Η μουσική του Σωκράτη

Τα πλατωνικά έργα επιτρέπουν πλήθος αναγνώσεων και κυρίως ερωτημάτων. Το γεγονός αυτό οφείλεται κυρίως στη διαλογική μορφή τους. Ο συγγραφέας επιλέγει να πραγματευτεί τα θέματά του με τη φιλοσοφική μέθοδο του Σωκράτη (που φέρει και το όνομά του), τον σωκρατικό διάλογο. Ο ίδιος ο Σωκράτης, εξάλλου, δεν έγραφε βιβλία. Στον Φαίδρο διαβάζουμε την εξήγηση. Ένα γραπτό κείμενο μπορείς να το διαβάσεις, αλλά όχι να το ρωτήσεις. Ακόμη και να το κατηγορήσεις αδίκως, «δεν είναι δυνατό ούτε να αμυνθεί ούτε να βοηθήσει τον εαυτό του.» (Πλάτωνας, Φαίδρος 275e). Ως εκ τούτου, ο (ζωντανός) διάλογος είναι ο πλέον κατάλληλος για το φιλοσοφείν.

Ο διάλογος έχει και απρόοπτα που διανθίζουν τις φιλοσοφικές διαμάχες του Σωκράτη, όπως στην περίπτωση του Πρωταγόρα. Εκεί, στα μισά περίπου του έργου, και ενώ οι δύο φιλόσοφοι (ο σοφιστής Πρωταγόρας και ο Σωκράτης) συζητούν για την αρετή, ο συγγραφέας, Πλάτωνας, αποφασίζει να κάνει ένα «διάλειμμα», ελαφρύνοντας την ατμόσφαιρα και βάζοντάς τους να συζητήσουν την ερμηνεία ενός ποιήματος του Σιμωνίδη. Μόλις τελειώσει η ανάλυση του ποιήματος - προτού συνεχιστεί ο διάλογος για την αρετή- ο Σωκράτης παρατηρεί ότι δεν ταιριάζει σε μορφωμένους ανθρώπους να συζητούν για ποίηση. Στη συνέχεια συμπληρώνει την πρότασή του. Η μουσική, ο χορός και τα τραγούδια αρμόζουν στα συμπόσια των απαίδευτων ανθρώπων και όχι στο δικό τους:

«Γιατί αυτοί, επειδή δεν μπορούν να συναναστρέφονται, καθώς πίνουν, με τη δική τους φωνή (διὰ τῆς ἑαυτῶν φωνῆς) και με τα δικά τους λόγια εξαιτίας της απαιδευσίας τους, χρυσοπληρώνουν τις αυλητρίδες, πληρώνοντας ακριβά την ξένη φωνή των αυλών και μέσω της φωνής εκείνων συναναστρέφονται· όταν όμως οι συμπότες είναι και καλλιεργημένοι (πεπαιδευμένοι), δεν θα δεις ούτε αυλητρίδες, ούτε χορεύτριες ούτε αρπίστριες, αλλά αυτοί είναι ικανοί να συναναστρέφονται μόνοι τους, χωρίς ανοησίες και φλυαρίες, με τη δική τους φωνή (διὰ τῆς αὑτῶν φωνῆς), μιλώντας και ακούγοντας στη σειρά τους με κοσμιότητα, ακόμη κι όταν πίνουν πολύ κρασί.» Πλάτωνας, Πρωταγόρας 347c- 347e

Το «διάλειμμα» τελειώνει εδώ και η συζήτηση για το αν διδάσκεται η αρετή θα συνεχιστεί με τους δύο ομιλητές να υιοθετούν ο ένας την άποψη του άλλου. Αλλά, ένα νέο ζήτημα εισάγεται. Γιατί ο Πλάτωνας θεωρεί τη διασκέδαση που περιλαμβάνει αυλητρίδες, χορεύτριες και αρπίστριες περιττή;

Την απάντηση λαμβάνουμε στο πλατωνικό Συμπόσιον όπου ο συγγραφέας (με το στόμα του Αλκιβιάδη αυτή τη φορά) αφιερώνει περισσότερο χώρο στο να εξηγήσει τη «δύναμη των λόγων του Σωκράτη». Στο Συμπόσιο συμβαίνει κάτι ανάλογο με τον Πρωταγόρα: Στο έργο οι «συμπότες» διώχνουν την αυλητρίδα για να συζητήσουν το θέμα του έρωτα. Τελευταίος μιλάει ο Σωκράτης, που μόλις ολοκληρώσει τη θεωρία του έρωτα, όπως την άκουσε από τη Διοτίμα, δεν μπορεί να ανταλλάξει απόψεις με τους άλλους, γιατί ακούγονται χτυπήματα στην πόρτα. Ο σκηνοθέτης του έργου Πλάτωνας εισάγει στο συμπόσιο τον μεθυσμένο Αλκιβιάδη (η αυλητρίδα επανεμφανίζεται για να τον υποβαστάξει) ώστε να πλέξει το εγκώμιο του Σωκράτη. Τότε, ο Αλκιβιάδης παρομοιάζει τον Σωκράτη με σιληνό, στη συνέχεια με τον σάτυρο Μαρσύα, για να καταλήξει στον αυλητή:

«Μήπως δεν είσαι και αυλητής; Και μάλιστα πολύ πιο θαυμάσιος από εκείνον. Γιατί αυτός μάγευε τους ανθρώπους με όργανα και τη δύναμη του στόματός του, και σήμερα κάποιος μπορεί να παίξει αυτά που έπαιζε εκείνος στον αυλό. Εσύ διαφέρεις από αυτόν μόνο σ’ αυτό, ότι χωρίς όργανα, με απλά λόγια καταφέρνεις το ίδιο.» Πλάτωνας, Συμπόσιον 215b-c

Οι μαθητές του Σωκράτη ακούν τη μουσική του δασκάλου τους και συνδιαλέγονται μαζί της. Αλλά τα αποτελέσματα δεν είναι τόσο θετικά όσο φαίνονται. Ο Αλκιβιάδης παραδέχεται, ότι, αν και γοητευμένος από τα «απλά λόγια» του Σωκράτη, ντρέπεται τόσο πολύ επειδή δεν μπορεί να τα τηρήσει, ώστε να εύχεται τον θάνατό του:

«Πολλές φορές με ευχαρίστηση θα ήθελα να μην υπάρχει ο Σωκράτης ανάμεσα στους ανθρώπους. Αλλά αν γινόταν κάτι τέτοιο, γνωρίζω καλά πως θα στενοχωριόμουν υπερβολικά, με αποτέλεσμα να μην ξέρω πώς να μεταχειριστώ αυτόν τον άνθρωπο. Και από τις μουσικές του εγώ και πολλοί άλλοι αυτά πάθαμε από αυτόν τον σάτυρο.» Πλάτωνας, Συμπόσιον 216c

Ο Πλάτωνας (όπως και οι υπόλοιποι μαθητές) αγαπάει τον Σωκράτη. Το συμπόσιο είναι για τους φίλους. Χωρίς εξωτερικούς περισπασμούς. Και ποια θα ήταν καλύτερη μουσική από αυτή του Σωκράτη;

Ούτε καν εκείνη των αυλών.