Τι είναι ο πολιτισμός;

Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του (1253a3) ισχυρίζεται ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ζώο πολιτικό, εννοώντας ότι είναι από τη φύση του προορισμένος να ζει σε κοινωνία με άλλους ανθρώπους. Και άλλοι φιλόσοφοι, όπως για παράδειγμα ο Τόμας Χομπς, υποστήριξαν ότι αυτό που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα ζώα είναι η ομιλία. Άλλοι πάλι, όπως ο Πλάτων ή ο Τζον Λοκ, θεωρούν ότι η ουσιαστική διαφορά με τα ζώα είναι ότι ο άνθρωπος διαθέτει νόηση (Homo Sapiens)

 

Άλλοι πάλι φιλόσοφοι, ξεκινώντας από τον μύθο του Προμηθέα, που αποδίδεται στον σοφιστή Πρωταγόρα, πιστεύουν ότι η βασική διαφορά με τα ζώα είναι ότι ο άνθρωπος επινοεί και κατασκευάζει εργαλεία (Homo Faber), με τα οποία μπορεί να επεμβαίνει και να τροποποιεί κάθε φορά το περιβάλλον του, ανάλογα με τις ανάγκες του.

 

Υπάρχει βέβαια ακόμα και το μεγάλο θέμα της συνείδησης, της συνειδητής δημιουργικότητας και της ελευθερίας της βούλησης. Όλες αυτές οι ιδιότητες θεωρούνται αποκλειστικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Έτσι, ο κάθε άνθρωπος έχει την ικανότητα να προβληματίζεται και να κρίνει διαρκώς τις καταστάσεις, να επινοεί και να σχεδιάζει το μέλλον του επιλέγοντας μέσα από πολλές δυνατότητες, σε αντίθεση με τα ζώα που ενεργούν σχεδόν πάντοτε με τον ίδιο τρόπο και αντιδρούν, λίγο ή πολύ, ομοιόμορφα στα ίδια ερεθίσματα.

 

Αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου, τα οποία αναφέραμε προηγουμένως, είναι που τον κάνουν να δημιουργεί κώδικες επικοινωνίας και ηθικής, να ζει σε κάποια κοινωνία υπακούοντας στους νόμους της, να φτιάχνει πόλεις, να δημιουργεί τέχνη, επιστήμη, φιλοσοφία, τεχνολογία. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ον που παράγει πολιτισμό.

 

Όταν ακούμε τη λέξη “πολιτισμός”, όλοι καταλαβαίνουμε λίγο ή πολύ τι σημαίνει. Όλοι έχουμε αναφερθεί σε κάποια στιγμή της ζωής μας σε μεγάλους αρχαίους “πολιτισμούς” της ιστορίας, σε “απολίτιστους” λαούς, σε σύγχρονες κοινωνίες λιγότερο ή περισσότερο “πολιτισμένες”, σε “πολιτισμένους” ανθρώπους κτλ. Διαπιστώνουμε αμέσως ότι η λέξη “πολιτισμός” δε χρησιμοποιείται μόνο για λαούς ή κοινωνικές ομάδες, αλλά και για συγκεκριμένα άτομα.

 

Τι εννοούμε όμως όταν λέμε ότι ένας άνθρωπος είναι πολιτισμένος; Μήπως ότι είναι καλλιεργημένος, ότι έχει παιδεία; Ωστόσο, είναι δυνατόν κάποιος να έχει μελετήσει πολύ ή να έχει πτυχία και, παρ’ όλα αυτά, η συμπεριφορά του να μην είναι “πολιτισμένη”.

 

Φαίνεται λοιπόν ότι ο πολιτισμός είναι έννοια ευρύτερη από την “καλλιέργεια” ή την “παιδεία”. Θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι, όταν χρησιμοποιούμε για έναν άνθρωπο τη λέξη “πολιτισμένος”, η έμφαση πέφτει κυρίως στη συμπεριφορά του, στις σχέσεις του με άλλους ανθρώπους μέσα στην κοινωνία. Άρα πρέπει να δούμε τον πολιτισμό κυρίως ως κοινωνικό φαινόμενο.

 

 Είναι δυνατόν να διακρίνουμε τρεις διαφορετικές αντιλήψεις και προσεγγίσεις σχετικά με την έννοια του πολιτισμού.

 

Πρώτα διακρίνουμε την ιδεατή φιλοσοφική άποψη, σύμφωνα με την οποία ο πολιτισμός είναι μια διαδικασία ανθρώπινης τελείωσης και ολοκλήρωσης με όρους απόλυτων και καθολικών αξιών. Αυτή η αντίληψη είναι στην ουσία της πλατωνική και τη βρίσκουμε επίσης στους διάφορους ουτοπιστές. Σύμφωνα μ’ αυτήν, υπάρχει ένα απόλυτο ιδεατό πρότυπο για τον άνθρωπο και την κοινωνία, και ο πολιτισμός μας είναι η τάση να τελειοποιηθούμε, ώστε να προσεγγίσουμε όσο το δυνατόν αυτό το ιδεώδες. Το γεγονός αυτό δε σημαίνει ότι υπάρχει ιστορικά μια διαρκής ανθρώπινη πρόοδος· η ιστορία μπορεί να έχει και τα πισωγυρίσματά της. Έτσι, σύμφωνα μ’ αυτή την αντίληψη, η ανάλυση του πολιτισμού είναι κατά βάση ο προσδιορισμός και η περιγραφή αυτών των οικουμενικών αξιών και προτύπων, καθώς και η αντανάκλασή τους στις κοινωνικές μας δραστηριότητες.

 

Η δεύτερη προσέγγιση θα λέγαμε ότι είναι η περιγραφική, κατά την οποία ο πολιτισμός μιας κοινωνίας αντανακλάται στις υψηλότερες στιγμές της ανθρώπινης νόησης, εμπειρίας και δραστηριότητας μέσα σ’ αυτή την κοινωνία. Έτσι, σύμφωνα μ’ αυτή την άποψη, η ανάλυση του πολιτισμού είναι η κριτική δραστηριότητα με βάση την οποία νοητικά ενεργήματα, εμπειρίες, δημιουργήματα, γλωσσικές εκφράσεις, καθώς και μορφές, συμβάσεις κτλ. περιγράφονται, καταγράφονται και συγχρόνως αξιολογούνται συγκριτικά μεταξύ τους.

 

Η τρίτη προσέγγιση είναι η κοινωνική ανθρωπολογική. Σύμφωνα μ’ αυτήν, ο πολιτισμός είναι κάτι πολύ ευρύτερο· είναι ένας συγκεκριμένος τρόπος ζωής, ο οποίος εκφράζει συγκεκριμένα νοήματα και αξίες όχι μόνο στις τέχνες και στην παιδεία, αλλά και στους θεσμούς και στην καθημερινή συμπεριφορά. Έτσι, υπό αυτή την έννοια, η ανάλυση του πολιτισμού είναι η διασάφηση του νοήματος και των αξιών σ’ έναν δεδομένο τρόπο κοινωνικής ζωής.

 

Η τρίτη αυτή αντίληψη για τον πολιτισμό είναι η νεότερη, με διάφορες τάσεις ανάμεσά της. Ενισχύθηκε μάλιστα από ανθρωπολογικές έρευνες σε απομονωμένες φυλές, οι οποίες έδειξαν ότι υπάρχουν σ’ αυτές αρκετά πολύπλοκες κοινωνικές σχέσεις, γλωσσικοί και μη γλωσσικοί τρόποι επικοινωνίας, καθώς και συστήματα αξιών. Έτσι, θεωρείται πλέον ότι δεν είναι σωστό να μιλάμε για “πρωτόγονους” λαούς ή πολιτισμούς και ότι η σωστή κατανόηση ενός πολιτισμού γίνεται με τους δικούς του τρόπους αντίληψης και το δικό του οικείο πλαίσιο αξιών.

 

Σύμφωνα μ’ αυτή την αντίληψη για τον πολιτισμό, οι καλές τέχνες ή οι επιδόσεις στην επιστήμη κτλ. δεν έχουν κάποια προνομιακή θέση, αλλά εξετάζονται εξίσου με όλες τις άλλες δραστηριότητες της κοινωνικής ομάδας (οικονομικές σχέσεις, καθημερινές συνήθειες, ήθη, έθιμα κτλ.). Το μειονέκτημα αυτής της άποψης είναι ότι ο ορισμός της για τον πολιτισμό είναι τόσο ευρύς, που ίσως γίνεται δύσκολο να βρούμε κάτι που να μην είναι “πολιτισμός”. Αν ο πολιτισμός είναι τα πάντα, τότε η έννοια αυτή δεν προσδιορίζει τίποτα.

 

Από την άλλη πλευρά, οι δύο πρώτες αντιλήψεις για τον πολιτισμό φαίνεται να είναι μάλλον “αριστοκρατικές” και να επικεντρώνονται σε δραστηριότητες (τέχνες, λογοτεχνία, επιστήμη) που σχετίζονται με μια μικρή μόνο ομάδα μορφωμένων ανθρώπων μέσα στο κοινωνικό σύνολο των λεγόμενων “εγγράμματων” κοινωνιών.