Μακεδονία εν μύθοις φθεγγομένη: Μύθοι πολιτικοί - Πολιτική Μυθολογία

Ο Αλέξανδρος Α’ ο Μακεδών, πριν εφαρμόσει σχέδιο εξόντωσης, απευθύνεται σε Πέρσες, οι οποίοι, κάτω από την επίδραση του κρασιού, φέρονται άπρεπα και καταπατούν τους ελληνικούς νόμους της ευπρέπειας και της φιλοξενίας

πρὸς δὲ καὶ βασιλέϊ τῷ πέμψαντι ἀπαγγείλητε ὡς ἀνὴρ Ἕλλην, Μακεδὼν ὕπαρχος, εὖ ὑμέας ἐδέξατο.

να πείτε στον βασιλιά [των Περσών] που σας έστειλε πως ένας Έλληνας [ο Αλέξανδρος Α’ ο Μακεδών], αυτός που αντιβασιλεύει στους Μακεδόνες, σας καλοδέχτηκε»
(Ηρόδοτος 5,20)

Ο Αλέξανδρος Α’ ο Μακεδών πριν από τη μάχη των Πλαταιών απευθύνεται στους Αθηναίους:

οὐ γὰρ ἂν ἔλεγον, εἰ  μὴ μεγάλως ἐκηδόμην συναπάσηςτῆς Ἑλλάδος·αὐτός τε γὰρ Ἕλλην γένος εἰμὶ τὠρχαῖον, καὶ ἀντ' ἐλευθέρης δεδουλωμένην οὐκ ἂν ἐθέλοιμι ὁρᾶν τὴν Ἑλλάδα.

Δεν θα μιλούσα αν δεν ενδιαφερόμουν διακαώς για ολόκληρη την Ελλάδα· γιατί κι εγώ στην καταγωγή ανέκαθεν είμαι Έλληνας και δεν θα ήθελα να βλέπω την Ελλάδα να χάσει τη λευτεριά της και να γίνει σκλάβα.
(Ηρόδοτος 9,45)

Η ιστορική μυθοπλασία* ήταν δημοφιλής στους Έλληνες: προκειμένου να αποκτήσει κύρος το έργο τους ή μια πόλη, τα απέδιδαν σε μορφές ή ρίζες του παρελθόντος. Αρχαίες πόλεις συγκροτούσαν τις γενεαλογίες τους μέχρι τον πρώτο ιδρυτή τους, που συνήθως απέδιδαν και αφιέρωναν σε κάποιο θεό, ήρωα ή απόγονο ενός μεικτού γάμου θεού με θνητή. Οι αιτιολογικοί αυτοί μύθοι ανίχνευαν και αφηγούνταν την αρχή (ίδρυση) της πόλης, εξυπηρετούσαν την ανάγκη της κοινότητας για μια συγκεκριμένη και διακριτή πολιτική ταυτότητα, χάρη στην οποία η κάθε πόλη θα είχε την προσωπικότητά της, θα ήταν ηθικό πρόσωπο, μέλος με πλήρη δικαιώματα στην κοινωνία των πόλεων. Με αυτή την έννοια, ο αιτιολογικός μύθος γίνεται πολιτική ιδεολογία, ενώ οι μυθικοί τίτλοι της πόλης χρησίμευαν στον καθορισμό των δυναμικών σχέσεων· μαζί με τις μυθικές συγγένειες μεταξύ των πολιτειών, συνιστούσαν διπλωματικό επιχείρημα, το οποίο ακυρωνόταν, όταν μια συμμαχία ή η ανατροπή της στηριζόταν σε επίκαιρα συμφέροντα.

Την τακτική αυτή ακολούθησαν και οι Μακεδόνες βασιλείς, οι οποίοι τεκμηρίωσαν την ελληνική καταγωγή και την παλαιότητα του οίκου τους μέσα από το γενεαλογικό τους δέντρο, το οποίο διαμορφώθηκε τον 5ο αι. π.Χ., ενώ προσθήκες κατά τον 4ο αι. π.Χ. συμπλήρωναν τα «κενά». Πρόκειται για σύνθετο γενεαλογικό δέντρο, με πολλές λεπτομέρειες και παραμέτρους. Διότι όσο νεότερη είναι μια δύναμη και ισχυρότερη θέλει να γίνει τόσο πιο περίπλοκο είναι το μυθολογικό πλέγμα που συνθέτει, προκειμένου να διεκδικήσει, μέσα από τους μυθολογικούς της τίτλους, τη θέση της στο από παλιά διαμορφωμένο πολιτικό σκηνικό και να ανατρέψει ισχύουσες ισορροπίες. Γι’ αυτό και «ο ισχυρισμός του Μακεδονικού βασιλικού οίκου ότι είχε αρχαία καταγωγή πιστοποιείται πολύ πιο καθαρά από τον ισχυρισμό οποιουδήποτε άλλου βασιλικού οίκου στην Ελλάδα» (Hammond, 1995, τ. Α’, 11).

Αντίστοιχη ήταν και η προσπάθεια του βασιλικού οίκου των Λυγκηστών, στην Άνω Μακεδονία**, να διακηρύξουν μια απ’ ευθείας καταγωγή από τη μυθική περίοδο της Ελλάδας, και μάλιστα από τους Βακχιάδες, το ηγεμονικό γένος της Κορίνθου, που κι αυτό καταγόταν από τον Ηρακλή, ήταν δηλαδή Ηρακλείδες***, οπότε οι δύο βασιλικοί οίκοι, των Μακεδόνων και των Λυγκηστών, συνδέονταν στενά μεταξύ τους με δεσμούς πατρογονικής συγγένειας.
----------------------------------
*Ιστορική μυθοπλασία

Ενδεικτικά αναφέρουμε ορισμένα παραδείγματα ιστορικής μυθοπλασίας και αξιοποίησης των μύθων για πολιτικά οφέλη.

1. Στον ναό της Αφαίας Αθηνάς στην Αίγινα (5ος αι. π.Χ.) είναι γνωστές δύο σειρές γλυπτών. Τα πρώτα γλυπτά, που μάλλον έδειχναν την απαγωγή από τον Δία της νύμφης Αίγινας, κόρης του θεού-ποταμού Ασωπού, και μια Αμαζονομαχία, πολύ γρήγορα αντικαταστάθηκαν από άλλα με διαφορετική θεματική: δύο διαδοχικές λεηλασίες της Τροίας, η πρώτη από τον Ηρακλή και τον Τελαμώνα, η δεύτερη από τον στρατό του Αγαμέμνονα στον οποίο συμμετείχε ο γιος του Τελαμώνα Αίας, βασιλιάς της Σαλαμίνας, ο πιο δυνατός και ρωμαλέος στο στράτευμα μετά τον Αχιλλέα. Η αντικατάσταση των πρώτων γλυπτών που υπομνηματίζουν τη μετονομασία της νήσου Οινώνης, όπου μεταφέρθηκε η νύφη, σε Αίγινα από το όνομά της, από γλυπτά με περιεχόμενο που υπενθυμίζει την πολιτική δύναμη της Αίγινας μέσω των ηρώων της, μοιάζει απίθανο να μην ήταν πολιτική επιλογή σε μια εποχή που οι σχέσεις ανάμεσα στην Αίγινα και την Αθήνα εντάθηκαν, μέχρι και πολεμική σύγκρουση. Ο Τελαμώνας και ο Αίας ήταν απόγονοι του Αιακού, γιου του Δία και της Αίγινας, τους οποίους διεκδικούσαν τόσο οι Αιγινήτες όσο και οι Αθηναίοι ως προγονικούς ήρωες. Ποιοι δικαιούνταν να είναι απόγονοι τέτοιων προγόνων ήταν θέμα πολιτικής σημασίας, και επομένως, και δεδομένων των σχέσεων ανάμεσα στις δύο πόλεις,  Το όποιο παρελθόν ήταν σύγχρονο σε σημασία.
2. Εξαιρετική είναι η αφήγηση του Ηρόδοτου (5.79-80) για το σκεπτικό βάση του οποίου οι Θηβαίοι ζήτησαν συμμαχία από τους Αιγινήτες εναντίον των Αθηνών λόγω της συγγένειας των ιδρυτριών των πόλεών τους: και οι δυο, Θήβη και Αίγινα, ήταν κόρες του Ασωπού.
3. Κατά την προετοιμασία για τη μάχη των Πλαταιών, τα επιχειρήματα Αθηναίων και Τεγεατών για το ποιος θα είχε το προνόμιο να κρατήσει την αριστερή πτέρυγα της παράταξης στηρίχθηκαν στο μυθικό παρελθόν της κάθε πόλης (Ηρόδοτος Ι, 26-28)· τα ίδια επεισόδια του μυθικού παρελθόντος μνημονεύονται από τον Λυσία στον Επιτάφιο λόγο (4-16) που εκφώνησε το 393 ή 392 π.Χ. προς τιμή των νεκρών του Κορινθιακού πολέμου (395-386 π.Χ.), προκειμένου να προκληθεί πατριωτικός παλμός και συγκίνηση.
4. Ο Ξέρξης ζήτησε την ουδετερότητα των Αργείων με το επιχείρημα ότι οι Πέρσες θεωρούσαν τον εαυτό τους απογόνους του Πέρση, γιου του Περσέως, ήρωα του Άργους και προγόνου του Ηρακλή, γιου της Δανάης και της κόρης του Κηφέως Ανδρομέδας, και συνεπώς απογόνους των Αργείων (Ηρόδοτος Η, 150). Αλλά ο Ξενοφώντας δείχνει πόσο περιορισμένος είναι ο ρόλος των μυθικών συγγενειών, όταν τα συμφέροντα υποδεικνύουν άλλες λύσεις (Ελληνικά 6, 3). Ο Αριστοφάνης με τη σειρά του απομιμείται και σατιρίζει την ιστορική αιτιολογία στους Όρνιθες (στ. 530-78).
5. Ιδιαίτερη πολιτική σημασία είχε το πού ήταν θαμμένος ένας μυθικός ήρωας, γι’ αυτό και πολλές φορές αναφέρονται μεταφορές οστών, όπως λ.χ. του Ορέστη από την Τεγέα στη Σπάρτη, του Θησέα από τη Σκύρο στην Αθήνα (Ηρόδοτος 1.67-68 και Πλούταρχος, Θησεύς 36, Κίμων 8.5-7), του Αρκάδα από το Μαίναλο στη Μαντίνεια, του Τεισαμενού από την Ελίκη στη Σπάρτη, του Λίνου από τη Θήβα στη Μακεδονία –τη μεταφορά αυτή πραγματοποίησε ο Φίλιππος μετά τη νίκη του στη Χαιρώνεια, ύστερα όνειρο που είδε, όπως και την επαναφορά τους στον αρχικό τόπο ταφής τους (Παυσ. 9.29.8-9· 8.9.3-4· 7.1.8)– του Ορφέα από τα Λείβηθρα στο Δίον, όταν το Δίον άρχισε να κυριαρχεί στην πολιτική και να επιζητεί τη σύνδεση με την ορφική λατρεία, συνδεδεμένη τόσο με τα λαϊκά στρώματα όσο και με την αριστοκρατία.
6. Αρχαίες πόλεις συγκροτούσαν τις γενεαλογίες τους μέχρι τον πρώτο ιδρυτή τους, που συνήθως απέδιδαν και αφιέρωναν σε κάποιο θεό, ήρωα ή απόγονο ενός μεικτού γάμου θεού με θνητή. Οι αιτιολογικοί αυτοί μύθοι ανίχνευαν και αφηγούνταν την αρχή (ίδρυση) της πόλης, εξυπηρετούσαν την ανάγκη της κοινότητας για μια συγκεκριμένη και διακριτή πολιτική ταυτότητα, χάρη στην οποία η κάθε πόλη θα είχε την προσωπικότητά της, θα ήταν ηθικό πρόσωπο, μέλος με πλήρη δικαιώματα στην κοινωνία των πόλεων. Με αυτή την έννοια, ο αιτιολογικός μύθος γίνεται πολιτική ιδεολογία, ενώ οι μυθικοί τίτλοι της πόλης χρησίμευαν στον καθορισμό των δυναμικών σχέσεων· μαζί με τις μυθικές συγγένειες μεταξύ των πολιτειών, συνιστούσαν διπλωματικό επιχείρημα, το οποίο ακυρωνόταν, όταν μια συμμαχία ή η ανατροπή της στηριζόταν σε επίκαιρα συμφέροντα.
Αλλά ο Ξενοφώντας δείχνει πόσο περιορισμένος είναι ο ρόλος των μυθικών συγγενειών, όταν τα συμφέροντα υποδεικνύουν άλλες λύσεις (Ελληνικά 6, 3). Στον γεμάτο με θρησκευτικές σημάνσεις και σε βάθος θρησκευτικού χρόνου λόγο του δαδούχου των Ελευσινίων μυστηρίων Καλλία στη Σπάρτη, προκειμένου να συνάψουν ειρήνη με τους Λακεδαιμόνιους (371 π.Χ.) –επικαλείται τη συμπάθεια της Δήμητρας και της Κόρης και του γιου του βασιλιά της Ελευσίνας Τριπτόλεμου προς τη Σπάρτη (τον γενάρχη τους Ηρακλή και τους θεούς τους Κάστορα και Πολυδεύκη), αφού σε αυτούς πρώτους αποκάλυψε τα άρρητα των μυστηρίων και τα μυστικά της καλλιέργειας της γης, επομένως η Δήμητρα θα αγανακτεί βλέποντας τους Λακεδαιμόνιους να λεηλατούν την αττική γη ή να καίνε τα σπαρτά της (6.3,4-6-, ο συμπατριώτης του Αυτοκλής (6.3, 7-9) επιχειρηματολογεί με καθαρά πολιτικά επιχειρήματα, το ίδιο και ο Καλλίστρατος (6.3, 10-17). Η σύναψη ειρήνης δεν επιτεύχθηκε με τα επιχειρήματα του Καλλία (6.3, 18-20). Ο Αριστοφάνης με τη σειρά του απομιμείται και σατιρίζει την ιστορική αιτιολογία στους Όρνιθες (στ. 530-78).

Η μέθοδος της ιστορικής μυθοπλασίας δεν ανήκει μόνο στην αρχαιότητα ή μόνο στους Έλληνες.

1. Ο βασιλιάς Ερρίκος Β΄ της Αγγλίας (1154-1189) είχε ζητήσει από τον γενεαλόγο Ανδρέα της Τουλούζης να χαράξει το γενεαλογικό δέντρο της αγγλικής βασιλικής οικογένειας από τον τελευταίο Βρετανό βασιλιά μέχρι τον Τρώο Βρούτο. Με τη μέθοδο αυτή ο χρονικός ιστός έφτανε μέχρι το απώτερο παρελθόν, διαμορφώνοντας σαφή εικόνα για την ταυτότητα και την προσωπικότητα της βασιλικής οικογένειας και του κράτους και δίνοντας το δικαίωμα πολιτικής κυριαρχίας έναντι άλλων λαών.
2. Σύμφωνα με τηλεγραφήματα διεθνών ειδησεογραφικών πρακτορείων στα μέσα Οκτωβρίου του 2000 σχετικά με τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ ο Harold Brookes Baker, εκδότης του βιβλίου Peerage Burkes[1],δήλωσε ότι ο Τζ. Μπους ο νεότερος, του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, ήταν πιθανότερο να εκλεγεί πρόεδρος των ΗΠΑ, αφού είναι περισσότερο γαλαζοαίματος από τον αντίπαλό του Αλ Γκορ του Δημοκρατικού Κόμματος.[2] Διότι: Ο Τζ. Μπους έλκει άμεσα την καταγωγή του από τους Άγγλους βασιλείς Ερρίκο Γ΄, Ερρίκο Ζ΄, Κάρολο Β΄, ακόμα και από τον Γουλιέλμο τον Κατακτητή. Κατ’ επέκτασιν, είναι 13ος εξάδελφος της Βασιλομήτορος της Αγγλίας και συγγενεύει με όλα τα μέλη του Οίκου του Ουίνδσορ αλλά με όλους τους Ευρωπαίους βασιλείς, με ή άνευ θρόνου. Από την άλλη πλευρά, ο Αλ Γκορ δεν έχει στο οικογενειακό του δέντρο παρά μόνον λίγους Γερμανούς ευγενείς, αν και βαθιά στις ρίζες του συναντά κανείς αυτοκράτορες της πάλαι ποτέ Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας όπως τον Λουδοβίκο Β΄, τον Κάρολο Β΄ τον Φαλακρό αλλά και τον Όθωνα τον Μεγάλο. Αυτό όμως σημαίνει ότι ο Δημοκρατικός υποψήφιος κατάγεται και από τον Καρλομάγνο, και επειδή το ίδιο συμβαίνει και με τον Μπους, οι δυο τους συνδέονται με μακρινή αλλά γενεαλογικώς διακριτή συγγένεια – είναι ξαδέρφια. Αλλά οι δύο υποψήφιοι πρόεδροι είναι και μεταξύ τους μακρινά εξαδέλφια, αφού και οι δύο έλκουν την καταγωγή τους από τον Καρλομάγνο.

[1]H «Χρυσή Βίβλος του Burke», που από το 1826 εξετάζει τα γενεαλογικά δέντρα της αγγλικής και ευρωπαϊκής αριστοκρατίας, έχει γνωρίζει από τότε μέχρι σήμερα 106 διαδοχικές εκδόσεις.

[2]Ο Harold Brookes Baker ισχυρίζεται ότι το αποτέλεσμα των εκλογών στην ισχυρότερη Δημοκρατία του κόσμου ανέκαθεν κρινόταν και από τον λεγόμενο «παράγοντα ευγενείας», με όλους σχεδόν τους προέδρους, από τον Ουάσιγκτον και τον Τζέφερσον ως τον Νίξον, τον Ρέιγκαν και τους Μπους να έχουν και... γαλάζια αιμοσφαίρια στο αίμα τους.

**Άνω Μακεδονία – Κάτω Μακεδονία

[…] ἐσβαλοῦσιν ἐς τὴν κάτω Μακεδονίαν͵ ἧς ὁ Περδίκκας ἦρχεν. τῶν γὰρ Μακεδόνων εἰσὶ καὶ Λυγκησταὶ καὶ Ἐλιμιῶται καὶ ἄλλα ἔθνη ἐπάνωθεν͵ ἃ ξύμμαχα μέν ἐστι τούτοις καὶ ὑπήκοα͵ βασιλείας δ΄ ἔχει καθ΄ αὑτά.(Θουκυδίδης 2.99.1-3)
[Μετάφραση]
[…] να εισβάλει στην Κάτω Μακεδονία, όπου βασίλευε ο Περδίκκας. Διότι υπάρχει και Άνω Μακεδονία, στην οποία κατοικούν οι Λυγκηστές και οι Ελιμιώτες και άλλα φύλα, τα οποία είναι σύμμαχα και υπήκοα των κάτω Μακεδόνων, αλλά έχουν δικούς τους βασιλείς.

Αυτό το ἐπάνωθεν στο απόσπασμα του Θουκυδίδη φανερώνει περιοχή πιο μακριά από τα παράλια της Κάτω Μακεδονίας, που κυρίως ενδιέφεραν τους Αθηναίους. Πριν την εισβολή του Ξέρξη οι Μακεδόνες είχαν επεκταθεί και προς τα δυτικά, αποσπώντας από τους Ιλλυριούς και τους Παίονες την Ελιμιώτιδα, την Τυμφαία, την Ορεστίδα, τη Λυγκηστίδα και την Πελαγονία. Οι περιοχές αυτές, γνωστές με το συγκεντρωτικό όνομα Άνω Μακεδονία, αποτέλεσαν ημιαυτόνομα βασίλεια με τοπικούς βασιλείς, συμμάχους και υπηκόους του Μακεδόνα βασιλιά, σε αντιδιαστολή προς την Κάτω Μακεδονία, που ήταν υπό τον άμεσο έλεγχο της κεντρικής εξουσίας. Δεσμούς, επίσης, διατηρούσαν και με τους αγροτικούς πληθυσμούς των γειτονικών Μολοσσών. Αυτός ο κύκλος των δεσμών μεταξύ Άνω και Κάτω Μακεδονίας και των Μολοσσών φαίνεται και στα γενεαλογικά δέντρα του Φιλίππου και της Ολυμπιάδας: η μητέρα του Φιλίππου ανήκε στη βασιλική δυναστεία των Λυγκηστών, ενώ η Ολυμπιάδα στη βασιλική δυναστεία των Μολοσσών. Ο Φίλιππος τερμάτισε το καθεστώς ημιαυτονομίας της Άνω Μακεδονίας προκαλώντας την οργή των αριστοκρατών της. (Ηρόδ. Α.88, Η.93, 137-139, Ξεν., Κύρου Ανάβασις Α.V.9, Γ.ΙΙ.25, Αρριανός Α.23, Γ.6, Ζ.2, Ζ.28, Πλούταρχος Αλέξανδρος 2, 3.1-9, 4.1-3, 4.8, 5.1, 5.4, 6.8, 7.1, 7.5-9, 9.1, 9.4-κε, 10, 21.10, 22.1-4, 23, 28.6, 39.11-13, 42.4, 45.3-κ.ε, 58.6, 67.7, 68.3-5, 75.1, Περί της Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής 329.B, Διόδωρος Σικελιώτης ΙΣΤ.34.5, 54.3, 95.3, ΙΖ.66.3-7, Ιουστ. 9.8.1, 11.11.3, 12.16.5).

***Ηρακλείδες
Ηρακλείδες ονομάζονται οι άμεσοι απόγονοι του Ηρακλή και της Δηιάνειρας