Κάποιοι λαοί δεν σκοτώνουν ποτέ άλλους

Κάποιοι λαοί δεν σκοτώνουν ποτέ άλλους. Όπως οι Σεμάι στην χερσόνησο της Μαλαισίας, οι οποίοι μπορεί να είναι οτιδήποτε άλλο εκτός από άγριοι. Είναι γύρω στους 13.000, απομεινάρια ενός αρχαίου πληθυσμού, ζουν σε ένα τροπικό δάσος που το διαπερνούν βουνά και ποτάμια. Όπως και άλλοι λαοί του δάσους, είναι κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες, και υποτυπωδώς καλλιεργούν, ανάλογα με την εποχή. Αυτό που τους διαχωρίζει από τους περισσότερους άλλους λαούς, είναι η επιμονή τους να μην είναι καθόλου βίαιοι.

Οι Σεμάι «προγραμματίζονται» από την παιδική τους ηλικία να πιστεύουν ότι οι κεραυνοί και οι ελέφαντες και οι ξένοι μπορεί να είναι επικίνδυνοι και επιθετικοί, αλλά οι Σεμάι ποτέ. «Δεν θυμώνουμε ποτέ», λένε. Όντας άνθρωποι, φυσικά και θυμώνουν, αισθάνονται πληγωμένοι και κρατούν κακία· αλλά η πίστη στη -δική τους- μη βία υπερνικά αυτά τα συναισθήματα, με αποτέλεσμα να τους εμποδίζει να ασκούν πίεση ο ένας τον άλλον. Δεν είναι βίαιοι, απλώς επειδή πιστεύουν ότι δεν είναι βίαιοι.

Αυτή η ευτυχής στάση επιτρέπει στους Σεμάι να αντιμετωπίζουν την βία με τη φυγή. Να το βάλεις στα πόδια αντί να αντιπαρατεθείς, δεν είναι δειλία για τους Σεμάι που δεν θεωρούν το θάρρος και την ανδρεία αρετές. Η σύνεση σε τέτοια θέματα είναι απλώς μια περαιτέρω επιβεβαίωση του χαρακτήρα που έχουν εφεύρει για τον εαυτό τους οι Σεμάι. Πρόκειται για μια επιδέξια και κοινωνικά χρήσιμη λαθροχειρία, και είναι αποτελεσματική. Ο φόνος δεν αποτελεί αναγνωρισμένο έγκλημα ούτε θεωρήθηκε ποτέ ως κακό στη ζωή των Σεμάι. Είναι κάτι αδιανόητο και έτσι δεν συμβαίνει ποτέ. Δεν χρειάζονται κανένα θεσμικό τρόπο για να εμποδίσουν ή να τιμωρήσουν τη βία, καμία τοπική αστυνομία ή δικαστικό σύστημα. Και κανένα περιστατικό φόνου ή απόπειρας φόνου ή ακόμη και τραυματισμού από κάποιον Σεμάι δεν έφτασε στην αντίληψη της κυβέρνησης ή των νοσοκομειακών αρχών της Μαλαισίας.

Οι Σεμάι λοιπόν αντιμετωπίζουν την βία με παθητικότητα. Η βία τούς τρομάζει, κάνουν τα πάντα για να την αποφύγουν, χωρίς να τους νοιάζει αν θα τους πουν δειλούς, και εκλαμβάνουν τον χαρακτηρισμό • άτολμος» ως το καλύτερο κομπλιμέντο. Και φαίνεται ότι αυτό οφείλεται σε αυστηρότατο αυτοέλεγχο και καλλιεργημένη αυτοσυγκράτηση, γιατί όταν κατατάχθηκαν στον βρετανικό στρατό και στάλθηκαν να πολεμήσουν με κομμουνιστές αντάρτες στις αρχές της δεκαετίας του 5ο, οι Σεμάι κατακυριεύτηκαν από ένα είδος τρέλας που την ονόμαζαν «αιμοδιψία».

«Σφάξαμε, σφάξαμε, σφάξαμε», είπαν αργότερα. «Οι άλλοι Μαλαισιανοί σταματούσαν και έψαχναν τις τσέπες των σκοτωμένων κι έπαιρναν ρολόγια και χρήματα. Εμείς δεν σκεφτόμασταν τα ρολόγια ή τα χρήματα. Σκεφτόμασταν μόνο πώς να σκοτώσουμε. Πραγματικά είχαμε μεθύσει από το αίμα». Κάποιος είπε μάλιστα ότι ήπιε το αίμα ενός ανθρώπου που μόλις είχε σκοτώσει.

Η «εκτός εαυτού» συμπεριφορά τέτοιου τύπου δεν είναι κάτι το ασυνήθιστο. Οι Αβατίπ που ζουν στον ποταμό Σεπίκ της Νέας Γουινέας επίσης θεωρούν εαυτούς ως κατ’ ουσία ειρηνικούς. Πράγμα που διαψεύδει η μακρά τους ιστορία διακοινοτικών συγκρούσεων. Πολεμούν συχνά όσο και οι γείτονες τους και εξίσου σκληρά, αλλά επιμένουν ότι αυτή η συμπεριφορά δεν έχει καμία σχέση με την επιθετικότητα. Ισχυρίζονται ότι δεν νιώθουν οργή ή έχθρα για τους αντιπάλους τους· αντ’ αυτού, λένε ότι «φοράνε» ένα διαφορετικό ή «κακό» προσωπείο. Ένα alter ego που εμφανίζεται με τη μορφή ενός μενταγιόν σε σχήμα προσώπου ή μιας τρομαχτικής μάσκας. Και αλλάζουν προσωπικότητα-στην πορεία, γίνονται «κουφοί» προς τους εχθρούς τους, θέτουν εαυτούς πέραν οίκτου, τύψεων, ντροπής, ενσυναίσθησης. Αυτό το καταφέρνουν με τη μαγεία, χάρη στην οποία κυριεύονται από το πνεύμα ενός προγόνου τους ή ενός φύλακα που τους απαλλάσσει από την ευθύνη των φονικών.

Είναι ένα γνώριμο τέχνασμα. Επιστρέφοντας στα χωριά τους μετά τον πόλεμο, οι Μαλαισιανοί Σεμάι ξανάγιναν άκακοι και μη ανταγωνιστικοί όσο ποτέ. Σύντομα ξέχασαν τα βίαια ξεσπάσματά τους, τα αγνόησαν, σαν κάτι που έγινε από κάποιους άλλους σε μια άλλη χώρα, αποσυνδέθηκαν πλήρως και κατάφερναν να διατηρήσουν ακέραιη την μη-βίαιη εικόνα του εαυτού τους. Αυτή η ισχυρή αίσθηση του εγώ, όσο σκηνοθετημένη κι αν είναι, είναι σαφώς χρήσιμη και φαίνεται να έχει καλλιεργηθεί με ορισμένα απλά πολιτισμικά τεχνάσματα. Κατ’ αρχήν οι Σεμάι ποτέ δεν τιμωρούν και δεν καταδικάζουν την επιθετικότητα των παιδιών τους. Απλώς δεν της δίνουν καμία βαρύτητα. Αρνούνται να την πάρουν σοβαρά, γελούν με τα παιδιά που εκδηλώνουν επιθετικότητα και προσπαθούν να χτυπήσουν το ένα το άλλο ή κάποιον μεγάλο. Και δεύτερον, αποκλείουν από τα παιδιά τους την πιο συνηθισμένη εκδήλωση κοινωνικής επιθετικότητας. Απομακρύνουν κάθε πιθανότητα εξέγερσης, ενθαρρύνοντας το μπουντ. Σε χοντρές γραμμές, μπουντ σημαίνει: «Δεν έχω όρεξη να το κάνω»· στην πράξη σημαίνει ότι κανένας ενήλικος Σεμάι δεν μπορεί να αναγκάσει ένα παιδί να κάνει κάτι που δε θέλει. Αν ένα παιδί επιλέξει το μπουντ, το θέμα έκλεισε. Το να πιέσεις ένα παιδί θα ήταν λάθος. Αυτό δεν συμβαίνει ποτέ· και το σημαντικότερο, κανένα παιδί των Σεμάι δεν έχει λόγους να συσσωρεύσει το είδος εκείνο της δυσφορίας που οδηγεί σε εξέγερση και παρέχει βολική δικαιολογία για εκδηλώσεις άκαιρης επιθετικότητας ή για αντικοινωνικές συμπεριφορές – είτε τότε είτε αργότερα στη ζωή.

Το σύστημα των Σεμάι μοιάζει εμπνευσμένο, σχεδόν πολύ καλό για να είναι αληθινό – μια κοινωνική λύση εφάμιλλη με αυτή των Ασμάτ. Μεταξύ των Σεμάι και μέσα στο περιβάλλον τους φαίνεται να λειτουργεί εκπληκτικά καλά. Καταρρέει όμως όταν οι Σεμάι αναγκάζονται να συναναστραφούν με ξένους που σκέφτονται και φέρονται διαφορετικά. Δεν υπάρχει ιεραρχία και σύστημα εξουσίας στην κοινωνία των Σεμάι. Το να διατάζεις άλλους να κάνουν πράγματα δεν είναι ευγενικό. Το να τους διατάζεις να κάνουν πράγματα που δεν θέλουν είναι αδύνατο. Έτσι λοιπόν, δεν υπάρχουν αρχηγοί και επικεφαλής, και κανένας τρόπος να οργανωθεί η κοινωνία των Σεμάι έτσι ώστε να μπορούν να συναλλάσσονται επωφελώς με τους ξένους. Δεν έχουν τα προσόντα για τον ανταγωνισμό και την ελεύθερη αγορά – η οποία ούτως ή άλλως δεν είναι κατάλληλο μέρος για πράους ανθρώπους.

Η ζωή των Σεμάι από την άλλη, είναι πολύ δελεαστική για ορισμένους ξένους. Η έλλειψη βίας, επιθετικότητας και γραφειοκρατίας, η άφθονη γενναιοδωρία τους, η ευγένεια και η αίσθηση του χιούμορ ώθησαν κάποιους Αγγλους ανθρωπολόγους που πήγαν να εργαστούν ανάμεσά τους να εγκατασταθούν και να ζήσουν εκεί μαζί με γοητευτικές ντόπιες συζύγους. Αυτοί -και πιο πρόσφατα ο Ρόμπερτ Ντένταν-, θαύμασαν και συμπάθησαν πολύ το αντικείμενο της έρευνάς τους, κάτι που δεν το κάνουν εύκολα οι ανθρωπολόγοι, παρ’ ότι γνώριζαν καλά ότι ο «ευγενής άγριος» είναι σχεδόν πάντα ένας μύθος. Όμως οι Σεμάι έχουν να επιδείξουν μια αληθινή ευγένεια και έχουν επιτύχει να βρουν τρόπους να χειρίζονται την ανθρώπινη βία. Και πράγματι έχουν να μας πουν κάτι σημαντικό για το καλό και το κακό.

Οι Σεμάι, όπως πολλές φυλές, έχουν μια εκλεπτυσμένη αντίληψη περί «φυσικής τάξης»· θεωρούν ότι υπάρχει ένας συγκεκριμένος τρόπος που πρέπει να είναι τα πράγματα. Για να τον περιγράψουν χρησιμοποιούν την λέξη πατούντ, που στα μαλαισιανά σημαίνει: «ταιριαστό-κατάλληλο-δίκαιο-σωστό» – ακριβώς η έννοια που κρύβεται πίσω από τη Λύση Goldilocks και που διαποτίζει την αριστοτελική ηθική φιλοσοφία: ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο, αλλά απλώς αρκετό, και με τρόπο οικολογικά κατάλληλο. Οι Σεμάι κρίνουν το καθετί με γνώμονα τη συμμόρφωσή του ή μη σ’ αυτή την ιδέα. Η επιθετικότητα δεν είναι πατούντ· από την άλλη όμως, ούτε η πειθαρχία είναι πατούντ ούτε η πίεση για την αποτροπή της επιθετικότητας των άλλων. Τα πράγματα πρέπει να βρίσκουν το κατάλληλο επίπεδο. Η έλλειψη γενναιοδωρίας στην τροφή δεν είναι πατούντ – αλλά ούτε και η τάση να ζητάς συχνά να μοιράζεται η τροφή. Οι σωματικές ή πνευματικές αναπηρίες δεν είναι πατούντ- αλλά ούτε και πηγή ανησυχίας, εκτός και αν κάνουν τους άλλους δυστυχισμένους. Η μη παρέμβαση στις υποθέσεις των άλλων είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ηθικής της μη βίας των Σεμάι – και οι δύο αυτές αρνητικές αρετές θεωρούνται ως πατούντ, όπως και η υποχώρηση και η παθητικότητα μπροστά στην παρέμβαση ή την επιθετικότητα. Η συζυγική απιστία και η ανομία δεν είναι πατούντ-αλλά δεν είναι απαραιτήτως κακά, ούτε καταδικάζονται ως τέτοια. Αν η εξωζυγική ερωτική σχέση δεν είναι μακροχρόνια, οι Σεμάι την αποκαλουν απλώς «δανεισμό». Με τον ίδιο τρόπο που στις Σεϋχέλες τα εξώγαμα χωρίς ίχνος επιτίμησης, τα λένε «εφεδρικά».

Συνοψίζοντας, το πιο χρήσιμο πράγμα που μπορούμε να πούμε για τους Σεμάι είναι ότι δεν απαρνούνται την ανθρώπινη φύση αλλά βαζουν τα δυνατά τους για να την πεδουκλώσουν, όποτε είναι απαραίτητο, προς όφελος της ισορροπίας και της ανθρώπινης ευημερίας. Η ουτοπική τους λύση, ωστόσο, είναι ένας αδύναμος ανταγωνιστής στην ελεύθερη αγορά. Και όπως όλες οι ιδέες, όλες οι μεταλλάξεις και τελικά όλα τα είδη πρέπει να κριθούν ως προς την επιτυχία τους να ανταγωνίζονται με άλλα, το πείραμα των Σεμάι θα πρέπει να θεωρηθεί μια ευγενής αποτυχία.