Η Σκοτεινή νύχτα της Ψυχής

Η οδυνηρή πορεία του ανθρώπου μέσα από την ‘‘Νύχτα της Ψυχής’’. Υπαρχει μια συνειδησιακή κατάσταση που ονομάζεται "η σκοτεινή νύχτα της ψυχής" (dark night of the soul). Άλλοτε η σκοτεινή νύχτα της ψυχής διαρκεί λίγα λεπτά και άλλοτε χρόνια. Μερικές φορές νιώθουμε άδεια, ξεραμένα κούτσουρα που τα σέρνουν ανεξέλεγκτες δυνάμεις και άλλοτε αισθανόμαστε αγαπημένα παιδιά του Θεού, προστατευμένα στα πάντα από τη Χάρη Του.. Ειθε οι σκοτεινές νύχτες να γίνονται σύντομα Χρυσές Αυγές. Ευχες για μια όμορφη γλυκεια κι΄ ευλογημένη ζωη στον καθένα.

"Βρίσκομαι τόσο μακριά από τον ουρανό όπου γεννήθηκα. Απέραντη νοσταλγία δυναστεύει τις σκέψεις μου. Τώρα που είμαι τόσο μόνος και θλιμμένος σαν φύλλο στον άνεμο, μερικές φορές μου έρχεται να κλαίω και μερικές θέλω να γελάω με λαχτάρα".

 "Ταξίδι στο Ιξτλάν", Καρλος Καστανέντα

Ο ωκεανός της δυστυχίας είναι απέραντος, αλλά μόλις επικεντρώνεστε στην μεταμόρφωσή της, τότε αμέσως θα δείτε την ακτή…
Βούδας

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ - Η Σκοτεινή νύχτα της Ψυχής .

Ο μεγάλος μυστικιστής του 16ου αιώνα καθοδηγεί την ψυχή στο ταξίδι της για τον υπέρτατο σκοπό, την ένωση της ανθρώπινης και της Θεϊκής θέλησης. Ο δρόμος οριοθετείται στη μορφή ενός ποιήματος, ενός συμβολικού κλειδιού για την πρόοδο της ψυχής του προσκυνητή. Ο Άγιος Ιωάννης κρατάει στιβαρά το τιμόνι ανάμεσα στους πειρασμούς και τους μεγάλος κινδύνους που περικλείει η Σκοτεινή νύχτα των Αισθήσεων και του Πνεύματος. Στη "Σκοτεινή νύχτα της ψυχής" ο Άγιος Ιωάννης ανιχνεύει το δρόμο με θαυμαστή διαύγεια και απλότητα, γι' αυτό άλλωστε η ομορφιά και ο ποιητικός λυρισμός των γραπτών του εμπνέει τους αναγνώστες εδώ και χρόνια.

Όταν η διαδικασία της μεταμόρφωσης φτάσει στο αποκορύφωμά της, στο τελικό και αποφασιστικό της στάδιο, σημαδεύεται κατά διαστήματα από μια περίοδο έντονης οδύνης και εσώτερης συσκότισης, που ονομάστηκε από τους Χριστιανούς μυστικιστές «η σκοτεινή νύχτα της ψυχής». Το νοητικό άγχος και η έντονη κατάθλιψη που τη συνοδεύουν έχουν μεγάλη ομοιότητα με τα συμπτώματα της νοητικής ασθένειας την οποία οι ψυχίατροι ονομάζουν «καταθλιπτική ψύχωση» ή «μελαγχολία».

Tα συμπτώματα αυτά είναι: μια συγκινησιακή κατάσταση απόγνωσης μια έντονη αίσθηση αναξιότητας, μια συστηματική αυτοϋποτίμηση και αυτοκατηγορία η εντύπωση της περιπλάνησης μέσα σε μια κόλαση, η οποία γίνεται περιστασιακά τόσο ζωηρή ώστε να προκαλεί την ψευδαίσθηση της αμετάκλητης καταδίκης, μια οξεία και οδυνηρή αίσθηση διανοητικής αδυναμίας, μια απώλεια της θέλησης, της δύναμης και του αυτοελέγχου, μια συνεχής αναποφασιστικότητα και μια ανικανότητα και αποστροφή για δράση.

Κατά τη διάρκεια των χιλιετιών, οι μυστικιστές έχουν παρατηρήσει την εμφάνιση μιας σειράς γεγονότων ή περιστάσεων που συμβαίνουν αργά ή γρήγορα στην ζωή θεωρητικά όλων των ανθρώπων. Η γενική τους δομή παραμένει πάντοτε η ίδια και έχει συσχετισθεί από αρχαιοτάτων χρόνων με το σκοτάδι, τον πόνο και την αγωνία. Έτσι, δεν μας κάνει εντύπωση που αναφέρεται τόσο συχνά ως η Μαύρη Νύχτα της Ψυχής.

Ειναι αραγε «Η Σκοτεινή νύχτα της Ψυχής», αυτος ο πρωτος "εχθρος του πολεμιστη" οπως τον περιγραφει ο Δον Χουαν ?

  Αυτή η κατάσταση είναι ίσως η σημαντικότερη στη ζωή ενός αναζητητη. Περιγράφει την συνειδητοποίηση τριών πραγμάτων:

α) της παρούσας "υλικής" και πεζής κατάστασης,

β) της εσωτερικής ανάγκης για μια ριζική "μεταστοιχείωση" και

γ) της απόφασης για δράση προς την μετάβαση από την μία κατάσταση στην άλλη. Είναι ακριβώς το σημείο όπου το πνεύμα του μυστικιστή αφήνει χώρο για τα νέα δεδομένα στη ζωή του, καλοδέχεται την αλλαγή αλλά ταυτόχρονα δοκιμάζεται για την επιμονή του στη μεταφυσική ενασχόληση, καθώς νιώθει πως κάθε θετική επιρροή τον έχει εγκαταλείψει. Νιώθει να αποκόπτεται από την Πηγή αλλά κατ' ουσίαν αυτό που του συμβαίνει είναι μία κρυμμένη ευλογία. Το στάδιο αυτό είναι το πρώτο και βασικότερο σημείο στο εσωτερικό μονοπάτι που θα βαδίσει στη συνέχεια.

Πραγματικά πρόκειται για τη χειρότερη αλλά συνάμα και για την πιο ευοίωνη ψυχολογική κατάσταση που μπορεί να βιώσει ένας μύστης. Από τη μία νοιώθει πως όλα τον έχουν εγκαταλείψει, δεν βλέπει τίποτε το θετικό στη ζωή του αλλά από την άλλη, καθώς αποκτά επίγνωση της κατάστασης που βιώνει, μετατρέπει αυτή την άσχημη δοκιμασία σε πραγματική αναγέννηση, σε μια πνευματική "ανάσταση εκ νεκρών". Πλέον, καθώς ξεκινά από το χαμηλότερο σημείο που βίωσε ποτέ του, κάθε εξέλιξη δεν μπορεί παρά να είναι θετική, καθώς μόνον θετικά μπορούν πλέον να του συμβούν. Η μετάβαση από το ναδίρ σε κάτι άλλο, μόνον θετική μπορεί να είναι.

 Στη φάση της μαύρης απελπισίας όπου πέφτουμε προσπαθώντας από κάπου να πιαστούμε, (…κι όλο λέμε, να εδώ θα σταματήσει , δεν μπορεί, αλλά τελικά πάντα έχει πιο κάτω..), υπαρχει μια στιγμη που απλώς αφήνεσαι να πέφτεις, παύεις να παλεύεις, αποδέχεσαι ό,τι σου συμβαίνει και τελικά, εκεί γίνεσαι πιο δυνατός, κι αρχίζεις να αγαπάς, να συμπονάς και να καλοπιάνεις τον εαυτό σου. Ωριμάζουμε, αντέχουμε περισσότερο,αλλά και γινόμαστε πλέον πιο συμπονετικοί και ευαίσθητοι στον ανθρώπινο πόνο. Οταν διέρχεσαι απο αυτό το "Μαύρο Τούνελ", δεν είσαι ούτε τρελός, ούτε εξοβελιστέος. Αντιθέτως, είναι η μεγάλη σου ευκαιρία να "ανεβείς στην Κλίμακα".

 Η Σκοτεινή Νύχτα της Ψυχής αναφέρεται στην απόλυτη διασάλευση του μέχρι πρότινος γνωστού μας κόσμου, είναι μια τρομερή μορφή κατάθλιψης και φόβου, αποπροσανατολισμού κι αγωνίας, όταν κάτι πολύτιμο κι ανεπανόρθωτο φαίνεται να έχει χαθεί, κι εμείς μόλις ξυπνάμε από ένα όνειρο, ξαφνικά κολλημένοι, μετέωροι, παγιδευμένοι ανάμεσα σε δύο κόσμους. Στον ‘‘παλιό καθημερινό κόσμο’’, με γνωστές και τακτοποιημένες καταστάσεις, συνήθειες και τρόπους συμπεριφοράς, και στον ‘‘νέο άγνωστο κόσμο’’, με αιφνίδια καινούριες συνθήκες, απόλυτη διασάλευση των δεδομένων, και νέες φαινομενικά ανυπέρβλητες απαιτήσεις. Είναι εκείνη η κατάσταση όπου κάτι έχεις αφήσει πίσω σου, κάτι σε έχει καλέσει μπροστά σου, κι εσύ έχεις σταθεί μετέωρος, αναποφάσιστος κι έντρομος...

Νιώθεις πως δεν ανήκεις πλέον στον παλιό σου κόσμο, αλλά ούτε και στον καινούριο που ξαφνικά ξανοίγεται μπροστά σου. Έτσι, σταματάς να ασχολείσαι με τα ‘‘κοινά εγκόσμια’’, ακόμα και με τον ίδιο σου τον εαυτό που τόσο ‘‘αγαπούσες’’ στο παρελθόν, και πέφτεις σε κατάθλιψη, γιατί έχεις χάσει πλέον τις παλιές σταθερές σου. Νιώθεις πως έχει έρθει ο καιρός για να πας επιτέλους προς το άγνωστο, αλλά δεν μπορείς να βρεις τον τρόπο. Σταματάς μετέωρος, λοιπόν, και σε πλήρη αγωνία, διότι νιώθεις πως δεν είσαι ικανός να κάνεις το επιπλέον βήμα.

Κατά την διάρκεια της Μαύρης Νύχτας, κομματιαζόμαστε, από όλες εκείνες τις ιδιότητες που τυπικά θα αποδίδαμε στο σκοτάδι, δηλαδή, απογοητεύσεις που μας φτάνουν σε απόγνωση, σταδιακή πτώση της ικανότητας συγκέντρωσης, παρακμάζουσα υγεία, αυξανόμενο χάος, αυξανόμενη έλλειψη ενός συγκεκριμένου σκοπού, σύγχυση, αδυναμία εν όψει πειρασμού και αισθήματα ολοκληρωτικής απόγνωσης, αδυναμίας και ανεπάρκειας.

Αυτή η εσωτερική κατάσταση διαποτίζει το είναι μας, κηλιδώνοντας και μολύνοντας τις πιο ιερές εσωτερικές μας πτυχές. Δεν υπάρχει διαφυγή, γιατί αναδύεται από μέσα μας και είναι απόκρυφο κομμάτι της ύπαρξής μας. Οι παλιές και δοκιμασμένες μέθοδοι ενασχόλησης του νου με πιο ελαφριά θέματα για ανακούφιση, δεν δουλεύουν πλέον, στην πραγματικότητα μοιάζουν ολοένα και πιο άκαρπες και μάταιες. Δεν υπάρχει καταφύγιο και ανεξαρτήτως από τις, εξωτερικής φύσεως, κινήσεις μας, τα προβλήματα επιμένουν και σταδιακά επιδεινώνονται.

Όταν μεγάλα προβλήματα εμφανιστούν στη ζωή, υπάρχει πάντα ο πειρασμός να τα αποφύγουμε, να ξεριζωθούμε από την θέση που βρισκόμαστε και να προσπαθήσουμε να τα αφήσουμε πίσω μας. Αυτό είναι κατανοητό και αρκετά συχνά, ένα νέο περιβάλλον είναι ακριβώς αυτό που χρειαζόμαστε για να βοηθήσουμε την πραγμάτωση μιας, από καιρού απαραίτητης αλλαγής. Ανανεωνόμαστε όταν φεύγουμε από το παλιό προς κάτι καινούριο και συναρπαστικό, και εφ’ όσον δεν αποφεύγουμε κάθε πρόβλημα που συναντάμε στη ζωή, μια μετακίνηση μπορεί να είναι ωφέλιμη.

Με την Μαύρη Νύχτα όμως, τα προβλήματα είναι βαθιά και παραμένουν μέσα μας, οπουδήποτε κι αν πάμε. Είναι φυσικά ένα κομμάτι μας, μέρος του Κάρμα μας, πραγματικά όπως μια σκιά. Κατά τη διάρκεια της Μαύρης Νύχτας της Ψυχής, δεν υπάρχει ανακούφιση, κανένα μέρος να κρυφτούμε και μόνο μια ορθή πορεία δράσης, να ενδυναμώσουμε και να προχωρήσουμε μπροστά, για να ολοκληρώσουμε εκείνες τις εσωτερικές αλλαγές που έχουν ήδη προχωρήσει κατά πολύ.

Κατά τη διάρκεια κάθε ενσάρκωσης, υπάρχουν μόνο ορισμένες ευκαιρίες όπου το άτομο έχει πιθανότητες να κερδίσει κάτι από την Μαύρη Νύχτα. Μόνο σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις στην ζωή μας είμαστε λίγο-πολύ έτοιμοι να κάνουμε το κβαντικό άλμα στην εσωτερική μας εξέλιξη που η Μαύρη Νύχτα προσφέρει.

Προληπτικοί άνθρωποι, και υπάρχουν πολλοί ακόμα και στην μοντέρνα κοινωνία, ίσως πιστέψουν ότι βρίσκονται υπό την επήρεια μιας εξωτερικής, κακόβουλης δύναμης, ενώ οι αφιερωμένοι υποστηρικτές κάποιων θρησκειών μπορεί να έχουν βαθιά ριζωμένα συναισθήματα ενοχής και αναξιότητας. Παρ’ όλα αυτά, ένα θετικό στοιχείο της Μαύρης Νύχτας, είναι το βάθος με το οποίο το άτομο είναι σε θέση να προσεγγίσει το Θείο. Διότι παρά τις ακραίες αρνητικές και εσωτερικές διαμάχες που βιώνει το άτομο, αυτά τα πεσμένα διαστήματα διακόπτονται από σύντομες περιόδους εξαιρετικής διαύγειας, η οποία καθιστά δυνατό τον εμβριθή συντονισμό και την απολύτρωση.

Κατά τη διάρκεια μιας τέτοιας ενδοσκόπησης και συντονισμού, μπορεί να βιωθεί η φώτιση. Η ματαιότητα και η εξαφάνιση της θνητής ύπαρξης γίνεται ξεκάθαρη. Η αιώνια μακαριότητα της αλήθειας και μία κατανόηση της αμετάβλητης φύσης του Κοσμικού γίνονται καθαρά αντιληπτές. Η απερίγραπτη ομορφιά του Κοσμικού διαποτίζει την οντότητά του με γενναιόδωρες δόσεις ζωογόνου ενέργειας. Όλη η δημιουργία φαίνεται ζωντανή και δονούμενη εσωτερικά με ζωογόνο ενέργεια. Εξοπλισμένοι με αυτό το νέο όραμα, παλιά ενδιαφέροντα μοιάζουν ρηχά και μάταια και δεν ασκούν πάνω μας την επιρροή που ασκούσαν παλιά, ενώ παλιές ενασχολήσεις και συνήθειες μένουν στο περιθώριο, χωρίς να ξαναγυρίσουμε ποτέ σ’ αυτές, επειδή μία νέα οντότητα αναδύεται από το κουκούλι της, έτοιμη για την υψηλότερη φάση της διαμέσω της αιωνιότητας.

Μερικά απ’ αυτά τα συμπτώματα μπορούν να εμφανιστούν με ηπιότερη μορφή σε κάποια προγενέστερα στάδια, αλλά δεν πρέπει να τα θεωρήσουμε σαν εκείνα που συνοδεύουν την αληθινή «σκοτεινή νύχτα της ψυχής».

Όπως το εξέφρασε η Adela Curtiss με το χαρακτηριστικό ύφος της:

«Νιώθετε σαν να μην είσθε παρά μόνο μια τρύπα ένα τεράστιο, απύθμενο άλγος κενότητας όπου, ακόμη κι αν χυνόταν ολόκληρη η δημιουργία, θα παρέμενε μια κενότητα που θα πονούσε για το Θεό. Βέβαια, όλοι νομίζουμε πώς βρισκόμαστε σ’ αυτή την κατάσταση πολύ πριν την προσεγγίσουμε αληθινά. Κάθε διάθεση δυσαρέσκειας μπορεί να εκληφθεί σαν τέτοια, όπως διαπιστώνουμε αφού φτάσουμε στην πραγματική κατάσταση και αναπολήσουμε όλες τις ανόητες απομιμήσεις που μας παραπλανούσαν ως το σημείο ν’ αναρωτιόμαστε τι μπορεί άραγε να κάνει ο Θεός όταν αγνοεί μια πείνα και μια δίψα σαν τη δική μας».

Η περίεργη αυτή και τρομερή εσωτερική εμπειρία δεν αποτελεί μόνο μια παθολογική κατάσταση, έχει κάποια ειδική και πνευματική αιτία κι ένα μεγάλο πνευματικό σκοπό. Η αιτία αναλύθηκε με τον ίδιο τρόπο τόσο από τον Πλάτωνα όσο και από τον Άγιο Ιωάννη του Σταυρού.

Ο Πλάτωνας, στην περίφημη αλληγορία του «σκοτεινού σπηλαίου» η οποία περιέχεται στο έβδομο βιβλίο της Πολιτείας του, συγκρίνει τους αφώτιστους ανθρώπους με φυλακισμένους σ’ ένα σκοτεινό άντρο ή σπήλαιο, και αναφέρει:

«Οπότε τις λυθείη και αναγκάζοιτο εξαίφνης ανίσταθαί τε και περιάγειν τον αυχένα και βαδίζειν και προς το φως αναβλέπειν, πάντα δε ταύτα ποιών άλγοι τε και διά τας μαρμαρυγάς αδυνατοί καθοράν εκείνα, ως τότε τας σκιάς εώρα…»

Ο Άγιος Ιωάννης του Σταυρού χρησιμοποιεί περιέργως ανάλογες φράσεις:

«Ο εαυτός βρίσκεται στο σκοτάδι γιατί τυφλώνεται από ένα Φως μεγαλύτερο από εκείνο που μπορεί ν’ ανεχθεί. Όσο καθαρότερο είναι το Φως τόσο περισσότερο τυφλώνει τα μάτια της κουκουβάγιας, κι όσο εντονότερες είναι οι ηλιακές αχτίδες τόσο περισσότερο τυφλώνουν τα οπτικά όργανα, τα παραλύει εξαιτίας της αδυναμίας τους, αποστερώντας τα από τη δύναμη της όρασης. Έτσι και το Θείο Φως της ενατένισης, όταν προσκρούει πάνω σε μια ψυχή που δεν είναι ακόμη τέλεια φωτισμένη, προκαλεί πνευματικό σκοτάδι, όχι μόνο γιατί ξεπερνά τη δύναμή της αλλά γιατί την τυφλώνει και την αποστερεί από τις φυσικές της αντιλήψεις…. Όπως τα μάτια που είναι εξασθενημένα και θολά από τα δάκρυα, πονούν όταν το διαυγές φως πέσει πάνω τους, έτσι και η ψυχή, επειδή είναι ακάθαρτη, υποφέρει εξαιρετικά όταν το Θείο Φως λάμπει πραγματικά πάνω της.

Κι όταν οι αχτίδες αυτού του καθαρού φωτός λάμπουν πάνω στην ψυχή, για να εξαλείψουν τα μιάσματα, η ψυχή νιώθει πως είναι τόσο ακάθαρτη και άθλια ώστε μοιάζει σαν να έχει ταχθεί ο Ίδιος ο θεός ενάντιά της, κι αυτή ενάντια στο θεό… θαυμάσια αλλά και θλιβερή εικόνα! Τόσο μεγάλη είναι η αδυναμία και η ρυπαρότητα της ψυχής, ώστε το χέρι του θεού, που είναι τόσο απαλό και ευγενικό, το νιώθει σαν βαρύ και καταθλιπτικό, μολονότι δεν την πιέζει, ούτε πέφτει πάνω της, αλλά απλώς την αγγίζει, και αγγίζει την ψυχή ευσπλαχνικά, όχι για να την τιμωρήσει αλλά για να τη γεμίσει με τη χάρη Του.»

Σε μερικές εξαιρετικές περιπτώσεις πολλές σοβαρές διαταραχές, που κάποτε οδηγούν σε πραγματικές ασθένειες, φαίνεται να οφείλονται σε μια ειδική αιτία και να έχουν την προέλευσή τους έξω από την προσωπικότητα του πάσχοντος. Η αιτία αυτή είναι η μυστικιστική υποκατάσταση, δια της οποίας μια φλογερή, στοργική και γενναιόδωρη ψυχή μπορεί να προσελκύσει την εσωτερική οδύνη και τα φυσικά συμπτώματα ακόμη ενός άλλου προσώπου. Αυτό μπορεί να φαίνεται καταρχήν παράξενο και σχεδόν απίστευτό, αλλά μια βαθύτερη έρευνα θα δείξει ότι, στην πραγματικότητα, πρόκειται για μια ακραία περίπτωση της συμπαθητικής ανάληψης της κατάστασης ενός άλλου προσώπου, την οποία κατά καιρούς βίωσαν πολλοί.

Η σημαντική διάκριση βρίσκεται στο γεγονός ότι η περίπτωση της «μυστικιστικής υποκατάστασης» δεν είναι κάτι που συμβαίνει δίχως επίγνωση και βούληση είναι συνέπεια μιας δραστήριας κι εσκεμμένης πνευματικής απόφασης. Αυτή η «μυστικιστική υποκατάσταση» μπορεί να επιτελεστεί τόσο σε προσωπικό όσο και σε γενικό επίπεδο. Τα παραδείγματα της πρώτης περίπτωσης δε σπανίζουν στις ζωές των Χριστιανών μυστικιστών και αγίων.

Ένα από τα γνωστότερα είναι ίσως η περίπτωση της Αγίας Θηρεσίας της Ισπανίας, η οποία αναφέρει στην αυτοβιογραφία της ότι προσέλκυσε τους ισχυρούς πειρασμούς ενός ιερέα, ο οποίος απαλλάχτηκε από αυτούς αμέσως μόλις η Αγία Θηρεσία άρχισε να υφίσταται τα μαρτύριά τους. Όμως η πιο ακραία και δραματική περίπτωση είναι της Αγίας Lydwine τουScheidham, η οποία πέτυχε να προσελκύσει μια σειρά από σοβαρές ασθένειες. Η εκπληκτική της ιστορία έχει καταγραφεί απ’ το Γάλλο συγγραφέα Huysmans.

Η γενική «μυστικιστική υποκατάσταση» συνίσταται στο να προσφερθεί κάποιος ν’ αντισταθμίσει με τις προσωπικές του οδύνες μερικές από τις οδύνες και τα σφάλματα της ανθρωπότητας. Μερικά από τα πιο αυστηρά και εσωτερικά θρησκευτικά τάγματα, όπως οι Τραππιστές (Trappists) και οι Καρμηλίτες (Carmelites), κάνουν αυτό ακριβώς.

Ένα ενδιαφέρον πείραμα αυτού του είδους, που επιχειρήθηκε από μια ομάδα δώδεκα λαϊκών σε συνεργασία με τους Καρμηλίτες του St. Remo, αναφέρεται απ’ το Montague Summers στο άρθρο του για τη «Μυστικιστική Υποκατάσταση». Περιγράφει τα αποτελέσματα ως εξής:

«Οι ψυχικές εμπειρίες των μυστικιστών ήταν ιδιαίτερα αξιοσημείωτες. Ανάμεσα στ’ άλλα πράγματα υπέφεραν κατά τη διάρκεια της περιόδου της αφιέρωσής τους, από έντονη νοητική κόπωση και πνευματική στειρότητα, που αποτελούν πάντα την ασφαλή απόδειξη ότι η υποκατάσταση έχει γίνει αποδεκτή και λειτουργεί. Πρέπει ακόμη να σημειωθεί πώς η ψυχολογική αυτή κατάσταση άρχισε σ’ όλες τις περιπτώσεις απότομα, αμέσως αφού είχε γίνει η αφιέρωση, ενώ οι εσωτερικές διαταραχές και οδύνες αυξάνονταν από ώρα σε ώρα δίχως καμία ανακούφιση ή μείωση, ώσπου το σκοτεινό νέφος διαλύθηκε ξαφνικά, ακαριαία, και αντικαταστάθηκε από τη λιακάδα της ενδόμυχης ειρήνης και παρηγορίας που ήταν ακόμη γλυκύτερη εξαιτίας της αντίθεσής της με την προηγηθείσα θλίψη».

Επειδή οι αυστηρές απαιτήσεις, οι ηρωικές αυτοθυσίες της «μυστικιστικής υποκατάστασης» και οι οδύνες που συνεπάγεται, τείνουν ν’ αποθαρρύνουν τον άνθρωπο, επιθυμών να διευκρινίσω τελείως το γεγονός ότι η «μυστικιστική υποκατάσταση» είναι μια ειδική κλήση, μια ιδιαίτερη μέθοδος υπηρεσίας, που πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο από εκείνους που νιώθουν πώς έλκονται απ’ αυτή και νιώθουν ακόμη πώς διαθέτουν την αναγκαία δύναμη και αντοχή για να υπομείνουν τις δοκιμασίες της. Δεν είναι μια μέθοδος που μπορεί να χρησιμοποιηθεί απ’ όλους τους πνευματικούς ζηλωτές. Υπάρχουν κι άλλοι τρόποι υπηρεσίας, λιγότερο επίπονοι και αυστηροί, που είναι εξίσου χρήσιμοι κι εξίσου αναγκαίοι για τη γενική εξύψωση της ανθρωπότητας. Θα ήθελα ακόμη να συμβουλέψω εκείνους που νιώθουν τη γενναιόφρονα παρόρμηση προς τη «μυστικιστική υποκατάσταση» να προχωρούν πολύ προσεκτικά και σταδιακά, και να δοκιμάζουν επανειλημμένα τη δύναμη και τα όρια της αντοχής τους προκειμένου ν’ αντιμετωπίσουν τις έντονες και σχεδόν αφόρητες αντιδράσεις.

(Spiritual Development and its Attendant Maladies by Robert Assagioli, M.D.; From The Hibbert Journal, October 1937)

 Ο Καρλ Γιουγκ σε μια κρισιμη καμπη στη ζωη του, περασε την δικη του προσωπικη κριση δοκιμαζομενος από την καταθλιψη. Τοτε ηταν που αρχισε να ασχολειται με τα Μανταλας της Ανατολης..

Ήταν η εποχή όπου οι θεωρητικές του διαφωνίες (η διευρυμένη έννοια της λίμπιντο, που ξέφευγε από τον περιορισμό της σεξουαλικότητας, η μελέτη του για τα αρχέτυπα και οι μυστικιστικές του διαθέσεις) είχαν οδηγήσει στην οριστική του ρήξη με τον Φρόιντ. Οι σχέσεις τους, που τα προηγούμενα χρόνια ήταν πολύ στενές, σχέσεις δάσκαλου-μαθητή και σχεδόν πατέρα-γιου, είχαν πλέον διαρραγεί ανεπιστρεπτί. Το αποτέλεσμα ήταν ο Γιούνγκ να εξοβελιστεί από τους επίσημους κόλπους της ψυχανάλυσης, να απομακρυνθεί από την προεδρία της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρίας (θέση που μέχρι τότε κατείχε κυρίως λόγω της εύνοιας του Φρόιντ) και να παραιτηθεί από την έδρα του στο πανεπιστήμιο της Ζυρίχης (κάτι για το οποίο δεν ήταν υποχρεωμένος, αλλά το έκανε μάλλον για λόγους ευθιξίας). Για αυτήν την δύσκολη περίοδο της ζωής του, κατά την οποία έμεινε μόνο με το προσωπικό του ιατρείο και τους ασθενείς του, αναφέρει ο ίδιος :
«Αισθανόμουν μετέωρος, γιατί δεν είχα ακόμη βρει τον βηματισμό μου. Πάνω απ’ όλα θεωρούσα απαραίτητο να αναπτύξω μία νέα συμπεριφορά απέναντι στους ασθενείς μου». Οι έννοιες του αρχέτυπου και του συλλογικού ασυνειδήτου, πάνω στις οποίες θα στήριζε περισσότερο τις δικές του ιδέες, δεν είχαν αναπτυχθεί ακόμη πλήρως κι ο Γιούνγκ καλούνταν να ξεκινήσει πάλι από την αρχή, μόνος του και χωρίς καμία υποστήριξη αυτή την φορά.
Τότε ανακαλύπτει την ποιητική φράση «νυχτερινό θαλασσινό ταξίδι», που φαίνεται να σχετίζεται με την Οδύσσεια του Ομήρου και την Ραψωδία της Νεκυίας, η οποία περιγράφει το ταξίδι του Οδυσσέα στις αλλόκοσμες ακτές του βασιλείου του Άδη. Εκεί, για να μπορέσει να συνεχίσει το ταξίδι του, ο ομηρικός ήρωας θα πρέπει να πάρει ένα μήνυμα από τον μάντη Κάλχα, αλλά για να τον συναντήσει θα πρέπει να κατέβει ζωντανός στον Άδη και να ανέλθει πάλι επάνω. Κι όπως ο ίδιος αφηγείται στους Φαίακες για την κατάσταση του πλοίου του κατά το ταξίδι «τα πανιά ήταν τεντωμένα».

Ο Γιούνγκ δεν άργησε να παρατηρήσει πως το «νυχτερινό θαλασσινό ταξίδι της ψυχής» ήταν γνωστό και σε πολλές άλλες μυθολογίες, πράγμα που ενίσχυε και τις δικές του πεποιθήσεις, καθώς υποδήλωνε ότι εμπεριέχει αρχετυπικά χαρακτηριστικά, κοινά σε όλη την ανθρωπότητα.

Τί είναι όμως αυτά τα αρχετυπικά χαρακτηριστικά ; Όπως αναφέρει ο Γιούνγκ συνοπτικά :

«Πολλές φορές αναρωτήθηκα από πού προήλθαν αυτές οι αρχέγονες εικόνες. Νομίζω πως ο μόνος τρόπος για να εξηγήσει κανείς την προέλευσή τους είναι η υπόθεση ότι αποτελούν καταστάλαγμα των εμπειριών της ανθρωπότητας που επαναλαμβάνονται διαρκώς μέσα στους αιώνες. Μία από τις πιο συνηθισμένες και εντυπωσιακές εμπειρίες είναι η καθημερινή φαινομενική τροχιά του ήλιου. Έτσι βρίσκουμε τον μύθο του ήλιου σε όλες τις απειράριθμες παραλλαγές. Αυτός ο μύθος σχηματίζει το ηλιακό αρχέτυπο. Το ίδιο ισχύει επίσης και για τις φάσεις της σελήνης. Κατόπιν τούτου ό,τι κατασταλάζει στο ασυνείδητο φαίνεται πως είναι αποκλειστικά και μόνο μια υποκειμενική, φανταστική παράσταση που προκάλεσε η φυσική λειτουργία…»

Το "μυστηριώδες" ταξίδι του Ήλιου – πιθανότατα του πρώτου θεού που λάτρεψαν οι άνθρωποι – έτσι όπως το παρατήρησαν σχηματίζει το ‘‘ηλιακό αρχέτυπο’’ : «όπως ο ήλιος, μέρα με την μέρα, καταβροχθίζεται από την δύση για να ξεκινήσει το νυχτερινό του ταξίδι στην μήτρα της κοσμικής μητέρας, στον Ωκεανό, προτού ξαναπροβάλλει στην ανατολή αναγεννημένος, την ίδια πορεία ακολουθεί και ο θεός του ήλιου, η αρχέγονη φιγούρα του ηλιακού ήρωα, που δέχεται να καταβροχθιστεί από το πεπρωμένο του, για να βιώσει την αναγέννηση και την ανάσταση».

Σε σχέση με την ‘‘Νύχτα της Ψυχής’’, στην οποία αναφερόμαστε, θα μπορούσε να πούμε πως εδώ δεν συναντάμε μόνο ένα πρωτογενές μοτίβο της ανθρωπότητας αλλά και του ίδιου του ατόμου. Υπάρχει ένα «νεκρό σημείο», από το οποίο πρέπει κανείς να περάσει με το δικό του τρόπο. Κι η αλήθεια είναι ότι κάθε άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με αυτό το πρόβλημα. Είναι μέσα στην πορεία της ύπαρξής του, που έχει το συνήθειο να χτίζει γύρω της ψευδαισθήσεις, να απαιτήσει κάποια στιγμή να τις ξεπεράσει περνώντας μέσα από ένα μυητικό στάδιο ωρίμανσης. Λίγοι όμως είναι πλασμένοι για να το βιώσουν αυτό με πλήρη συνείδηση.

Ο Γιούνγκ αναφέρει χαρακτηριστικά : «Μόνο εκείνος που δέχτηκε την διαδικασία του μυστικού θανάτου, που ταξίδεψε την ψυχή του στην άλλη πλευρά και άντεξε το αρμένισμα στην νυχτερινή θάλασσα («καταδύθηκε στο βασίλειο των νεκρών»), μπορεί να σταθεί μπροστά στους συνανθρώπους του με αυτήν την εμπειρία, ως αλλαγμένος, ακόμα και σαν "καινούριος άνθρωπος", και να τους φέρει την γνώση της νέας ζωής…»

Ο Έρμαν Έσσε είναι ένας από εκείνους τους συγγραφείς που προχώρησε το έργο του μέσα από την προσωπική του κρίση. Γιος ενός αυστηρού ιεραπόστολου, προοριζόταν αρχικά κι ο ίδιος για μια ανάλογη σταδιοδρομία. Έτσι, σπουδάζει στο Λατινικό Σχολείο κι αργότερα ακολουθεί εκπαίδευση στους Ευαγγελικούς Θεολόγους στο μοναστήρι του Μάουλμπρον, στο οποίο όμως θα αντέξει μόλις επτά μήνες. Θα δραπετεύσει και θα αποπειραθεί να αυτοκτονήσει, σώζεται όμως και στέλνεται σε νευρολογική κλινική για θεραπεία. Ακολουθούν ορισμένα ήρεμα χρόνια, δουλεύει ως υπάλληλος σε βιβλιοπωλεία, παντρεύεται κι αρχίζει να γράφει τα πρώτα του βιβλία. Κι έπειτα πάλι, ο θάνατος του πατέρα του, η επερχόμενη σχιζοφρένεια της γυναίκας του κι η αρρώστια του γιου του είναι χτυπήματα που θα τον οδηγήσουν σε νευρικό κλονισμό. Τελικά, ακολουθεί ψυχοθεραπεία στο σανατόριο της Λουκέρνης, όπου έρχεται σε επαφή με το έργο του Γιούνγκ, του οποίου δέχεται την ισχυρή επίδραση.

Έκτοτε στα έργα του ο Έσσε θα υιοθετήσει και θα επεξεργαστεί πολλές από τις απόψεις του Γιούνγκ (στα ‘‘Ντέμιαν’’, ‘‘Σιντάρτα’’, ‘‘Ο Λύκος της Στέπας’’, κ.α.). Ο άνθρωπος που αναζητά την πραγματική του ταυτότητα και επιδιώκει την αυτογνωσία, που αυτοβασανιζόμενος ξεπερνά τις ψευδαισθήσεις για να οδηγηθεί σε μία καλύτερη κατάσταση φώτισης, θα είναι εκείνος που κατεξοχήν θα επιλέξει να δραματοποιήσει.

Ας δούμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από τον ‘‘Λύκο της Στέπας’’ του Ερμαν Έσσε σχετικά με αυτήν την οδυνηρή πορεία του ανθρώπου μέσα από την ‘‘Νύχτα της Ψυχής’’ :

«Αλίμονο ! Αυτή η μεταμόρφωση δεν μου ήταν άγνωστη. Την είχα κιόλας υποστεί αρκετές φορές και πάντα σε περιόδους απέραντης απόγνωσης. Κάθε φορά που δοκίμαζα αυτήν την φοβερή εμπειρία, μια εμπειρία που με συγκλόνιζε μέχρι τις ρίζες της ύπαρξής μου, ο εαυτός μου γινόταν κομμάτια. Κάθε φορά, βαθιά φωλιασμένες δυνάμεις τον συντάραζαν και τον συνέτριβαν. Κάθε φορά, ένιωθα να χάνω πολύτιμα κι αγαπημένα κομμάτια της ζωής μου, που έπαυαν πια να υπάρχουν για μένα.

»Κάποτε έχασα την δουλειά μου, το μέσο για να κερδίζω το ψωμί μου, και την εκτίμηση των ανθρώπων που πρωτύτερα μου έβγαζαν το καπέλο. Μετά, η οικογενειακή μου ζωή έγινε συντρίμμια μέσα σε μία νύχτα, όταν η γυναίκα μου, που το μυαλό της είχε σαλέψει, με ανάγκασε να φύγω από το σπιτικό μας. Η αγάπη και η εμπιστοσύνη χάθηκαν… Τότε ήταν που άρχισε η περίοδος της μοναξιάς μου. Χρόνια πέρασαν έτσι, με πίκρες και με βάσανα. Έφτιαξα το ιδανικό μιας καινούριας ζωής, εμπνευσμένης από τον ασκητισμό του πνεύματος… Κι αυτό το καλούπι όμως έσπασε μ’ ένα χτύπημα κι έχασε κάθε ευγενική και εξυψωτική του πρόθεση. Κάποιο κύμα του ταξιδιού αυτού με άρπαξε και με ξανάριξε στην γη – καινούρια βάσανα μαζεύτηκαν και καινούριες ενοχές.

»Κάθε φορά που ένα προσωπείο έπεφτε κι ένα ιδανικό γκρεμιζόταν, ακολουθούσε ένα μισητό κενό, ένα άδειασμα, ένας θανάσιμος περιορισμός, κι ένιωθα να φυλακίζομαι σε μια ανώφελη φυλακή δίχως αγάπη. Είναι αλήθεια, όμως, πως κάθε φορά που η ζωή μου συγκλονιζόταν με αυτόν τον τρόπο στο τέλος κάτι κέρδιζα – κέρδιζα σε ελευθερία, σε πνευματική ανάπτυξη και βάθος… Ναι, είναι αλήθεια πως στην πορεία όλων αυτών των μεταμορφώσεων είχα πραγματοποιήσει κάποιο αθέατο κι ανυπολόγιστο κέρδος, έπρεπε, όμως, αλίμονο, να το πληρώσω ακριβά… Ω, ναι, είχα ζήσει εκείνες τις αλλαγές, όλες εκείνες τις μεταβατικές εμπειρίες που η μοίρα φυλάει για τα δύσκολα και ιδιότροπα παιδιά της».

Ως ένας από τους πρώτους αναγνώστες του ‘‘Ντέμιαν’’, ουσιαστικά του πρώτου σε αυτήν την καινούρια σειρά έργων, ο Γιούνγκ θα γράψει στον Έσσε : «Το έργο σου με συγκίνησε σαν το φως ενός φάρου σε μια τρικυμιώδη νύχτα»…

«Ο κόκκος του σίτου πρέπει να θαφτεί στο χώμα και να πεθάνει, προκειμένου να καρποφορήσει» αναφέρουν οι μυστικιστικές παραδόσεις.

Σχεδόν σε κάθε πνευματική πορεία, εσωτερική παράδοση και θρησκεία, αναφέρεται το ίδιο μοτίβο της υπέρβασης του ‘‘παλιού κόσμου’’ μέσα από μία σκοτεινή δοκιμασία προς τον ‘‘νέο κόσμο’’ του φωτός και της αναγέννησης. Στον Χριστιανισμό, ο Ιησούς λέει πως πρέπει κανείς να ξαναγεννηθεί άνωθεν μπαίνοντας ξανά στην κοιλία της μητρός του, ενώ ο ίδιος γίνεται το υπέρτατο σύμβολο αυτής της πορείας μέσα από τα πάθη, την κάθοδο στον Άδη, και την ανάσταση. Στον Βουδισμό, ο ασκούμενος πρέπει να υπερβεί τον ‘‘τροχό της σαμσάρα’’, να καθαρίσει τον εαυτό του από το αρνητικό κάρμα των συνεχών μετενσαρκώσεων και να φτάσει στην Νιρβάνα. Και στην αρχαιότητα, κατά τα περίφημα Ελευσίνια Μυστήρια, ο μυούμενος έπρεπε να περιπλανηθεί στο σκοτάδι, να αντιμετωπίσει ποικίλες προκλήσεις και δοκιμασίες, να έρθει αντιμέτωπος με τον φόβο και την μοναξιά του εαυτού του, ώστε εξουθενωμένος πια ν’ αντικρίσει ξανά το φως, και να βγει ανακαινισμένος σε μια καινούρια ζωή.

Το μήνυμα σε κάθε περίπτωση είναι το ίδιο : Ο άνθρωπος ζει μέσα σε μία ψευδαίσθηση αλλά είναι δυνατόν να αναγεννηθεί. Για να επιτευχθεί όμως αυτό θα πρέπει πρώτα να ‘‘πεθάνει’’, και για να πεθάνει πρέπει να ‘‘ξυπνήσει’’ από την τωρινή του κατάσταση.