ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΛΥΣΙΑΣ - Κατὰ Ἐρατοσθένους (81-91)

[81] Κατηγόρηται δὲ Ἐρατοσθένους καὶ τῶν τούτου φίλων, οἷς τὰς ἀπολογίας ἀνοίσει καὶ μεθ᾽ ὧν αὐτῷ ταῦτα πέπρακται. ὁ μέντοι ἀγὼν οὐκ ἐξ ἴσου τῇ πόλει καὶ Ἐρατοσθένει· οὗτος μὲν γὰρ κατήγορος καὶ δικαστὴς ‹ὁ› αὐτὸς ἦν τῶν κρινομένων, ἡμεῖς δὲ νυνὶ εἰς κατηγορίαν καὶ ἀπολογίαν καθέσταμεν.

[82] καὶ οὗτοι μὲν τοὺς οὐδὲν ἀδικοῦντας ἀκρίτους ἀπέκτειναν, ὑμεῖς δὲ τοὺς ἀπολέσαντας τὴν πόλιν κατὰ τὸν νόμον ἀξιοῦτε κρίνειν, παρ᾽ ὧν οὐδ᾽ ἂν παρανόμως βουλόμενοι δίκην λαμβάνειν ἀξίαν τῶν ἀδικημάτων ὧν τὴν πόλιν ἠδικήκασι λάβοιτε. τί γὰρ ἂν παθόντες δίκην τὴν ἀξίαν εἴησαν τῶν ἔργων δεδωκότες;

[83] πότερον εἰ αὐτοὺς ἀποκτείναιτε καὶ τοὺς παῖδας αὐτῶν, ἱκανὴν ἂν τοῦ φόνου δίκην λάβοιμεν, ὧν οὗτοι πατέρας καὶ ὑεῖς καὶ ἀδελφοὺς ἀκρίτους ἀπέκτειναν; ἀλλὰ γὰρ εἰ τὰ χρήματα τὰ φανερὰ δημεύσαιτε, καλῶς ἂν ἔχοι ἢ τῇ πόλει, ἧς οὗτοι πολλὰ εἰλήφασιν, ἢ τοῖς ἰδιώταις, ὧν ‹τὰς› οἰκίας ἐξεπόρθησαν.

[84] ἐπειδὴ τοίνυν πάντα ποιοῦντες δίκην παρ᾽ αὐτῶν ‹τὴν ἀξίαν› οὐκ ἂν δύναισθε λαβεῖν, πῶς οὐκ αἰσχρὸν ὑμῖν καὶ ἡντινοῦν ἀπολιπεῖν, ἥντινά τις βούλοιτο παρὰ τούτων λαμβάνειν;
Πᾶν δ᾽ ἄν μοι δοκεῖ τολμῆσαι, ὅστις νυνὶ οὐχ ἑτέρων ὄντων τῶν δικαστῶν ἀλλ᾽ αὐτῶν τῶν κακῶς πεπονθότων ἥκει ἀπολογησόμενος πρὸς αὐτοὺς τοὺς μάρτυρας τῆς τούτου πονηρίας· τοσοῦτον ἢ ὑμῶν καταπεφρόνηκεν ἢ ἑτέροις πεπίστευκεν.

[85] ὧν ἀμφοτέρων ἄξιον ἐπιμεληθῆναι, ἐνθυμουμένους ὅτι οὔτ᾽ ἂν ἐκεῖνα ἐδύναντο ποιεῖν μὴ ἑτέρων συμπραττόντων οὔτ᾽ ἂν νῦν ἐπεχείρησαν ἐλθεῖν μὴ ὑπὸ τῶν αὐτῶν οἰόμενοι σωθήσεσθαι, οἳ οὐ τούτοις ἥκουσι βοηθήσοντες, ἀλλὰ ἡγούμενοι πολλὴν ἄδειαν σφίσιν ἔσεσθαι τῶν ‹τε› πεπραγμένων καὶ τοῦ λοιποῦ ποιεῖν ὅ τι ἂν βούλωνται, εἰ τοὺς μεγίστων κακῶν αἰτίους λαβόντες ἀφήσετε.

[86] Ἀλλὰ καὶ τῶν συνερούντων αὐτοῖς ἄξιον θαυμάζειν, πότερον ὡς καλοὶ κἀγαθοὶ αἰτήσονται, τὴν αὑτῶν ἀρετὴν πλείονος ἀξίαν ἀποφαίνοντες τῆς ‹τούτων› πονηρίας· ἐβουλόμην μέντ᾽ ἂν αὐτοὺς οὕτω προθύμους εἶναι σῴζειν τὴν πόλιν, ὥσπερ οὗτοι ἀπολλύναι· ἢ ὡς δεινοὶ λέγειν ἀπολογήσονται καὶ τὰ τούτων ἔργα πολλοῦ ἄξια ἀποφανοῦσιν. ἀλλ᾽ οὐχ ὑπὲρ ὑμῶν οὐδεὶς αὐτῶν οὐδὲ τὰ δίκαια πώποτε ἐπεχείρησεν εἰπεῖν.

[87] Ἀλλὰ τοὺς μάρτυρας ἄξιον ἰδεῖν, οἳ τούτοις μαρτυροῦντες αὑτῶν κατηγοροῦσι, σφόδρα ἐπιλήσμονας καὶ εὐήθεις νομίζοντες ὑμᾶς εἶναι, εἰ διὰ μὲν τοῦ ὑμετέρου πλήθους ἀδεῶς ἡγοῦνται τοὺς τριάκοντα σώσειν, διὰ δὲ Ἐρατοσθένην καὶ τοὺς συνάρχοντας αὐτοῦ δεινὸν ἦν καὶ τῶν τεθνεώτων ἐπ᾽ ἐκφορὰν ἐλθεῖν.

[88] καίτοι οὗτοι μὲν σωθέντες πάλιν ἂν δύναιντο τὴν πόλιν ἀπολέσαι· ἐκεῖνοι δέ, οὓς οὗτοι ἀπώλεσαν, τελευτήσαντες τὸν βίον πέρας ἔχουσι τῆς [παρὰ] τῶν ἐχθρῶν τιμωρίας. οὐκ οὖν δεινὸν εἰ τῶν μὲν ἀδίκως τεθνεώτων οἱ φίλοι συναπώλλυντο, αὐτοῖς δὲ τοῖς τὴν πόλιν ἀπολέσασιν — ἦ που ἐπ᾽ ἐκφορὰν πολλοὶ ἥξουσιν, ὁπότε βοηθεῖν τοσοῦτοι παρασκευάζονται;

[89] καὶ μὲν δὴ πολὺ ῥᾷον ἡγοῦμαι εἶναι ὑπὲρ ὧν ὑμεῖς ἐπάσχετε ἀντειπεῖν, ἢ ὑπὲρ ὧν οὗτοι πεποιήκασιν ἀπολογήσασθαι. καίτοι λέγουσιν ὡς Ἐρατοσθένει ἐλάχιστα τῶν τριάκοντα κακὰ εἴργασται, καὶ διὰ τοῦτο αὐτὸν ἀξιοῦσι σωθῆναι· ὅτι δὲ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων πλεῖστα εἰς ὑμᾶς ἐξημάρτηκεν, οὐκ οἴονται χρῆναι αὐτὸν ἀπολέσθαι;

[90] ὑμεῖς δὲ δείξετε ἥντινα γνώμην ἔχετε περὶ τῶν πραγμάτων. εἰ μὲν γὰρ τούτου καταψηφιεῖσθε, δῆλοι ἔσεσθε ὡς ὀργιζόμενοι τοῖς πεπραγμένοις· εἰ δὲ ἀποψηφιεῖσθε, ὀφθήσεσθε τῶν αὐτῶν ἔργων ἐπιθυμηταὶ τούτοις ὄντες, καὶ οὐχ ἕξετε λέγειν ὅτι τὰ ὑπὸ τῶν τριάκοντα προσταχθέντα ἐποιεῖτε·

[91] νυνὶ μὲν γὰρ οὐδεὶς ὑμᾶς ἀναγκάζει παρὰ τὴν ὑμετέραν γνώμην ψηφίζεσθαι. ὥστε συμβουλεύω μὴ τούτων ἀποψηφισαμένους ὑμῶν αὐτῶν καταψηφίσασθαι. μηδ᾽ οἴεσθε κρύβδην ‹εἶναι› τὴν ψῆφον· φανερὰν γὰρ τῇ πόλει τὴν ὑμετέραν γνώμην ποιήσετε.

***
Επίλογος: α. Λόγοι που επιβάλλουν καταδίκη
[81] Έχω διατυπώσει τις κατηγορίες μου για τον Ερατοσθένη και τους φίλους του, που θα τους αναφέρει στην απολογία τους ως υπεύθυνους και που τους είχε συνεργάτες του στα εγκλήματά του. Ωστόσο αυτός ο δικαστικός αγώνας δε διεξάγεται με τους ίδιους όρους και για την πόλη και για τον Ερατοσθένη. Αυτός ήταν κάποτε ταυτόχρονα κατήγορος και δικαστής αυτών που κρίνονταν, ενώ εμείς στην προκείμενη περίπτωση έχουμε έναν που κατηγορεί και έναν που απολογείται.

[82] Αυτοί εκτελούσαν χωρίς δίκη ανθρώπους ολότελα αθώους, ενώ εσείς θεωρείτε ορθό να δικάσετε σύμφωνα με τους νόμους αυτούς που κατάστρεψαν την πόλη, αυτούς που, και παράνομα να θέλατε να τους τιμωρήσετε, δε θα μπορούσατε να τους επιβάλετε ποινή αντίστοιχη με τα εγκλήματα που διέπραξαν εναντίον της πόλης. Τί αλήθεια θα μπορούσαν να πάθουν, για να τιμωρηθούν ανάλογα με τις πράξεις τους;

[83] Μήπως αν θανατώνατε τους ίδιους και τα παιδιά τους, θα τους τιμωρούσαμε όπως τους άξιζε για όλο εκείνο το φονικό των πατέρων, των γιων και των αδελφών μας, που αυτοί τους οδήγησαν στο θάνατο χωρίς δίκη; Μήπως αν δημεύατε τις φανερές περιουσίες τους, αυτό θα ήταν αρκετό για την πόλη, που της άρπαξαν τόσα πολλά, ή για τους πολίτες, που τους ρήμαξαν τα σπίτια;

[84] Αφού λοιπόν, όπως και να τους μεταχειριστείτε, δε θα μπορούσατε να τους επιβάλετε μια ικανοποιητική ποινή, δεν είναι ντροπή να αρνηθείτε και οποιαδήποτε έστω ικανοποίηση θα μπορούσε κανείς να πάρει απ᾽ αυτούς;

Επίλογος: β. Οι υποστηριχτές του Ερατοσθένη
Έχω τη γνώμη ότι θα τολμούσε τα πάντα ένας άνθρωπος που αυτή τη στιγμή, ενώ δικαστές του δεν είναι άλλοι παρά τα ίδια τα θύματά του, έρχεται να υπερασπίσει τον ευατό του μπροστά στους ίδιους τους μάρτυρες της φαυλότητάς του. Τόσο πολύ ή εσάς περιφρονεί ή σε άλλους στηρίζεται.

[85] Και τα δύο αυτά πρέπει να σας ενδιαφέρουν, αν σκεφτείτε ότι ούτε εκείνα τα παλιά θα είχαν κατορθώσει, αν δεν συνεργάζονταν μαζί τους και άλλοι, ούτε τώρα θα επιχειρούσαν να εμφανιστούν στη δίκη, αν δεν πίστευαν ότι θα τους σώσουν όσοι ήρθαν εδώ, όχι για να βοηθήσουν αυτούς, αλλά επειδή ελπίζουν ότι οι ίδιοι θα εξασφαλίσουν απόλυτη σιγουριά και για όσα έκαναν και για να κάνουν από τώρα και πέρα ό,τι θέλουν ― αν, φυσικά, απαλλάξετε, τώρα που έχετε στα χέρια σας, αυτούς που σας προκάλεσαν τις μεγαλύτερες συμφορές.

[86] Αλλά είναι να απορήσει κανείς και με όσους σκοπεύουν να συνηγορήσουν γι᾽ αυτούς. Μήπως έχουν την ιδέα ότι είναι ακέραιοι άνθρωποι και θα ζητήσουν την αθώωσή τους, αποδείχνοντας ότι η δική τους τιμιότητα έχει μεγαλύτερη σημασία από τη φαυλότητα αυτών (θα ευχόμουν αλήθεια οι συνήγοροι τους να έδειχναν την ίδια προθυμία να σώσουν την πόλη, όσην αυτοί για να την καταστρέψουν); ή μήπως έχουν την ιδέα ότι είναι δεινοί ρήτορες και θα αποδείξουν στην απολογία τους ότι τα έργα των κατηγορουμένων είναι πραγματικά αξιόλογα;

[87] Αξίζει ωστόσο να δείτε τους μάρτυρες, που, ενώ καταθέτουν γι᾽ αυτούς, ταυτόχρονα κατηγορούν τον ίδιο τον εαυτό τους. Πιστεύουν ότι έχετε χάσει ολότελα τη μνήμη σας και ότι είστε αφελείς, αφού φαντάζονται ότι με τη βοήθεια του δημοκρατικού λαού σας θα σώσουν, χωρίς να διατρέχουν κανένα κίνδυνο, τους Τριάντα, ενώ με τον Ερατοσθένη και τους συνάρχοντές του ήταν επικίνδυνο ακόμα και να συνοδέψει κανείς την κηδεία ενός νεκρού.

[88] Εννοείται ότι αυτοί, αν γλίτωναν, θα ήταν πάλι σε θέση να καταστρέψουν την πόλη· ενώ εκείνοι, που αυτοί εξόντωσαν, έχοντας χάσει τη ζωή τους, έχασαν κάθε δυνατότητα να πάρουν ικανοποίηση από τους εχθρούς τους. Και είναι αλήθεια απαράδεχτο, το ότι, ενώ οι φίλοι εκείνων, που άδικα θανατώνονταν, εξοντώνονταν και αυτοί μαζί τους, γι᾽ αυτούς εδώ, που εξόντωσαν την πόλη ολόκληρη, θα έρθουν ένα σωρό, φαντάζομαι, στην κηδεία τους, αφού τόσοι ετοιμάζονται να τους βοηθήσουν τώρα.

[89] Έχω τη γνώμη όμως ότι ήταν πολύ ευκολότερο τότε να αντιδράσει κανείς για τα όσα υποφέρατε εσείς, παρά να απολογηθεί τώρα για τα όσα αυτοί έχουν πράξει. Υποστηρίζουν βέβαια ότι ο Ερατοσθένης είναι ο λιγότερο υπεύθυνος για τα εγκλήματα των Τριάντα, και γι᾽ αυτό το λόγο έχουν την αξίωση να αθωωθεί. Για το ότι όμως σας έβλαψε περισσότερο απ᾽ όσο οι υπόλοιποι Έλληνες, γι᾽ αυτό δε νομίζουν ότι πρέπει να εξοντωθεί;

[90] Είναι χρέος σας να δηλώσετε ποιά είναι η άποψή σας γι᾽ αυτά τα θέματα. Αν τον καταδικάσετε, θα διαπιστώσουν όλοι ότι εξακολουθείτε να είστε αγανακτισμένοι με τις πράξεις τους· αν τον αθωώσετε, θα πιστέψουν όλοι ότι επιδιώκετε τους ίδιους στόχους μ᾽ αυτούς, και τότε δε θα έχετε το δικαίωμα να ισχυριστείτε ότι εκτελούσατε εντολές των Τριάντα.

[91] Γιατί τώρα κανείς δε σας αναγκάζει να ψηφίσετε αντίθετα απ᾽ ό,τι έχετε αποφασίσει. Σας συμβουλεύω λοιπόν να μην καταδικάσετε τον ίδιο τον εαυτό σας αθωώντας αυτούς εδώ. Και μη φαντάζεστε ότι η ψήφος σας θα μείνει κρυφή, αφού θα ανακοινώσετε στην πόλη την απόφασή σας.