Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΘΕΟΙ - ΑΠΟΛΛΩΝ ή ΑΠΕΛΛΩΝ - Επίθετα του θεού

Τα επίθετα με τα οποία λατρευόταν ο θεός φανερώνουν τις ιδιότητες και τις αρμοδιότητές του:

 

• Αγυιεύς = προστάτης θυρών
• Ακερσεκόμης = ο έχων την κόμην μη κεκαρμένην, αεί νέος, εξού και Κουροτρόφος (προστάτης της νεότητας). Πράγματι, ο θεός σπάνια εμφανίζεται γενειοφόρος.
• Άναξ και αρχηγέτης· γενέτωρ· επικούριος.
• Δελφίνιος ή Δελφίδιος. Η σχέση του θεού με τη θάλασσα είναι έμμεση λόγω και του τόπου γέννησής του, τον οποίο οι πιστοί του προσεγγίζουν μόνο δια θαλάσσης. Η εμφάνιση των δελφινιών ήταν μια έμμεση επιδοκιμασία του θεού για το προσκυνηματικό τους ταξίδι. Ο ίδιος, με τη μορφή δελφινιού, θα οδηγήσει τους Κρήτες στην περιοχή της Κρίσας, για να γίνουν οι πρώτοι ιερείς των Δελφών.
• Αργυρότοξος, Τοξοφόρος, Έκατος, Εκατηβόλος, Εκηβόλος, Εκατηβελέτας, Εκάεργος (από το ἑκάς = μακράν). Ως τοξοφόρος και εκηβόλος ο θεός εμφανίζεται στην αρχή της Ιλιάδας (Α 43-53).
• Καρτερός (=γενναίος), λόγω της σχέσης του με τον πόλεμο
• Λοίμιος (=αυτός που προκαλεί λοιμούς), Ιατρός, Παιάων (Γραμμική Β'), Ακέστωρ και Ακέσιος (= θεραπευτής), Αλεξίκακος, Αποτρόπαιος.
• Μουσαγέτας ή Μουσηγέτης, Νυμφηγέτης, Εύυμνος, Κιθαρωδός, Ιηπαιήων (< παιάν), λόγω της σχέσης του με τη μουσική, τις Μούσες και τις Νύμφες.

• Τα επίθετα Αιγλήτης, Λύκιος, Λυκηγένης, Λυκοκτόνος, Ήλιος, Φαναίος, Χρυσάωρ είναι συνδεδεμένα με το φως και το χρώμα του ήλιου.
• Φοίβος (= καθαρός, ιερός) από την αδελφή της Θέμιδας Φοίβη, Θούριος από τη μάνα του Χαίρωνα Θουρώ, Πύθιος από το φίδι Πύθωνα Τελφούσιος, από τη νύμφη Τέλφουσα και το όρος Τελφούσιο, κοντά στην Κωπαΐδα, όπου ο Απόλλωνας θα ίδρυε το ιερό του εκτοπίζοντας τη νύμφη, αν εκείνη με πονηριά δεν τον κατηύθυνε προς την Κρίσα, στον Παρνασσό· ο θεός την εκδικήθηκε παραχώνοντας τα νερά της. Και τα τρία τελευταία επίθετα συνδέονται με τους αγώνες του να επικρατήσει στο ιερό των Δελφών.
• Τα επίθετα Σμινθεύς (προστάτης της γεωργίας), Νόμιος (προστάτης βοσκών και κοπαδιών), Παρνόπιος (αυτός που διώχνει τις ακρίδες) Αγραίος (προστάτης των κυνηγών) είναι συνδεδεμένα με την κανονικότητα των αγροτικών εργασιών, όπως αυτή καθορίζεται από την κίνηση του ήλιου και την εποχή και συνδέουν τον θεό με τη γη και τις καλλιέργειες.
• Λεσχηνόριος για την προστασία που παρείχε στις συνελεύσεις στις λέσχες.
• Δήλιος, από τον τόπο της καταγωγής του, Κύνθιος και Κυνθογενής (από το όρος Κύνθος της Δήλου).
• Διδυμαίος, γιατί είναι δίδυμος με την Άρτεμη.
• Κλάριος από το μαντείο του στην Κλάρο, Ακραιφιαίος από τη βοιωτική πόλη Ακραιφία, όπου λατρευόταν.
• Μαντικός και αφήτωρ, ιατρομάντις, λοξίας, γιατί έδινε λοξούς χρησμούς, δηλαδή αμφίσημους.

Τα επίθετα γενικά του θεού έχουν σχέση με τις ηλιακές ιδιότητές του, τη μουσική, την πολεμική τέχνη, και κατά συνέπεια και τις θεραπευτικές του ιδιότητες, τους αγώνες του μέχρι να κυριαρχήσει σε έναν τόπο.

 

Λαλούνται σύμβολα

 

Ο θεός παριστάνεται συνήθως να κρατά λύρα ή κιθάρα, να είναι δαφνοστεφανωμένος ή να κρατά δάφνη, να βρίσκεται κοντά σε τρίποδα, ή στον ομφαλό των Δελφών.

 

Ζώα που σχετίζονται μαζί του

 

Κύκνος, λιοντάρια, δελφίνι, γρύπας, άλογα, κιρκινέζι.

 

Ιερά του Απόλλωνα

 

Τριόπιο ακρωτήριο (Κνίδος), Μίλητος, Κολοφώνα, Δήλος, Δελφοί, Κλάρος.

 

Συνόψιση - Συμπεράσματα

 

Ο Απόλλωνας εμφανίζεται ως θεός του ήλιου, της μουσικής, της αρμονίας, της μαντικής. Ως θεός του ήλιου, με τη σταθερή περιοδικότητά του, φέρει την τάξη στη φύση, από αυτόν, τον ήλιο, εξαρτώνται οι αγροτικές εργασίες, η ευδοκίμηση και η καταστροφή των καλλιεργειών [Ως ένα φυσικό αποτέλεσμα μπορούμε να δούμε τον θάνατο του Υάκινθου από τον δίσκο που έριξε εναντίον του, κατά λάθος, ο Απόλλωνας. Ο βλαστός (Υάκινθος) καταστρέφεται από τον καυστικό δίσκο του ήλιου] που προκαλεί αταξία στη ζωή των ανθρώπων -από τη στιγμή που είναι συνυφασμένος με την τάξη αναγκαστικά συνδέεται και με την αταξία. Η μουσική είναι, επίσης, συνυφασμένη με την αρμονία, και η μαντική το ίδιο, καθώς η γνώση που προσφέρει βάζει σε τάξη το χάος που προκαλεί η άγνοια (γνῶθι σαυτόν). (Βλ. Καλλίμαχου Ύμνον εις Απόλλωνα)

 

Τα στοιχεία καταδεικνύουν προδωρικές και ανατολικές καταβολές του θεού και ότι στη συνέχεια υποτάσσεται στο ολυμπιακό πάνθεο ως γιος του Δία. Παραθέτουμε τα στοιχεία που καταδεικνύουν τη λατρεία του θεού πριν από την κάθοδο των Δωριέων:

 

1. Ο Ίωνας και ο Δώρος είναι γιοι του.

2. Τα ιερά του από την αρχαϊκή εποχή και μετά, λ.χ. στη Δήλο ή τους Δελφούς, έχουν υπερτοπικό και πανελλήνιο χαρακτήρα, ενώ τα ιερά του στη Μίλητο και την Κολοφώνα είναι αρχαιότερα από την ιωνική και τη δωρική μετανάστευση, όπως προκύπτει από τις αρχαιολογικές ανασκαφές και από τις πηγές (Παυσ. 7.2.6· 7.3.1).

3. Η ίδρυση της λατρείας στις παραπάνω μικρασιατικές πόλεις έγινε από Κρήτες, ενώ Κρήτες ήταν και οι πρώτοι ιερείς στο μαντείο του στους Δελφούς. Αυτό το γεγονός μοιάζει να αποτελεί συνδετικό κρίκο με την ακμή της Κρήτης πριν την κάθοδο των Δωριέων και τον πρώτο ελληνικό αποικισμό.

3. Ο Απόλλωνας είναι συνδεδεμένος με καθαρμούς. Καθαίρεται ο ίδιος για τον φόνο του Πύθωνα, του φιδιού που φυλούσε την πηγή των Δελφών, από τον Κρήτα ιερέα Καρμάνορα (Παυσ. 2.7.7, 10.7.2), καθαίρει ο ίδιος τον Ορέστη [ Εικ. 316, 317, 318, 319, 320, 321, 322, 323, 324] από τον φόνο της μητέρας του. Αλλά ειδικοί στους καθαρμούς ήταν οι Κρήτες ιερείς, όπως ο Καρμάνορας και ο Επιμενίδης που καθήρε την Αθήνα από το Κυλώνειο άγος το 596 π.Χ.

4. Τα λιοντάρια στα ιερά του ή πλάι του δείχνουν την ανατολική του προέλευση [ Εικ. 307, 308, 309], όπως ο πάνθηρας στον Διόνυσο, και όχι τη βόρεια.

5. Η σύνδεση του θεού με την Ανατολή φαίνεται και από το γεγονός ότι το μαντείο στους Δελφούς διάκειται φιλικά προς τους Πέρσες κατά τους Περσικούς πολέμους, ενώ νωρίτερα ο βασιλιάς Αλυάττης και αργότερα ο γιος του Κροίσος είχαν ζητήσει χρησμό από τον Απόλλωνα.

6. Επιπλέον, ο Απόλλωνας διάκειται φιλικά προς τους Τρώες, τους οποίους βοηθά με συνέπεια.

7. Από τις περιπλανήσεις της μητέρας του θεού, του ίδιου και του καραβιού που έφερε στους Δελφούς τους Κρήτες που θα γίνονταν οι πρώτοι ιερείς του, υποδηλώνεται η εξάπλωση της λατρείας του Απόλλωνα με έμφαση στην κρητική του προέλευση και τις ανατολικές του καταβολές.

8. Οι κιονόμορφες ή πεσσόμορφες απεικονίσεις του, το επίθετο Άγυιεύς (από το ἀγυιὰ = οδός, λεωφόρος) ως φυλάσσοντος οδούς και λεωφόρους ή την οικία με τη μορφή οξυτενούς κίονα ή οβελίσκου στημένου προ της θύρας, οι σχέσεις του με τον Υάκινθο και τον Κυπάρισσο, προελληνικούς θεούς της βλάστησης όπως φανερώνουν και τα ονόματά τους, υποδηλώνουν την προδωρική καταγωγή του θεού αλλά και τις διευρυμένες ιδιότητές του και με χθόνια χαρακτηριστικά.

9. Σχετίζεται με γυναικείες θεότητες, οι οποίες κυριαρχούσαν στη λατρεία του Αιγαίου και της ηπειρωτικής Ελλάδας πριν από το δωδεκάθεο και που προηγούνται χρονολογικά και στα γενεαλογικά δέντρα έναντι του Δία. Έτσι, η μητέρα του Λητώ και η αδελφή του Άρτεμη αντανακλούν χθόνια λατρεία μητροπρεπών θεοτήτων. Επιπλέον, ο θεός εκτοπίζει τη Γαία από τους Δελφούς, από την οποία κληρονόμησε τον ομφαλό, ή τον παραλαμβάνει ως δώρο από τη Φοίβη, αδελφή της διαδόχου της Γαίας στο μαντείο, της Θέμιδας -εξού και το επίθετο Φοίβος. Στο ιερό του στους Δελφούς δέσποζε η δαιμονική θηλυκή Σφίγγα, πάνω σε ιωνικό κίονα ύψους 12,10 μ.· αυτή συνδέεται με τα αινίγματα, τα αινίγματα της ζωής, που οι πιστοί πήγαιναν στο μαντείο για να τα λύσουν παίρνοντας έναν εξίσου γριφώδη χρησμό από το στόμα της Πυθίας· φυσικά, το πιο αίνιγμα από όλα τα αινίγματα ήταν ο θάνατος.

 

Συμπεράσματα: Ο υπερτοπικός χαρακτήρας των ιερών του Απόλλωνα, η κρητική καταγωγή των ιερέων του στους Δελφούς και κάποιων ιερών του στη Μικρά Ασία, η κρητική αφετηρία των περιπλανήσεων της μητέρας του Λητώς μέχρι να τον γεννήσει στο νησί Δήλος, η κρητική απαρχή του τελετουργικού των καθαρμών, η σχέση του θεού με χθόνιες θεότητες που προηγούνται της κυριαρχίας του Δωδεκαθέου, το γεγονός ότι συνοδεύεται από λιοντάρια, όλα αυτά καταδεικνύουν έναν θεό που λατρεύεται στον ελληνικό χώρο πριν από την κάθοδο των Δωριέων, δηλαδή προδωρικό, με καταβολές από την Κρήτη και την Ανατολή. Με την έλευση των Δωριέων ο θεός ενσωματώθηκε στη λατρεία τους, απέκτησε και άλλες ιδιότητες και υποτάχθηκε στην κυριαρχία του Δία ως γιος του. Το ίδιο υποτάχθηκε και η μητέρα του Λητώ μέσω ενός γάμου, καθώς και η αδελφή του Άρτεμη, που ενώ υπήρξε μια πότνια θηρών, μια μητροπρεπής υπερ-θεά της φύσης, όχι μόνο υποτάχθηκε ως κόρη στον Δία αλλά και συντάχθηκε δίπλα σε έναν άρρενα αδελφό.