Δημοκρατία και πολιτικές σκοπιμότητες

Η Δημοκρατία και ο Ελληνικός Ευεργετισμός

§1. Ο ευεργετισμός στην αρχαία Ελλάδα και δη στην αρχαία Αθήνα αποτελούσε κατ’ αρχήν μια πράξη ή διαδικασία γενναιοδωρίας υπέρ του δημοσίου συμφέροντος. Συνέβαινε πράγματι ορισμένοι πλούσιοι Αθηναίοι να αναλαμβάνουν διάφορες λειτουργίες, τουτέστι δημόσιες υπηρεσίες, χορηγίες, όπως τριηραρχία [=πλήρης συντήρηση μιας τριήρους], εστίαση [=έξοδα για δημόσιο γεύμα], αλλά συγχρόνως και κάποιες μορφές υπερ-φόρων κ.λπ. Δεν ήσαν δε λίγοι και πολλοί απ’ αυτούς που έκαναν δωρεές εθελοντικά και συνδέθηκαν με τον ευεργετισμό. Ο Κίμων, για παράδειγμα, είχε μετατρέψει το σπίτι του σε κοινὸν πρυτανεῖον, κατά τον Πλούταρχο, γιατί καθημερινά εξασφάλιζε σε πολλούς φτωχούς πλουσιοπάροχα γεύματα. Από τέτοιου είδους ευεργέτες ωστόσο προέκυπταν και κάποιοι που μέσω της γενναιοδωρίας διέκριναν τη δυνατότητα να γίνουν πολύ αγαπητοί στο λαό και έτσι να παίξουν το δικό τους πολιτικό παιχνίδι. Ο πόθος ή το πάθος τους για δόξα και τιμές στο πεδίο της πολιτικής μπορούσε τώρα, χάρη στα πολιτικά τους δώρα, να ικανοποιείται στο έπακρο. Ο ευεργετισμός, ως εκ τούτου, καθιερώνεται πια ως ένας θεσμός, που διαπλέκεται με σχέσεις εξουσίας και εξουσιαστικής εγκυρότητας, δηλαδή νομιμοποίησης της πολιτικής κυριαρχίας των ολίγων πάνω στους πολλούς, χάρη στο κύρος που αποκόμιζαν από τις ευεργεσίες τους.

§2. Πού έγκειται το φιλοσοφικό-κοινωνιολογικό θεμέλιο του αρχαίου Ελληνικού Ευεργετισμού; Σε αυτό ακριβώς που διαγιγνώσκει ο Πλάτων: το οποιοδήποτε καθεστώς, για να κρατηθεί στη ζωή, χρειάζεται να πλάσει, να διαμορφώσει την ανθρώπινη προσωπικότητα κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσή του. Μας λέει ρητά στην Πολιτεία (βλ. βιβλίο Ε κ.εξ.) πως η πολιτεία είναι φτιαγμένη ίδια και όμοια με την εσωτερική δομή του ανθρώπου. Και η εσωτερική δομή του ανθρώπου συγκροτείται ως ανώτερη χρημάτων, πλουτισμού και πολιτικών φιλοδοξιών, όταν έχει για θεμέλιό της τη φιλοσοφική παιδείαˑστην αντίθετη περίπτωση, η ακαταστασία, η αναρχία της ψυχής του είναι σε πλήρη αντιστοιχία με μια άναρχη δημοκρατία, όπου ο καθένας κάνει ό,τι θέλει: οι γόνοι των πλουσίων παραδίδονται σε άχρηστες απολαύσεις, ζουν μια άσωτη και έκφυλη ζωή, ενώ κάποιες φορές δεν ξεχνούν να παρουσιάζονται και ως δήθεν ρέκτες της φιλοσοφίας, ενώ οι φτωχοί πέφτουν θύματα των επαγγελιών τους. Μέσα σε ένα τέτοιο κοινωνικό και πολιτικό σύμπλεγμα, οι κάθε είδους πολιτικές γενναιοδωρίες, όσο κι αν εκκινούν από πατριωτικά κίνητρα, δεν παύουν να υπόκεινται σε ποικίλες πολιτικές σκοπιμότητες, που προέρχονται από επαγγελματίες πολιτικούς/ρήτορες και από τον δι’ αυτών εξαπατημένο λαό. Έτσι συμβαίνει συχνά, ένας πλούσιος, όταν βρίσκεται στην εκκλησία του δήμου, στη συνέλευση του λαού, κάτω από την πίεση των ρητόρων και του παρασυρμένου πλήθους, να αναγκάζεται, εάν όχι να εξαναγκάζεται, να γίνει χορηγός, λειτουργός ή ευεργέτης.

§3. Ο ευεργετισμός, σε κάθε περίπτωση, δεν έλυνε το οικονομικό πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας, ούτε εξάλειφε τη φτώχεια. Αποτελούσε ένα σημείο ζωής, που άλλοι, κυρίως οι συντηρητικοί με την αγέλαστη ακαμψία τους, το αποτιμούσαν ως εντελώς ξένο προς τις παραδόσεις μιας υγιούς κοινωνίας, και άλλοι, όπως οι παρδαλοί δημοκρατικοί, ως ένα καλό ιδεολογικό στοιχείο για την εξάπλωση της δημαγωγίας και του λαϊκισμού. Ό,τι περίπου συμβαίνει και σήμερα με εφάμιλλα φιλοδωρήματα προς εξαγορά της κοινωνικο-πολιτικής συνείδησης των φτωχών. Όχι σπάνια γινόταν η αφορμή για μια διαρκή και εριστική αντιμαχία ανάμεσα στους πλούσιους και σε διάφορους δημοκρατικούς. Οι μεν πρώτοι αισθάνονταν ή έλεγαν πως με τις συνεχείς ευεργεσίες, τα θεωρικά και παρόμοιες εκφάνσεις του ευεργετισμού τείνουν να γίνουν οι πραγματικά φτωχοί πολίτες της πόλης, ενώ οι δεύτεροι επιχειρούσαν, ως συνήθως, να αντιμετωπίσουν το θέμα μέσα από ένα πνεύμα κούφιου συναισθηματισμού, όπως ταύτιση της πόλεως με μια μεγάλη οικογένεια, με μια ομοιογενή κοινότητα αγαθοεργών σκοπών και παρόμοια. Και μέσω αυτής της οδού πρότειναν επί μέρους ημίμετρα προς γεφύρωση –κυρίως φαινομενική– του χάσματος μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Τέτοιες πολιτικές με κούφιες κουβέντες και αναποτελεσματικά ημίμετρα ασκούνται κατά συρροή στις μέρες μας, από τους αγύρτες και κλέφτες της εξουσίας. Ο αρχαίος ευεργετισμός λοιπόν, ιδωμένος μέσα από το ως άνω σύμπλοκο των κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων, νομιμοποίησε τη διαφορά, τη διαίρεση ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς και κατέδειξε την αδυναμία της δημοκρατίας, ως κράτους του δήμου, να χαράξει μια αυθεντικά λαϊκή πολιτική. Η απλώς φιλολαϊκή πολιτική του χτες και του σήμερα αποτελεί τον προθάλαμο για διάλυση του κοινωνικού ιστού και καθίδρυση τυραννικών καθεστώτων. Και τούτο, γιατί ο φιλολαϊκισμός συσκοτίζει το οντολογικό πρόβλημα του ανθρώπου και της κοινωνίας: οικτίρει την πλειοψηφία των φτωχών –και μάλιστα εικονικά– και δεν νοιάζεται ουσιαστικά για την άρση της συνθήκης της φτώχιας τουςˑ έτσι τους διατηρεί αδύναμους για να τους κάνει όπως θέλει: να τους έχει πολιτικό υποχείριό του. Ετούτο ακριβώς πράττουν και οι τρέχοντες «πεφωτισμένοι», δηλαδή σκοταδιστές «δημοκράτες»ˑ γι’ αυτό εξελίσσονται σε άκρως επικίνδυνοι τυραννίσκοι.