§ 298. Χρησίμευε κάποτε σε πολύ μεγάλη έκταση στο σχηματισμό θηλυκών από επίθετα και ουσιαστικά. Επειδή το συμφωνικό - ι̯ - ήδη στα πρωτοελληνικά είτε είχε χαθεί, είτε είχε υποστεί μεγάλες αλλαγές, στους ιστορικούς χρόνους το - ι̯ ᾰ δεν ήταν πια κατάλληλο για νεοπλασίες, όπως εξάλλου και το ρηματικό - ι̯ ο (§ 167). Σ' αντάλλαγμα διατηρείται σε όλα τα μακρά επιθήματα με το "μη καθαρό α '· βέβαια τα περισσότερα συσχετίστηκαν με επίθετα και μετοχές σε ένα κλιτικό σχήμα, με όσα ανήκαν στην γ΄ κλίση, δηλαδή με συμφωνόληκτα θέματα, που έχουν γενικά ένα μορφολογικά διαφοροποιημένο θηλυκό: -ουσα από το -οντ-, -εῖα από το -ύς, -εσσα από το -ε(ν)τ- κτλ. Από τους ουσιαστικοποιημένους θηλυκούς σχηματισμούς αξίζει να αναφερθούν:
§ 299. Το ένα -ειᾰ (από το *-εσ- ι̯ α) είναι το κανονικό θηλυκό από επίθετα με θέμα σε εσ· καθώς όμως αυτά ως σύνθετα (§ 140) προφανώς δεν χρειάζονταν θηλυκό επιθέτου (πρβ. τα σύνθετα επίθετα σε -ος), το -ειᾰ περιορίστηκε στην αφηρημένη σημασία ουσιαστικού: ἀληθής - ἀλήθεια, εὐσεβής - εὐσέβεια και πολλά άλλα. Εδώ κι εκεί το -ειᾰ αναγκάστηκε να υποχωρήσει μπροστά στο -ίᾱ (§ 287), που ήταν ασύγκριτα συχνότερο και προτιμιόταν σε όλα τα άλλα επίθετα και σύνθετα σε -ος: εὐτυχής - εὐτυχία (σπάνια εὐτύχεια), κακοήθης - κακοηθία και κακοήθεια. Στην ιωνική το -ειᾰ εκτοπίστηκε από το -είη (Όμ. ἀληθείη· Ηρόδοτος ἀτελείη [1] 'φοροαπαλλαγή' = ἀτέλεια από το ἀτελής 'αφορολόγητος').
Το άλλο -ειᾰ (από το *-εϜ- ι̯ α ή *-ηϜ- ι̯ α· ιων. -ηΐη) σχηματίζει μεμονωμένους θηλυκούς χαρακτηρισμούς προσώπων από το -εύς, ενώ το θηλυκό του επιθέτου σε -ειος, δηλαδή το -είᾱ, χρησιμεύει ως αφηρημένο ουσιαστικό του -εύς (§ 287): βασίλεια (και ιων.· βασιληΐη Ηρόδοτος = βασιλεία δες § 285 , 287) 'βασίλισσα' από το βασιλεύς, ἱέρεια από το ἱερεύς και μερικά άλλα. Ήδη όμως η κλασική εποχή προτιμά το -ίς από το -εια: βασιλίς από τους τραγικούς και μετά, ύστερα Ἀντιοχίς [2] από το Ἀντιοχεύς, στη δυτική Ελλάδα Ἀμφισσίς από το Ἀμφισσεύς· αυτό το -ίς όμως υποχωρεί αργότερα σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις μπροστά στο μακεδονικό-ελληνιστικό -ισσα (§ 300).
-αινα από θέματα σε n [3]: Λάκων - Λάκαινα, θεράπων (αρχικά θέμα σε n, πρβ. θεράπν-η) - θεράπαινα, δράκων (παρομοίως αρχικά θέμα σε n) - δράκαινα, λέων (το ίδιο) - λέαινα· από εκεί το -αινα ανεξαρτητοποιήθηκε για ονόματα προσώπων και ζώων και προσκολλήθηκε και σε θέματα σε ο: θεός - θέαινα (Όμ.), λύκος - λύκαινα (Πλούταρχος).
§ 300. Τα -τειρα και -τρια έχουν προκύψει και τα δύο από το ίδιο γραμματικό παράδειγμα με μεταβολή του ριζικού φωνήεντος *-τερ ι̯ α - *-τριᾶς (από nomina agentis σε -τήρ). Δεν είναι απόλυτα ξεκαθαρισμένο από τι ρυθμιζόταν η κατανομή τους στις διάφορες διαλέκτους και εποχές: ο Όμηρος γνωρίζει (μάλλον συμπτωματικά) μόνο το -τειρα: δρήστειρα 'υπηρέτρια' από το δρηστήρ (πλάι στο ιων. -τρίς στο ἀλετρίς)· η αττική διατήρησε το -τειρα (όπως και το -τήρ) μόνο σε μεμονωμένες, κυρίως θρησκευτικού περιεχομένου λέξεις (σώτειρα 'η σωτήρας' από το σωτήρ), αλλιώς κυριαρχεί το -τρια (παρότι στο αρσενικό το -τήρ εκτοπίστηκε από το -της): ψάλτρια από το ψάλτης 'αυτός που παίζει έγχορδο όργανο'.
Το επίθημα -ισσα (από το *-ικ- ι̯ α ), που σχηματίστηκε από περιπτώσεις όπως Κίλιξ - Κίλισσα, Φοῖνιξ - Φοίνισσα, απέκτησε μόλις στην ελληνιστική περίοδο μεγαλύτερη σημασία, καθώς το προφανώς πολύ παλιό αναλογικό παράδειγμα βασίλισσα από το βασιλεύς [4] εισχώρησε στον ελληνικό κόσμο υπό την επίδραση της μακεδονικής αυλής: Γαλάτισσα από το Γαλάτης, βαλάνισσα 'υπεύθυνη των λουτρών' από το βαλανεύς, ακόμη και Φοινίκισσα αντί για το Φοίνισσα από το Φοῖνιξ· στη θέση επίσης του παλιότερου -ίς (πρβ. § 299): Ἀντιόχισσα στη θέση του Ἀντιοχίς. Το επίθημα δανείστηκαν επίσης άλλες γλώσσες: λατ. duc - issa, γαλλικά duchesse 'δούκισσα', γερμανικά Diakonisse 'διακόνισσα, ιεραπόστολος'.
------------------------
[1] Χειρότερο το ἀτεληΐη.
[2] Εδώ το Ἀντιόχεια δεν μπορούσε φυσικά να χρησιμοποιηθεί για την κάτοικο της πόλης, γιατί έτσι ονομαζόταν η ίδια η πόλη.
[3] Από το *- n ̻ - ι̯ ᾰ > * -αν- ι̯ α, πρβ. -αίνειν § 219.
[4] Ακόμη και στα πολύ συνηθισμένα την κλασική περίοδο παράγωγα βασιλ-ικός και βασιλίς δεν ελήφθη υπόψη το -ευ- από το βασιλεύς.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου