Ηράκλειτος: για την αυτοδημιουργία του κόσμου

Ηράκλειτος ο Εφέσιος: Διαλεκτική Κόσμου και Λόγου

§1 Κείμενο ‒ Μετάφραση

Β 30

κόσμον τόνδε, τὸν αὐτὸν ἁπάντων, οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν, ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόμενον μέτρα καὶ ἀποσβεννύμενον μέτρα.

Αυτόν-εδώ τον κόσμο, τον ίδιο για όλα τα όντα, ούτε κανείς από τους θεούς ούτε κανείς από τους ανθρώπους τον έπλασε, αλλά ήταν ανέκαθεν και είναι και θα είναι αείζωο πυρ, που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο.

§2 Ερμηνεία ‒ κατανόηση

κόσμον τόνδε: υποδηλώνει την ολότητα του συμπαντικού και του ανθρώπινου κόσμου, ως δομημένη τάξη ενός ενιαίου, καθολικού κόσμου, πέρα από τον οποίο δεν υπάρχει κανένας άλλος κόσμος. Υπάρχει μόνο το αρμονικά διατεταγμένο όλο του κόσμου και τίποτε άλλο. Κάθε είδους μερικότεροι κόσμοι περιέχονται σ’ αυτόν-εδώ τον κόσμο ως διαλεκτικά τμήματα ή διαβαθμίσεις ‒δηλαδή ως αντιθετικές τάσεις προς την ενιαία οντότητα (απ. 8, 51) ‒ της μιας του ουσίας.

τὸν αὐτὸν ἁπάντων: είναι ο ίδιος όχι απλώς για όλους τους ανθρώπους, αλλά για κάθε ον που έρχεται σε ύπαρξη, δεδομένου ότι μπορεί να υπάρχει μόνο σε κατά Λόγο σχέση εναντίωσης, πολέμου με το άλλο και μαζί με τούτο να αποτελεί ένα και το αυτό όλο. Με βάση τον καθολικό Λόγο, τα πάντα ενώνονται διαλεκτικά στον ένα και τον αυτό κόσμο.

οὔτε τις θεῶν … μέτρα:

Ι. πολλοί επί μέρους κόσμοι επινοούνται, κατασκευάζονται, σχηματίζονται από τους ανθρώπους αλλά και από τους θεούς, έτσι όπως αυτούς τους κόσμους τους συλλαμβάνουν ή τους φαντάζονται π.χ. οι ποιητές. Όμως ο κατά την τάξη του Λόγου δομημένος κόσμος δεν είχε, δεν έχει ούτε θα έχει ποτέ, έξω από τον εαυτό του, κάποιαν αρχή ή ένα τέλος. Είναι ένα περιδινούμενο Όλο, ένα αυτοκινούμενο σύστημα τάξης του κόσμου, του οποίου η τάξη, η ευρυθμία, η εσωτερική αρμονία είναι παντού και πάντα δεδομένη. Την ίδια στιγμή, κάθε άλλο δημιουργικό σύστημα τάξης, σαν αυτά που εκπορεύονται από τους ανθρώπους ή τους θεούς, ανάγει την προϋπόθεσή του σ’ αυτό το σύστημα τάξης του κόσμου. Οι άνθρωποι και οι θεοί συναφώς ανήκουν κι αυτοί, όπως καθετί άλλο ον, σε τούτο τον κόσμο, ανεξάρτητα αν στην παραδοσιακή γλώσσα γίνεται λόγος για τον κόσμο, που συνυφαίνεται με τη συμπαντική τάξη του Δία.

ΙΙ. Ο κατά Ηράκλειτο κόσμος ενοποιεί τα αντίθετα: τον κοσμικό Δία με τον χθόνιο κόσμο. Όσο για τους ανθρώπους, οι κοιμισμένοι φτιάχνουν, με τη φαντασία τους-στα όνειρά τους, τον δικό τους κόσμο, που δεν έχει καμιά πραγματική βάση, ενώ για τους ξυπνητούς «ο κόσμος είναι ένας και κοινός». Αλλά και οι τελευταίοι τούτοι δεν παύουν πολλάκις να συμπεριφέρονται, όπως και οι κοιμισμένοι, με τη διαφορά ότι ονειρεύονται στο ξύπνο τους, ενώ οι τελευταίοι στον ύπνο τους: δηλαδή αντί να βλέπουν τον κόσμο έτσι όπως είναι κατά τη δική του την εσωτερική λογική, χωρίς εξωτερικές προσθήκες, χωρίς να προτάσσουν τις φαντασιώσεις τους, αποσύρονται στους δικούς τους συλλογικούς κόσμους, κατασκευασμένους στα όρια του δικού τους ιδιωτικού κόσμου της κληρονομικής παράδοσης. Σε αντίθεση με όλους αυτούς, ο φιλόσοφος του καθολικού Λόγου βλέπει τον κόσμο, όπως είναι στην αλήθεια του, ανεξάρτητο από ανθρώπινες και θεϊκές παραστάσεις κατασκευής του.  

ΙΙΙ. Ο κόσμος είναι προαιώνιος: είναι αιώνια ζωντανός, όπως το πυρ που ανάβει και σβήνει με μέτρο, και όχι κάτι το νεκρό και αποστεωμένο. Συνάπτεται λοιπόν με το κατά φύσιν γίγνεσθαι και έτσι παραμένει ένας κόσμος στον εαυτό του και για τον εαυτό του. Το πυρ παραπέμπει, κατ’ αυτό το πνεύμα, στον κύκλο των κύκλων των αντιθέτων που συνάπτονται σε Λογική ενότητα ή ολότητα, στον κατά Λόγο εγελιανό κύκλο των κύκλων. Κάθε επί μέρους κύκλος είναι ένα μέρος της κατά Λόγο κίνησης του κόσμου και ως τέτοιο ένα ενδογενές όλο [εντός] του συμπαντικού όλου του κόσμου. Κατά το σημαίνον του Πυρός, αυτή η κίνηση είναι αείζωη με το νόημα ότι δεν πρόκειται για κάποια έξωθεν προερχόμενη κίνηση παρά για αυτή τούτη την ακατάλυτη, ανεξάντλητη ενέργεια της εσωτερικής δομής του κόσμου, με την οποία (ενέργεια) βρίσκεται σε ανταπόκριση, σε συμμετρία ο ικανός Λόγος του φιλοσόφου: «Εάν συμπεριφερθούμε Λογικά [=κατά Λόγο] στην πραγματικότητα», μας λέει ο Χέγκελ, «θα συμπεριφερθεί κι αυτή Λογικά προς εμάς».