλι- του αθέμιτου ανταγωνισμού. Για ένα μικρό διάστημα εργάστηκε στη Νίκαια, αλλά το 344 πήρε την έδρα της φιλοσοφίας στη Νικομήδεια, όπου και δίδαξε μέχρι το 348. Εκεί είχε την ευκαιρία να σχετιστεί με το Μέγα Βασίλειο, γνωριμία που κατέληξε σε μια γόνιμη αλληλογραφία. Επίσης οι σημειώσεις από τα μαθήματά του έφταναν στα χέρια του νεαρού Ιουλιανού, που ζούσε φυγαδευμένος από την αυλή στη Νικομήδεια, και συντέλεσαν καθοριστικά στη διαμόρφωση του αρχαιολατρικού πνεύματος του μετέπειτα αυτοκράτορα.

Η εξαιρετική επιτυχία του στη Νικομήδεια ώθησε τον αυτοκράτορα Κωνστάντιο Β΄ να τον επαναφέρει στην Κωνσταντινούπολη, όπου διορίστηκε αυτοκρατορικός δάσκαλος φιλοσοφίας και ρητορικής. Η ατμόσφαιρα της αυλής όμως έκανε το Λιβάνιο να πλήττει. Έτσι, το 353, πήρε άδεια από τον αυτοκράτορα να επισκεφθεί και πάλι τη γενέτειρά του. Σύντομα η θέση του δασκάλου της ρητορικής στη σχολή της Αντιόχειας έμεινε κενή, κι έτσι τον επόμενο χρόνο ο Λιβάνιος εγκαταστάθηκε μόνιμα στην πόλη που αγαπούσε ιδιαίτερα. Εκτός από τα διδακτικά του καθήκοντα ανέλαβε και τη διαχείριση της πατρικής περιουσίας. Παρά το γεγονός ότι ανήκε στην ανώτερη τάξη της πόλης, απέφυγε την ανάληψη δημοσίων αξιωμάτων, αλλά με τους λόγους του προσπάθησε συχνά να μεσολαβήσει προς την ανώτατη αρχή για να μειωθούν οι σημαντικές οικονομικές πιέσεις που δεχόταν η βουλευτική τάξη την περίοδο αυτή.2

2.3. Ο ρόλος του ως μεσολαβητή

Η απουσία του από την ενεργό πολιτική ζωή ωστόσο δεν εμπόδισε το Λιβάνιο να συμμετέχει στα κοινά και να συντρέχει σε βοήθεια της πατρίδας του κάθε φορά που αυτή τον είχε ανάγκη. Χάρη στη ρητορική του δεινότητα αλλά και τη μετριοπαθή συμπεριφορά του και τη θέση του ως πνευματικού ανθρώπου της εποχής του, είχε τη δυνατότητα να συνδιαλέγεται άμεσα με τον εκάστοτε αυτοκράτορα ή με υψηλούς αξιωματούχους, μεταφέροντας τα παράπονα ή τις επιθυμίες των συμπολιτών του, αλλά και τις θέσεις και παραινέσεις της ηγεσίας προς τους πολίτες.

Ο ρόλος του αυτός του μεσολαβητή καθιερώθηκε κυρίως κατά τη σύντομη περίοδο της βασιλείας του Ιουλιανού.3 Ο Λιβάνιος είδε στο νέο αυτοκράτορα έναν ομοϊδεάτη του, νοσταλγό του κλασικού παρελθόντος και υπέρμαχο των παραδοσιακών θρησκειών. Το χειμώνα του 361-362 ο αυτοκράτορας παραχείμασε στην Αντιόχεια προετοιμάζοντας την περσική του εκστρατεία. Οι Αντιοχείς, είτε εξαιτίας της χριστιανικής τους πίστης είτε εξαιτίας της προσκόλλησής τους σε έναν τρυφηλό τρόπο ζωής που ο ασκητικός αυτοκράτορας καταδίκαζε, τον αντιμετώπισαν με συγκαλυμμένη εχθρότητα. Ο Ιουλιανός αντέδρασε επιβάλλοντας βαριές οικονομικές κυρώσεις στην άρχουσα τάξη.4

O Λιβάνιος την περίοδο αυτή συνδέθηκε προσωπικά με τον αυτοκράτορα, ο οποίος του έδωσε το αξίωμα του κυαίστωρος και νομιμοποίησε το νόθο γιο του. Αντίστοιχα ο ρήτορας πήρε το μέρος του αυτοκράτορα έναντι των Αντιοχέων, αλλά παράλληλα προσπάθησε να κατευνάσει την οργή του και να μετριάσει τις ποινές που επιβλήθηκαν στην πόλη. Ο άκαιρος θάνατος του Ιουλιανού κατά τη διάρκεια της εκστρατείας το 363 και η ατιμωτική συνθήκη την οποία επέβαλαν οι Σασσανίδες στους Ρωμαίους, που έχαναν πια οριστικά σημαντικές περιοχές της αυτοκρατορίας κοντά στον Ευφράτη, βύθισαν το Λιβάνιο σε κατάθλιψη.5 Μαζί με τον Ιουλιανό έβλεπε να πεθαίνουν και οι τελευταίες του ελπίδες για την ανάσχεση του εκχριστιανισμού της αυτοκρατορίας, τον οποίο θεωρούσε βλαβερό. Εκτός από παθολογικά και ιδεολογικά αίτια, η θλίψη του Λιβάνιου οφειλόταν και σε πραγματικά γεγονότα, αφού μετά το θάνατο του αυτοκράτορα οι αντίπαλοί του τον ενέπλεξαν σε μια σειρά από δίκες, κατηγορώντας τον κυρίως για το ότι ήταν εθνικός.6

Οι μηχανορραφίες εναντίον του, η θρησκευτική μονομέρεια και η γενικότερη στενότητα πνεύματος του Βάλεντα (364-378), που διαδέχθηκε τον Ιουλιανό, έκαναν το Λιβάνιο να ζήσει σε σχετική αφάνεια για περισσότερο από μία δεκαετία. Όταν όμως ανέβηκε στο θρόνο ο Θεοδόσιος Α΄ το 378 μ.Χ., ο Λιβάνιος άρχισε και πάλι να εκφράζει ανοιχτά τις πεποιθήσεις του για την πολιτική, τη θρησκεία και την εκπαίδευση, παρά τις χριστιανικές θρησκευτικές αρχές του αυτοκράτορα. Η αυστηρότητα της διακυβέρνησης του Θεοδοσίου ωστόσο και η συνεχιζόμενη τρυφηλότητα της ζωής των Αντιοχέων δημιούργησαν νέες τριβές μεταξύ της πόλης και του μονάρχη.

Συγκεκριμένα, το 387, έπειτα από ένα βαρύ χειμώνα που έπληξε την πόλη με λιμό, οι κάτοικοι ζήτησαν ευνοϊκή φορολογική μεταχείριση και ελαφρύνσεις, παρακινημένοι από τα μέλη της βουλευτικής τάξης, που θα έπρεπε να πληρώσουν τους συλλογικούς φόρους της πόλης και από τις προσωπικές τους περιουσίες. Μπροστά στην άρνηση του αυτοκράτορα, οι πολίτες εξεγέρθηκαν και ανέτρεψαν όλα τα αγάλματα του αυτοκράτορα και μελών της οικογενείας του. Τα οργισμένα στρατεύματα που στάλθηκαν για να καταστείλουν τη «στάση των αγαλμάτων» κατάφερε να σταματήσει ο Λιβάνιος, ο οποίος προσπάθησε επίσης επιτυχώς να κατευνάσει τον αυτοκράτορα και να εξομαλύνει την κατάσταση, περιορίζοντας την τιμωρία των Αντιοχέων σε διοικητικά κυρίως μέτρα.7

 3. Έργο

Στην πολύχρονη καριέρα του ο Λιβάνιος έγραψε πολυάριθμα έργα, κυρίως λόγους, αρκετοί από τους οποίους απευθύνονταν στους εκάστοτε αυτοκράτορες ή σε ανώτατους αξιωματούχους με σκοπό να τους επηρεάσουν για ζητήματα της πόλης ή απλώς να τους υμνήσουν, αλλά και πραγματείες, ενώ πλούσια ήταν και η αλληλογραφία του με ανθρώπους της πολιτικής και του πνεύματος. Πολλά από τα έργα αυτά αποτελούν ανεκτίμητη πηγή για την εποχή του, ενώ προσφέρουν και μια άλλη οπτική από αυτή που εκφράζουν αντίστοιχα έργα που όμως ήταν γραμμένα από χριστιανούς.8

Τα έργα του χωρίζονται στις εξής κατηγορίες:

α) αυτοβιογραφικά (Αυτοβιογραφία)

β) επιστολές (μεταξύ άλλων προς το φιλόσοφο Θεμίστιο, τον ιστορικό Αμμιανό Μαρκελλίνο , το Μέγα Βασίλειο, τον Ιουλιανό, αξιωματούχους όπως τον έπαρχο του πραιτορίου Ιλλυρίας Ανατόλιο κ.ά.)9

γ) επαινετικούς και θρηνητικούς λόγους (στην πρώτη κατηγορία, μεταξύ άλλων, ανήκουν ο Βασιλικός, προς τους αυτοκράτορες Κωνστάντιο και Κώνσταντα, και ο Αντιοχικός, προς τη γενέτειρά του Αντιόχεια, ενώ στη δεύτερη κατηγορία οι τρεις θρηνητικοί λόγοι για τον Ιουλιανό)10

δ) Φιλοσοφικά (Απολογία Σωκράτους)

ε) Παραινετικοί και πολιτικοί λόγοι (Προς Αντιοχέας περί της του βασιλέως οργής, Περί προστασιών, Εις Ιουλιανόν Αυτοκράτορα Ύπατον, Πρεσβευτικός προς Ιουλιανόν, Προς τον βασιλέα περί των δεσμωτών, Υπέρ των γεωργών περί των αγγαρειών, Προς Θεοδόσιον τον βασιλέα περί της στάσεως κτλ.)

Λόγω των ιστορικών πληροφοριών που παρέχει, ανεκτίμητος είναι ο επαινετικός λόγος που συνέταξε για τη γενέτειρα πόλη του, Αντιόχεια, το 360 μ.Χ., ο οποίος είναι σήμερα γνωστός ως Αντιοχικός.11 Επίσης ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αυτοβιογραφία του, καθώς μας δίνει πληροφορίες όχι μόνο για τη ζωή του αλλά και για τον κοινωνικό του περίγυρο. Σημαντικός είναι και ο Βασιλικός,λόγος που συνέταξε προς τιμήν του Κωνσταντίου και του Κώνσταντα, γιατί αποκαλύπτει το ύφος και τη λειτουργία των πανηγυρικών λόγων τον 4ο αιώνα. Τέλος, σημαντικότατη πηγή για την πνευματική ιστορία του 4ου αιώνα αποτελούν οι επιστολές του, οι οποίες αποκαλύπτουν πτυχές των προσωπικών σχέσεων μεταξύ πνευματικών και πολιτικών ανδρών της εποχής, αποτελώντας ταυτόχρονα και παραδείγματα επιστολογραφίας που έχουν μελετηθεί ιδιαίτερα για το ύφος τους.

Εκτός από το συγγραφικό του έργο αξιόλογο ήταν και το διδακτικό του έργο. Στη μακρόχρονη σταδιοδρομία του ο Λιβάνιος παρέμεινε προσκολλημένος στην ακαδημαϊκή προσέγγιση της ζωής και της γνώσης, τις οποίες κατανοούσε μόνο μέσα στους κλασικούς κανόνες. Παρά το γεγονός αυτό όμως, παραμέρισε την ανιαρή επανάληψη κλασικιστικών τύπων της εποχής του, που σκοπό είχαν την επιφανειακή μόρφωση ανθρώπων που θα ήταν στη συνέχεια κατάλληλοι να επανδρώσουν τη διοικητική ιεραρχία, και καινοτόμησε δημιουργώντας έργα με αυστηρή συγκρότηση, ρητορικότητα αλλά και περιεχόμενο καίριο, που απασχολούσε και συγκινούσε το ακροατήριό του.

Τις αρχές του αυτές τις μετέδωσε και στους πολυάριθμους μαθητές του. Εξαιτίας των μετακινήσεών του ο Λιβάνιος απέκτησε δύο κυρίως κύκλους μαθητών, αυτόν της Νικομήδειας, στους οποίους –εμμέσως– συγκαταλέγεται και ο Ιουλιανός, και αυτόν της Αντιόχειας, που ήταν πολυαριθμότερος και περιλάμβανε επίσης σημαντικούς άνδρες της εποχής, όπως ο συνεχιστής του Ακάκιος, και ο επίσκοπος και εκκλησιαστικός πατέρας Ιωάννης ο Χρυσόστομος, του οποίου το εξαιρετικό ταλέντο είχε αναγνωρίσει ο ίδιος ο Λιβάνιος, χωρίς να κρύβει όμως τη θλίψη του για το γεγονός ότι ο μαθητής του είχε επιλέξει να χρησιμοποιήσει το ταλέντο του για την ενίσχυση της χριστιανικής πίστης, προς την οποία ο Λιβάνιος ήταν σθεναρά αντίθετος.12

4. Ιδεολογία

Όλα σχεδόν τα έργα του Λιβάνιου εκφράζουν την αγάπη του για την ελληνική παιδεία και το θαυμασμό του για το ελληνικό ιδεώδες της «πόλεως» και των αξιών που αυτή αντιπροσώπευε: συμμετοχή στα κοινά, εκλέπτυνση του πνεύματος, εκγύμναση του σώματος, λατρεία των θεών. Γράφοντας σε μια ταραγμένη ιδεολογικά εποχή, που χαρακτηριζόταν από τη διαμάχη μεταξύ των παλαιών θρησκειών και του γοργά εξαπλωνόμενου χριστιανισμού, ο Λιβάνιος έγινε ο εκφραστής μιας ολόκληρης κατηγορίας ανθρώπων, των εύπορων αστών και αριστοκρατών που ένιωθαν να υποβαθμίζεται η κοινωνική και οικονομική τους θέση εξαιτίας της ανάπτυξης μιας κρατικής γραφειοκρατίας στην κορυφή της οποίας βρισκόταν ένας χριστιανός αυτοκράτορας. Ενώ αρκετοί από τους ομοίους τους επέλεξαν τον εκχριστιανισμό και την άνοδο στα δημόσια αξιώματα, η κατηγορία αυτή, στην οποία ανήκε και ο Λιβάνιος, προτίμησε να παραμείνει πιστή στην ειδωλολατρία, συνδυασμένη φυσικά με μια ιδιαίτερη αγάπη για τα κλασικά γράμματα και ό,τι το εκλεπτυσμένο είχε να δώσει ακόμη ο κόσμος που έφευγε.

Η ιδεολογία αυτή του Λιβάνιου εκφράστηκε με τον καλύτερο τρόπο κατά το σύντομο διάστημα της βασιλείας του ομοϊδεάτη του Ιουλιανού. Παρ’ όλα αυτά, η θέση και το λειτούργημα που ασκούσε ο Λιβάνιος δεν του επέτρεπαν να είναι ιδιαίτερα αυστηρός με την εξουσία. Εξάλλου το έναυσμα για την καριέρα του είχε δοθεί όταν εκφώνησε στην Κωνσταντινούπολη τον Τριακονταετή λόγο για τον Κωνστάντιο Β΄. Παρατηρούμε όμως ότι ακόμη και όταν στο θρόνο βρισκόταν ο Θεοδόσιος Α΄, που έδωσε το τελικό χτύπημα στον κόσμο των παραδοσιακών λατρειών και αξιών, ο λόγος του Λιβάνιου ήταν πάντοτε παρακλητικός και ποτέ σκληρός, όπως αντίστοιχα μπορούσε να είναι ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Στο λόγο Προς αυτοκράτορα Θεοδόσιον υπέρ των ιερών, ο Λιβάνιος προσπαθεί να σώσει τα ειδωλολατρικά ιερά της υπαίθρου από την καταστροφική μανία των χριστιανών ιερέων και μοναχών, ενώ στον Προς Αντιοχείς διά την του βασιλέως οργήν προσπαθεί να μεσολαβήσει μεταξύ του αυτοκράτορα και των εξεγερμένων, το 387, πολιτών της Αντιόχειας, προκειμένου να κάμψει την αντίσταση των δεύτερων και να δικαιολογήσει την οργή του πρώτου.

5. Κρίση και αποτιμήσεις

Ο Λιβάνιος αναμφίβολα αποτέλεσε έναν από τους σημαντικότερους πνευματικούς αθρώπους της Ύστερης Αρχαιότητας. Καλλιέργησε ένα λόγο ρητορικό, με ζωντανή τη μνήμη μεγάλων κλασικών ρητόρων όπως ο Ισοκράτης, τον οποίο θαύμαζε ιδιαίτερα για το ύφος του. Η ποσότητα των σωζόμενων έργων του, αλλά και η καλλιέργεια ενός κλασικίζοντος, αλλά πρωτότυπου και ζωντανού λόγου επιβεβαιώνουν το χαρακτηρισμό του ως «τελευταίου σοφιστή». Ο κύκλος των μαθητών του διατήρησε τα διδάγματά του για μερικά ακόμη χρόνια μετά το θάνατό του, ενώ κάποιοι ανάμεσά τους αργότερα μεταστράφηκαν στο χριστιανισμό και μεταλαμπάδευσαν ρητορικά και παιδευτικά στοιχεία στο λόγο της θεολογικής σχολής της Αντιόχειας. Ωστόσο, η συχνή εμπλοκή του σε δίκες καθώς και οι αντιζηλίες που προξενούσε έχουν δημιουργήσει την εντύπωση ότι στην προσωπική του ζωή ήταν ένας άνθρωπος με πολλές εμμονές και ότι η προσκόλλησή του στο κλασικό παρελθόν αποτελούσε προέκταση του λεπτολόγου και συντηρητικού χαρακτήρα του.
----------------------------
1. Για την αυτοβιογραφία του βλ. Norman, A.F. (επιμ.), Libanius’ autobiography (Oration 1) (Oxford 1965) και Norman, A.F. (επιμ.), Libanius: Autobiography and selected letters (London 1992). Από τη γερμανική βιβλιογραφία βλ. Wolf, P. (επιμ.), Libanios, Autobiographische Schriften (Zürich-Stuttgart 1967), καθώς και το παλιό αλλά κλασικό έργο του Seeck, O., Die Briefe des Libanios (Leipzig 1906). Βιογραφικές πληροφορίες για το Λιβάνιο βρίσκουμε επίσης στον Ευνάπιο, ΒΣοφ. Για σύγχρονες βιογραφίες του Λιβάνιου βλ. Metzler Lexikon Antiker Autoren (Stuttgart & Weimar 1997), βλ. λ. “Libanios” (Krischer, T.)• N Pauly, VII (Stuttgart & Weimar 1999), σελ. 129-132, βλ. λ. “Libanios”(Weißenberger, M.).

2. Η σχέση του Λιβάνιου με την πολιτική καθοριζόταν από δύο κυρίως άξονες: αφενός την κληρονομική του θέση μεταξύ των αριστοκρατών της Αντιοχείας και της επίγνωσης της θέσης του αυτής και αφετέρου την προσήλωσή του σε έναν ακαδημαϊκό τρόπο ζωής, ο οποίος θα καταστρεφόταν αν ο ρήτορας εμπλεκόταν στη δίνη των πολιτικών γεγονότων της εποχής του. Βλ. σχετικά: Banchich, T.M., “Eunapius on Libanius' refusal of a prefecture”, Phoenix 39 (1985), σελ. 384-386• Carrié, J.-M., “Patronage et propriété militaires au IVe s.Objet rhétorique et objet réel du discours sur les patronages de Libanios”, BCH 100 (1976), σελ. 159-176.

3. Η σχέση του Λιβάνιου με τον Ιουλιανό και τα σπαράγματα της εθνικής κουλτούρας που αργοπέθαινε σε ένα χριστιανικό περιβάλλον έχουν αποτελέσει το αντικείμενο αρκετών μελετών. Βλ. π.χ. Criscuolo, U., “Libanio e Giuliano”, Vichiana 11 (1982), σελ. 70-87• Wiemer, H.-U, Libanios und Julian, Studien zum Verhältnıs von Rhetorık und Politik im Vierten Jahrhundert n. Chr. (Munich 1995)• Bouffartigue, J. – Scholl, R., Historische Beiträge zu den julianischen Reden des Libanios (Stuttgart 1994). Το όλο κείμενο της πρεσβείας του Λιβάνιου προς τον Ιουλιανό έχει διασωθεί στον αντίστοιχο λόγο, Πρεσβεία προς Ιουλιανόν, στο Norman, A.F. (επιμ.), Libanius: selected works I, The Julianic orations (London 1969). Βλ. επίσης και τον παραινετικό λόγο Προς Αντιοχέας περί της του βασιλέως οργής, με τον οποίο προσπαθούσε να μετριάσει τις αντιδράσεις των συμπολιτών του.

4. Η παραμονή του Ιουλιανού στην Αντιόχεια και η αντιπαράθεσή του με τους Αντιοχείς σκιαγραφείται εξαιρετικά στο λόγο του Αντιοχικός ή Μισοπώγων. Βλ. Wright, W., The Works of the emperor Julian (London 1913), τόμ. 2, σελ. 421-511.

5. Η θλίψη του Λιβάνιου για το θάνατο του Ιουλιανού διαφαίνεται σε τρεις λόγους που εκφώνησε για τον αυτοκράτορα το 363 : Μονωδία προς Ιουλιανόν, Επιτάφιος προς Ιουλιανόν, Περί της Ιουλιανού τιμωρίας. Βλ. Norman, A.F. (επιμ.), Libanius: selected works I, The Julianic orations (London 1969).

6. Cracco-Ruggini, L., “Libanio e il camaleonte: politica e magia ad Antiochia sul finire del IV e secolo, in Italia sul Baetis”, στο Gabba, E. – Desideri, S. – Roda, I., Florilegi 7 (Torino 1996), σελ. 159-166.

7. Βλ. το λόγο του Προς Θεοδόσιον τον βασιλέα περί της στάσεως. Συνέπεια της «στάσης των αγαλμάτων» ήταν να χάσει η επισκοπική έδρα της Αντιοχείας τα πρωτεία της για κάποια χρόνια, προς όφελος της επισκοπής Λαοδικείας, που γίνεται έδρα μητροπολιτικού πλέον επισκόπου.

8. Είναι γεγονός ότι οι σύγχρονοι ιστορικοί μπόρεσαν να ανασυνθέσουν την ιστορία της Αντιόχειας αλλά και της Συρίας του 4ου αιώνα κυρίως χάρη στο Λιβάνιο. Βλ. ενδεικτικά: Festugière, A., Antioche paienne et chrétienne, Libanius, Chrysostome et les moines de Syrie (Paris 1959)• Downey, G., A History of Antioch in Syria from Seleucus to the Arab Conquest (Princeton 1961)• Liebeschuetz, J.H.G.W, Antioch, city and imperial administration in the Later Roman Empire (Oxford 1972).

9. Για τις επιστολές του Λιβάνιου βλ. κυρίως Norman, A.F. (επιμ.), Libanius: Aytobiography and selected letters ( London 1992), και Seeck, O., Die Briefe des Libanios (Leipzig 1906).

10. Για τις σχέσεις του Λιβάνιου με τον Κωνστάντιο βλ. Seiler, E.-M., Konstantios II. bei Libanios. Eine kritische Untersuchung des überlieferten Herrscherbildes (Hannover, Univ., Diss., 1997). Frankfurt am Main [u.a.]: Lang, 1998. - 257 S. - (Europäische Hochschulschriften / 3;798).

11. Σχετικά με τον Αντιοχικό και τη σημασία του, αλλά και τις αντιλήψεις του Λιβάνιου για την πόλη και τον πολιτισμό γενικότερα βλ. καταρχήν τα σχόλια στις εκδόσεις του κειμένου: Downey, G., “Libanius' oration in praise of Antioch”, Proceedings of the American Philosophical Society 103 (1959), σελ. 652-686• Λιβανίου, Αντιοχικός, Καμάρα, Α. (επιμ.) (Αθήνα 1999)• Hugi, L. (επιμ.), Der Antiochikos des Libanios (Solothourn “Union” 1919)• Norman, A.F., Antioch as a center for Hellenic Culture as observed by Libanius (Liverpool 2000). Επίσης βλ. σχετικές μελέτες που βασίστηκαν στο Λιβάνιο για την αποκατάσταση της όψης της Αντιόχειας: Müller, O., Antiquitates Antiochenae (Göttingen 1839), και τα σχόλια του Bowersock, G., “The search for Antioch: Karl Ottfried’s Müller’s Antiquitates Antiochenae”, στο Bowersock, G. (επιμ.), Studies on the Eastern Roman Empire: social, economic and administrative history, religion, historiography, Biblioteca Eruditorum 9 (Goldbach 1994), σελ. 411-427• Hebert, B.D., Spätantike Beschreibung von Kunstwerken. Archäologischer Kommentar zu den Ekphraseis des Libanios und Nikolaos (Diss. Techn. Uni Graz 1983)• Downey, G., A History of Antioch in Syria from Alexander to the Arab conquest (Princeton 1961)• Downey, G., “Polis and civitas in Libanius and Saint Augustine. A contrast between East and West in the Late Roman Empire”, Bull. de la Classe de Lettres de l'Acad. Royale de Belgique 52 (1966), σελ. 351-366.

12. Για τον κύκλο των μαθητών και συντρόφων του Λιβάνιου βλ. το κλασικό έργο του Marrou, H.I., Les étudiants de Libanios. Επίσης Νpauly, (1996), “Akakios, Rhetor und Dichter aus Caesarea, Zeitgenosse des Libanios” (Weißenberger, M.). Ειδικά για τη σχέση του με τον Ιωάννη Χρυσόστομο βλ. Hunter, D., “Libanius and John Chrysostom: New Thoughts on an old Problem”, Studia Patristica 22 (1989), σελ. 129-135. Επίσης για την αλληλογραφία του με τον Καππαδόκη εκκλησιαστικό πατέρα Γρηγόριο το Ναζιανζηνό βλ. Gallay, P. (επιμ.), Gregor von Nazianz: Briefe (Berlin: Akademie-Verlag, 1969).