Σε μια τόσο σύντομη φράση, όπως η παραπάνω, ο μεγάλος Εφέσιος φιλόσοφος Ηράκλειτος – ο αποκαλούμενος σκοτεινός φιλόσοφος του αρχαίου Ελληνικού πνεύματος – μπόρεσε να συλλάβει την αλήθεια για την ανθρώπινη ψυχή, διατυπώνοντάς την με μια απέριττη αλλά και συγκλονιστική σαφήνεια.
Ο Ηράκλειτος κατέχει μια ξεχωριστή θέση όχι μόνο στην αρχαία Ελληνική φιλοσοφία, αλλά και στο χώρο της -γιουνγκιανής κυρίως– ψυχοθεραπείας, αφού η ηρακλειτική φιλοσοφία επηρέασε φανερά τον Ελβετό ψυχίατρο και μύστη της ψυχολογίας, Carl G.Jung. Ο Jung ενσωμάτωσε στο φιλοσοφικό του σύστημα αλλά και στις μεθόδους ψυχοθεραπείας που εφάρμοσε, τον περίφημο Νόμο της Εναντιοδρομίας ο οποίος βασίζεται στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου περί αρμονίας των αντιθέτων.
Ο Jung απέδωσε την έμπνευση και τη φιλοσοφική σύλληψη αυτού του Νόμου στον ίδιο τον Ηράκλειτο, ο οποίος πρώτος μίλησε για την επιτακτική ανάγκη της συνένωσης των αντιθέτων, τόσο μέσα στη Φύση όσο και μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο. Πάνω σε αυτή την ηρακλειτική αρχή, ο Jung προσπαθούσε πάντα –στη διάρκεια της ψυχοθεραπευτικής του πορείας-να απλώσει μια γέφυρα επικοινωνίας ανάμεσα σε δύο φαινομενικά αντίθετα στοιχεία στην προσωπικότητα των εκάστοτε ασθενών του: στο συνειδητό από τη μία (με την ορθολογική σκέψη και τον κριτικό νου) και το ασυνείδητο από την άλλη (με όλες τις αρχέγονες και ατιθάσευτες ενέργειες του.)
Aυτή η συνύπαρξη συνειδητού και ασυνείδητου, με τις εκ διαμέτρου αντίθετες δυνάμεις τους, ήταν για τον Jung το κλειδί της ψυχικής ισορροπίας κάθε ανθρώπου, όπως ακριβώς για τον Ηράκλειτο η θαυμαστή τάξη και λειτουργίας του Σύμπαντος βασιζόταν στην αρμονία των αντίθετων στοιχείων μέσα στη Φύση: μέρα και νύχτα, φως και σκοτάδι, ζέστη και κρύο, χειμώνας και καλοκαίρι.
Η ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΤΩΝ ΑΝΤΙΘΕΤΩΝ
Για τον Jung, ο Νόμος της Εναντιοδρομίας είναι ο πιο σοφός ψυχολογικός νόμος, αφού εξυπηρετεί την πορεία του ανθρώπου προς την αυτοπραγμάτωσή του, μέσα από τον επαναπροσδιορισμό και την εκ νέου νοηματοδότηση της ζωής του. Σύμφωνα με το Νόμο της Εναντιοδρομίας, όταν μία ενεργειακή ροή, ένα ψυχικό δυναμικό αναπτυχθεί μονομερώς και παγιωθεί ως τρόπος ή στάση ζωής – χωρίς τη συμπλήρωση του αντιθέτου του- θα φτάσει στο ανώτατο σημείο ανάπτυξης και εκδήλωσης και μετά θα ακολουθήσει μία διαμετρικά αντίθετη πορεία από την αρχική, για να μπορέσει η εκδηλωθείσα ψυχική ενέργεια να συμπεριλάβει και να αφομοιώσει το αντίθετό της, που μέχρι τότε είχε παραμεληθεί. Ο Jung είχε πεί πως κάθε ενέργεια έχει πάντα δύο πόλους. Σκοπός λοιπόν της Εναντιοδρομίας είναι η ισορροπία των δύο αυτών αντίθετων πόλων. Για παράδειγμα, όταν κάποιος έχει εκφράσει μια μονοδιάστατη σεξουαλική ζωή, βασισμένη στο έντονο ερωτικό πάθος, την ηδονή, τη συναισθηματική έξαψη και την ενστικτώδη διέγερση , σε βάρος όμως της πνευματικότητας του και της συλλογικής διάστασης της ψυχής του (που περιλαμβάνει τις ανάγκες και των άλλων ανθρώπων, συντρόφων – ερωτικών και μη), με άξονα ικανοποίησης μόνο τη δική του ατομική ψυχή και τις εγωκεντρικές, ναρκισσιστικές της ανάγκες, τότε θα έρθει κάποια στιγμή στη ζωή αυτού του ατόμου, είτε ένα «απροσδόκητο», συνταρακτικό γεγονός (με τη μορφή ενός σοβαρού ατυχήματος ή μιας καταλυτικής «ατυχίας»), είτε ένα «ανεξήγητο», αλλά επίμονο σύμπτωμα (ψυχοσωματικό ή οργανικό), είτε μία παρατεταμένη, βαθιά μελαγχολία, ή ακόμα μια τυραννική ιδεοληψία (φοβίες που πρίν δεν υπήρχαν και μοιαζουν ακατανόητες, έντονες υποχονδριακές τάσεις καί ιδεοψυχαναγκαστικές-καταναγκαστικές συμπεριφορές), που θα εκδηλωθούν ως μία κρίσιμη και αποφασιστική καμπή, μια σχεδόν οριακή κατάσταση -ανάμεσα στην κατάρρευση και την ανύψωση-, μια ισορροπία σε τεντωμένο σχοινί, ώστε να μπορέσει η μέχρι τότε μονομερής και εγωκεντρική έκφραση της σεξουαλικότητας να μεταστοιχειωθεί στο συναισθηματικό μοίρασμα με τον άλλον και στην αναγνώριση μιας πνευματικής, ανώτερης διάστασης στη ψυχή του ίδιου του ατόμου, που μέχρι τότε παρέμενε ανεκδίπλωτη.
Η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΖΩΗ
Η πορεία της ανθρώπινης σεξουαλικότητας για τον Jung, είναι μία τέλεια εφαρμογή του Νόμου της Εναντιοδρομίας: Ξεκινάει δυναμικά και ορμητικά μέσα στα ένστικτα και τα πάθη, φτάνει σε ανώτατα επίπεδα κορύφωσης, διέγερσης και πλήρωσης για να ακολουθήσει στη μέση περίπου ηλικία (το χρονικό σημείο όπου εμφανίζεται η Εναντιοδρομία) μια σταδιακά, καθοδική πορεία. Τα ένστικτα και οι ορμές υποχωρούν για να εισέλθουν πιο πνευματικά και ψυχικά στοιχεία. Κάποιος που δε θα λάβει υπ’ όψιν του την εκδήλωση του Νόμου της Εναντιοδρομίας, θα οδηγηθεί σύμφωνα με τον Jung, σε σεξουαλικές νευρώσεις και συναισθηματικές διαταραχές, η σοβαρότητα των οποίων θα εξαρτηθεί από την μέχρι τότε ζωή του ατόμου. Ο Νόμος της Εναντιοδρομίας, έχει τις δικές του συνέπειες. Μια ζωή στραμμένη αποκλειστικά στη σεξουαλικότητα και τον αισθησιασμό, θα φέρει αρχικά ίσως ηδονή και ικανοποίηση, αργότερα όμως σεξουαλικές δυσλειτουργίες και κατάθλιψη. Βέβαια, η Εναντιοδρομία, μπορεί να ισχύσει και στην αντίθετη περίπτωση:
Κάποιος που ζει μια αποστειρωμένη – συναισθηματικά, ερωτικά και σεξουαλικά – πνευματική ζωή, προς χάριν της διανόησης και σε βάρος της σεξουαλικής και της υλιστικής του πλευράς, να νιώσει- σε κάποια αναπάντεχη φάση της ζωής του- ένα πρωτόγνωρο, ερωτικό πάθος, τόσο έντονο και παράφορο, που να τον εκτρέψει τελείως από την μέχρι τότε πνευματική και ήρεμη πορεία της ζωής του. Ή πάλι μπορεί να εμφανίσει συμπτώματα ανίας, κατάθλιψης, συναισθηματικού κενού, που θα του υπενθυμίζουν πάντα ότι ένα κομμάτι του εαυτού του – λιγότερο πνευματικό αλλά εξίσου σημαντικό έχει μείνει ανέκφραστο και ανολοκλήρωτο.
Ο ΑΝΙΚΑΝΟΠΟΙΗΤΟΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΑΣ
Ο ίδιος Jung ανέφερε ως «τυπικό παράδειγμα Εναντιοδρομίας» την περίπτωση ενός ασθενή του, ο οποίος κατάφερε να γίνει ένας αυτοδημιούργητος επιχειρηματίας με πάρα πολλά λεφτά. Ζούσε μόνο για τη δουλειά του. Όλο του το είναι είχε αναπτυχθεί προς την κατεύθυνση της υλικής μόνο δημιουργίας με τα πολλά χρήματα, τα πολλά ταξίδια, τα πολυτελή σπίτια και τις επιχειρηματικές δραστηριότητες. Όταν αυτός ο άνθρωπος αποφάσισε κάποια στιγμή να ξεκουραστεί από αυτόν τον τρόπο ζωής, και να ζήσει πιο ήρεμα, έπεσε σε μια κατάσταση παρατεταμένου άγχους, με επίμονες σωματικές ενοχλήσεις. Αποφάσισε να ξαναγυρίσει στον γνώριμο τρόπο ζωής, με τις συνεχείς ασχολίες, αλλά τα πράγματα χειροτέρεψαν καθώς ο επιχειρηματίας δεν είχε πλέον την παραμικρή διάθεση να εργαστεί, να βγάζει λεφτά ή να ταξιδεύει. Άρχισε να εμφανίζει έντονες υποχονδριακές κρίσεις και καταθλιπτικά συμπτώματα. Κατά τον Jung, όλα αυτά ήταν εκδηλώσεις του Νόμου της Εναντιοδρομίας, αφού ο άνθρωπος αυτός είχε παραμελήσει βαθύτερες ανάγκες του εαυτού του και του σώματός του, για να πετύχει μόνο σε ένα καθαρά εξωτερικό, υλικό επίπεδο. Η υποχονδρία και η κατάθλιψη ήταν το μήνυμα να αρχίσει να στρέφει το ενδιαφέρον του από την εξωτερική εικόνα του εαυτού του προς τις πιο εσωτερικές πτυχές της προσωπικότητάς του. Η Εναντιοδρομία ζητάει αυτό ακριβώς: ίση μεταχείριση και της πνευματικής και της υλικής μας πλευράς. Να μη ζούμε μόνο ούτε μέσα στο σώμα, αλλά ούτε και έξω από αυτό.
Η ΕΞΗΓΗΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ
Πέρα όμως από τις ατομικές περιπτώσεις του καθενός από εμάς, η Εναντιοδρομία μπορεί να εκδηλωθεί και σε κοινωνικό επίπεδο, ως το ψυχικό αντιστάθμισμα απέναντι στην κυρίαρχη τάση που επικρατεί σε έναν πολιτισμό.
Αν για παράδειγμα, η κυρίαρχη τάση σε μια κοινωνία είναι μια ψευδεπίγραφη κατάκτηση λογικής καί συνείδησης, και υλικής μονάχα δημιουργίας, με τη μορφή του πλουτισμού και μιας στείρας -απονεκρωμένης συναισθηματικά- τεχνολογικής εξέλιξης, τότε η Εναντιοδρομία θα εκδηλωθεί ως μια παράλογη, ασυνείδητη, μαζική καταστροφή, ως μοναξιά, απομόνωση και απειλή για την ασφάλεια του πολιτισμού και τη λειτουργία της κοινωνίας. Ο Jung είχε πεί πως σε κοινωνικό επίπεδο η Εναντιοδρομία μπορεί να προσλάβει μια τόσο βίαιη και απειλητική μορφή έκφρασης, ώστε να μπορέσει να αφυπνίσει όσο το δυνατό περισσότερες συνειδήσεις. Μπορεί να πάρει ακόμα και την μορφή ενός πολέμου-«ο πόλεμος είναι ο πατέρας των πάντων» είχε πεί ο Ηράκλειτος. Από τον πόλεμο ξεκινούν όλα. Τίποτα δεν κερδίζεται χωρίς μάχη.
Τα γεγονότα του Δεκεμβρίου του 2008 στην Ελλάδα, με τις λεηλασίες και τις καταστροφές σε μαγαζιά και αυτοκίνητα, είναι σαφείς εκδηλώσεις του Νόμου της Εναντιοδρομίας σε κοινωνικό πλέον επίπεδο. Όσοι χαρακτήρισαν αυτές τις πραγματικά βίαιες συμπεριφορές ως «βανδαλισμούς των οργισμένων νέων απέναντι στην οικονομική κρίση και την διάβρωση των θεσμών», απλώς αναπαρήγαγαν μια ερμηνεία ευρείας κατανάλωσης. Η οργή δεν είναι τόσο απέναντι στην οικονομική κρίση (στην ψυχανάλυση άλλωστε όπως και στην γιουνγκιανή ψυχολογία τα χρήματα και κάθε τι που σχετίζεται με αυτά είναι συμβολισμοί των βαθύτερων, συναισθηματικών αναγκών μας) όσο απέναντι στην κρίση των σχέσεων μας με την Φύση, με τους άλλους και κυρίως με τις ανώτερες πνευματικές μας ανάγκες- η εκπλήρωση των οποίων θα μπορέσει να δώσει το πολυπόθητο νόημα στη ζωή μας. Η διαρκής αύξηση των ψυχικών διαταραχών δεν είναι τυχαία. Ο σημερινός άνθρωπος έχει περιέλθει σε τέτοια κατάσταση μονοδιάστατης ανάπτυξης καί επιβίωσης που μοιάζει πραγματικά να «προκαλεί την τύχη του» (Jung). Η μοναξιά, το άγχος, η απομόνωση των ανθρώπων, η αύξηση της κατάθλιψης και των ψυχοσωματικών παθήσεων παγκοσμίως, είναι επίσης εκδηλώσεις του Νόμου της Εναντιοδρομίας απέναντι σε μια εποχή πλούσιας τεχνολογικά και υλικά αλλά πολύ φτωχής σε συναισθηματικές αποχρώσεις που χαρακτηρίζονται από μια λεπτοφυή πνευματικότητα. Ειδικά στην σύγχρονη εποχή που ζούμε και στο επίπεδο που βρίσκεται ο σημερινός πολιτισμός, ο άνθρωπος μοιάζει πιο διχασμένος, πιο διασπασμένος από ποτέ. Η Ηρακλειτική αρμονία των αντιθέτων δείχνει να έχει διαταραχθεί σοβαρά. Και όταν η αρμονία των αντιθέτων διαταράσσεται, η εύθραυστη ψυχική ισορροπία κλονίζεται και καταρρέει. Κανένας πολιτισμός δεν μπορεί να είναι βιώσιμος όταν αναπτύσσεται προς μία μόνο κατεύθυνση.
ΑΠΟΔΙΚΟΠΟΙΩΝΤΑΣ ΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ
Η Αναλυτική Ψυχολογία του Jung είχε ενσωματώσει στις ψυχοθεραπευτικές μεθόδους της την τεράστια θεραπευτική αξία του Ηρακλειτικού Νόμου της Εναντιοδρομίας: ότι είναι χρήσιμο για τον άνθρωπο και τον εξυπηρετεί στην αυγή της ζωής του, θα πάψει να τον εξυπηρετεί το απομεσήμερο και πολύ περισσότερο στο σούρουπο του γήινου ταξιδιού του. Αναλύοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την Εναντιοδρομία, ο Jung μπόρεσε να επινοήσει διαφορετικές θεραπευτικές τεχνικές και να τις προσαρμόσει ανάλογα με το ηλικιακό στάδιο των ασθενών του, ώστε να καλύπτει τις ασυνείδητες κάθε φορά ανάγκες τους και επιθυμίες τους. Με την Εναντιοδρομία, η χρησιμότητα των εμπειριών του παρελθόντος μεταστοιχειώνεται σε σοφία των αναγκών του παρόντος. Ο άνθρωπος τότε δεν έχει ανάγκη να ξαναζήσει ότι έζησε, εμμένοντας πεισματικά σε έναν ξεπερασμένο και άκαμπτο τρόπο ζωής, αλλά αποφασίζει να προχωρήσει συνειδητά μπροστά, συνθέτοντας ξανά τη ζωή του. Με όσα ειπώθηκαν παραπάνω, γίνεται πλέον πιο σαφής η ανεκτίμητη αξία που έχει η κατανόηση και η αποκρυπτογράφηση του Νόμου της Εναντιοδρομίας στην ψυχοθεραπεία. Η αποκωδικοποίηση των απρόσμενων γεγονότων της ζωής και των ψυχοσωματικών διαταραχών, αλλά και των ακραίων ακόμα κοινωνικών φαινομένων, βοηθούν τον άνθρωπο να αποκτήσει μια άλλη οπτική απέναντι σε ότι του συμβαίνει και σε ότι παρατηρεί, ώστε να μπορέσει τελικά να συνενώσει όλα τα διασπασμένα στοιχεία μέσα του και να κατανοήσει πως η ψυχική του υγεία βρίσκεται στην ένωση των αντιθέτων και όχι στο βίαιο διαχωρισμό τους.
Ο ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ
Ο Νόμος της Εναντιοδρομίας βρίσκεται πολύ κοντά στον άλλο κορυφαίο Νόμο, το Νόμο της Ενότητας : όλα ξεκινούν από την ίδια Ανώτερη Πηγή, επομένως και τα «αντίθετα» συνδέονται, ενώνονται μεταξύ τους και δεν διαχωρίζονται: «από όλα το ένα κι από το ένα τα πάντα» (Ηράκλειτος, απ.10). Ακόμα και οι δυσάρεστες, οι επώδυνες εμπειρίες που βιώνουμε, μας συμβαίνουν πάντα για έναν ανώτερο σκοπό. Το κακό δε βρίσκεται απέναντι από το καλό, αλλά ακριβώς δίπλα. Τα δυσάρεστα γεγονότα της ζωής δεν είναι οι αντίθετοι πόλοι των ευχάριστων καταστάσεων, αλλά το απαραίτητο συμπλήρωμά τους, ώστε να κατανοήσουμε τον ανώτερο προορισμό του γήινου ταξιδιού μας (Εναντιοδρομία) και να ενωθούμε με τον διχασμένο εαυτό μας, με τους συνανθρώπους μας, και τελικά με την ίδια τη Ζωή (Νόμος της Ενότητας). Ο Νόμος της Εναντιοδρομίας όπως και ο Νόμος της Ενότητας δεν είναι μια ακόμα μεταφυσική προσέγγιση. Είναι ένας πραγματικός, ψυχολογικός Νόμος, που προάγει την αυτογνωσία και κατ’ επέκταση τη ψυχική υγεία του ανθρώπου και αποτελεί αληθινό κλειδί γνώσης που ανοίγει τις πόρτες στην ιδιαίτερη και λεπτή τέχνη της ψυχοθεραπείας.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Η Παλίντονος Αρμονία και ο νόμος της Εναντιοδρομίας
«Το μυαλό του πολιτισμένου ανθρώπου είναι ένα μουσείο από αντιμαχόμενες αλήθειες» -Remy de Gourmont, Γάλλος ποιητής
Η αξιολόγηση ενός ανθρώπου, μιας συμπεριφοράς, ενός πολιτισμού ή μιας εποχής είναι συνάρτηση του κριτηρίου που επιλέγουμε. Κάθε αλλαγή του κριτηρίου επιφέρει αναπόδραστα και αλλαγές στο αποτέλεσμα της αξιολόγησης. Γι’ αυτό είναι αναγκαίο – όχι μόνο για την επιστήμη – για τον κάθε άνθρωπο χωριστά αλλά και για την κοινωνία να γνωρίζει τη βαθύτερη δομή κάθε συστήματος και ανάλογα να επιλέγει το κριτήριο αξιολόγησης. Ένα από τα κριτήρια είναι και το στοιχείο της αντίθεσης που διαποτίζει κάθε πτυχή της ζωής μας και του πολιτισμού μας.
Οι διαπιστώσεις πολιτικού κόμματος για την ταυτότητα της εποχής μας είναι καίριες και αποτυπώνουν με ενάργεια το θεμελιακό στοιχείο της αντίθεσης που θεωρείται ως το «πρώτο κινούν» της ζωής και του πολιτισμού στη διαχρονική τους πορεία: «Ο σύγχρονος κόσμος είναι πολύμορφος, περίπλοκος, δυναμικός, γεμάτος ανταγωνιστικές τάσεις και αντιθέσεις. Ταυτόχρονα, όμως, είναι αλληλεξαρτώμενος και ενωμένος. Έχουμε ενότητα της πολυμορφίας. Ακριβώς η αλληλεξάρτηση και η ενότητα του κόσμου δίνουν μία νέα ερμηνεία και κατάταξη στις σύγχρονες αντιθέσεις».
«Συνάψεις όλα και ουχ όλα, συμφερόμενον διαφερόμενον, συνάδον διάδον, και εκ πάντων εν και εξ ενός πάντα»
(Ηράκλειτος, Οι συνδέσεις είναι όλα κι όχι όλα, ομόνοια, διχόνοια, συμφωνία, ασυμφωνία, και το ένα γεννιέται απ’ όλα και από το ένα από όλα).
Η αρμονία των αντιθέτων
Μία από τις μεγάλες συγκρούσεις στον επιστημονικό τομέα ήταν η σύγκρουση ανάμεσα στο ΝΤΕΡΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟ (αιτιοκρατία) και στην ΑΡΧΗ της ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ. Εκεί που όλοι είχαν αποδεχτεί την εξουσία κάποιων αιώνιων και αμετάβλητων φυσικών κανόνων που διέπουν τον κόσμο και ρυθμίζουν την «τάξη» - ισορροπία του, ήρθε το 1927 ο Χάιζενμπεργκ και διατύπωσε την «αρχή της αβεβαιότητας» προβάλλοντας με έμφαση τα στοιχεία της απροσδιοριστίας, της ανακολουθίας και της μη – κανονικότητας. Οι φυσικοί επιστήμονες ερίζουν όχι τόσο για την αρχή της δημιουργίας του κόσμου – το «σωματίδιο του Θεού» και τα νεοανακαλυφθέντα βαρυτικά κύματα, ίσως δώσουν – έδωσαν πειστικές απαντήσεις – όσο για το μυστήριο της αρμονίας – ισορροπίας του σύμπαντος.
Από παλιά φιλόσοφοι, φυσικοί και θεολόγοι πασχίζουν να ανιχνεύσουν εκείνη τη δύναμη – στοιχείο που προκαλεί την κίνηση στο συμπαντικό κόσμο, επιφέρει την αλλαγή και την πρόοδο χωρίς να χάνεται η ισορροπία. Στην ομάδα των παραπάνω μελετητών προστέθηκαν και οι κοινωνιολόγοι ως εκφραστές της αγωνίας – επιθυμίας των ανθρώπων να οριστούν και διατυπωθούν με σαφήνεια τόσο οι δυνάμεις της κοινωνικής αλλαγής και προόδου όσο και το πλαίσιο – μηχανισμοί πραγμάτωσης της κοινωνικής ισορροπίας και αρμονίας.
Πρώτος ιστορικά ο Ηράκλειτος διείδε και πρόβαλε ως αξίωμα την αέναη μεταλλαγή των πραγμάτων με το αποφθεγματικό «τα πάντα ρει». Συμπληρωματικά με την παραπάνω θέση ο σκοτεινός φιλόσοφος διατύπωσε και την άποψη πως στον κόσμο υπάρχει μια αρμονία – ισορροπία ως αποτέλεσμα των συνεχών συγκρούσεων και αντιθέσεων. Η γνωστή «ΠΑΛΙΝΤΟΝΟΣ ΑΡΜΟΝΙΑ» αποτυπώνει με τον πιο εναργή τρόπο τη δυναμική αλληλουχία των αντιθέσεων. «Εκ των διαφερόντων η «αρμονία» και «Το αντίξουν συμφέρον και εκ των διαφερόντων καλλίστην αρμονίαν» και Αρμονίη αφανής φανερής κρείττων». Η αρμονία, λοιπόν, (παλίντροπος ή παλίντονος) «όκωσπερ λύρης και τόξου».
Οι αντιθέσεις ως το «πρώτο κινούν»
Οι αντιθέσεις που δεν αποδομούν τη φυσική τάξη αλλά δημιουργούν τις αναγκαίες προϋποθέσεις για μια κίνηση – μεταβολή που καταλήγει στη σύνθεση – αρμονία και όχι στο χάος. Κι αυτό συμβαίνει γιατί οι αντιθέσεις στη βαθύτερη ουσία τους συνιστούν μια αδιαχώριστη ενότητα και γι’ αυτό καταλήγουν στη δημιουργική σύνθεση «ημέρα – νύχτα, ανηφόρα – κατηφόρα, πόλεμος – ειρήνη, θέρος – χειμώνας…». Οι αντιθέσεις στον αθέατο πυρήνα τους αλληλοσυμπληρώνονται και ισορροπούν παραπέμποντας στην κυκλική σχέση αλληλουχίας του κινέζου Λάο Τσε στο γνωστό «Γιν και Γιανγκ». Εξάλλου, όπως, θεωρεί και ο Ηράκλειτος: «Συναψίες όλα και ουχ όλα συμφερόμενον διαφερόμενον, συναδόν διάδον και εκ πάντων εν και εξ ενός πάντα».
Η διαφορά, λοιπόν, που ενυπάρχει στα αντίθετα πυροδοτεί την κίνηση και την αδιάκοπη φιλονικία μεταξύ των αντιθέσεων «πάντα κατ’ έριν γίνεσθαι». Ο άνθρωπος, δηλαδή, η κοινωνία και ο κόσμος δεν νοούνται έξω από τις αντιθέσεις και τις αντίρροπες δυνάμεις. Ένας ατέλειωτος δυισμός και μια πολλαπλότητα συνέχει τα πάντα (ψυχή – σώμα, άτομο – κοινωνία, αιτιοκρατία – αβεβαιότητα). Αυτήν την υπόγεια πάλη των αντίθετων δυνάμεων αποκρυσταλλώνει η γνωστή θεωρία του Εμπεδοκλή περί «Φιλότητας» και «νείκους». Η «φιλότης» (αγάπη, έρωτας, έλξη) βοηθά τα τέσσερα «ριζώματα» (πυρ, γη, ύδωρ, αέρας) να έλκονται και να ενώνονται. Αντίθετα το «νείκος» (έχθρα, έριδα, άπωση) διαλύει τις ενώσεις των ριζωμάτων.
Οι δύο αυτές κοσμογονικές δυνάμεις – φιλότης και νείκος – αν και επιφανειακά εδράζονται και τροφοδοτούνται μόνο από τη διαφορά, στο βάθος εκφράζουν μια ολότητα – ενότητα που διέπει το σύμπαν αλλά και κάθε οργανισμό (βιολογικό, κοινωνικό). Η διαφορά, λοιπόν, προκαλεί την κίνηση – σύγκρουση των αντιθέτων οδηγώντας αυτά σε μια σύνθεση, που συνιστά μια νέα κατάσταση που, ωστόσο, εμπεριέχει στοιχεία κι από τις προϋπάρχουσες αντίθετες δυνάμεις. Έτσι, ανοίγει ο δρόμος της διαλεκτικής, μιας συνεχούς περιπέτειας – διαδικασίας έλξεων και απώσεων.
Οι θεωρητικοί της διαλεκτικής
Ο Αριστοτέλης ονόμασε το Ζήνωνα τον Ελεάτη πατέρα της διαλεκτικής. Τους προγόνους της διαλεκτικής (Ηράκλειτο, Ζήνωνα και Εμπεδοκλή) διαδέχτηκε ο Έγελος που πολύ αργότερα όρισε τη διαλεκτική κίνηση των πραγμάτων και της ιστορίας με το γνωστό σχήμα: ΘΕΣΗ – ΑΝΤΙΘΕΣΗ – ΣΥΝΘΕΣΗ. Με το σχήμα αυτό ο Έγελος θέλησε να ερμηνεύσει τα διαδοχικά στάδια ολοκλήρωσης του πνεύματος που λαμβάνεται ως πρωταρχικό στοιχείο και κυρίαρχο έναντι της ύλης.
Αργότερα οι Μαρξ – Ένγκελς απορρίπτοντας το ιδεαλιστικό περιεχόμενο της Εγελιανής φιλοσοφίας οικοδόμησαν τη διαλεκτική στη βάση της υλιστικής αντίληψης του ιστορικού προτσές και της εξέλιξης. Ο διαλεκτικός υλισμός αποτελεί μια οργανική ενότητα του υλισμού και της διαλεκτικής. Ξεκινάει από την άποψη ότι η ύλη είναι το μοναδικό θεμέλιο του κόσμου, παραδέχεται την καθολική αλληλουχία των πραγμάτων και των φαινομένων, την κίνηση και την εξέλιξη του κόσμου σαν αποτέλεσμα των εσωτερικών του αντιθέσεων.
Η διαλεκτική των Μαρξ – Ένγκελς βρίσκει δικαίωση στη θεωρία περί πάλης των τάξεων που συνιστά και τη βαθύτερη αιτία της κοινωνικής εξέλιξης. «Η ιστορία κάθε μέχρι τώρα κοινωνίας είναι η ιστορία ταξικών αγώνων… Ελεύθερος και δούλος, Πατρίκιος και Πληβείος, βαρόνος και δουλοπάροικος, πρωτομάστορας και παραγιός, με μια λέξη καταπιεστής και καταπιεζόμενος βρισκόντουσαν συνεχώς σε αμοιβαία αντίθεση…» (Κομμουνιστικό μανιφέστο).
Η αλλαγή, επομένως, και η πρόοδος του κόσμου απορρέει από την παραγόμενη σύνθεση – νοούμενη ως ενότητα και αρμονία – που παράγει πάντα το καλύτερο αποτέλεσμα. Αρχικά γιατί μορφοποιεί το νέο που υπάρχει ως δυνατότητα στη διαπάλη των αντιθέσεων. Επίσης, η σύνθεση λειτουργεί ως αποχετευτικός αγωγός όλων των αρνητικών της αέναης σύγκρουσης. Απορροφά, δηλαδή, όλα αυτά και δεν τα αφήνει να λειτουργήσουν από μόνα τους ως καταστροφικές δυνάμεις, αλλά τα μετασχηματίζει σε δυναμικά στοιχεία μια νέας κατάστασης.
Η εναντιοδρομία και ο Jung
Τις θέσεις του Ηράκλειτου για την συνένωση – ισορροπία των αντιθέτων υιοθέτησε και ο Karl Jung στην ψυχοθεραπεία. Ο νόμος της εναντιοδρομίας – ως μία προσπάθεια επικοινωνίας και ισορροπίας μεταξύ του συνειδητού (λογική) και του ασυνείδητου (αρχέγονες ορμές) – συνέβαλε σημαντικά στην αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου, στο βαθμό που αποδέχτηκε και ενσωμάτωσε τη «φωτεινή» και τη «σκοτεινή» πλευρά του εαυτού του. Ο νόμος της εναντιοδρομίας, σύμφωνα πάντα με τον Jung μάς βοηθά να επικοινωνούμε καλύτερα με τα αντίθετα στοιχεία – κομμάτια του εαυτού μας και να μην εθελοτυφλούμε. Μας βοήθησε να συμφιλιωθούμε με τις αντιθέσεις μας και όχι να τις βλέπουμε και να τις ψέγουμε μόνο στους άλλους.
«Οτιδήποτε μάς εκνευρίζει στους άλλους, μπορεί να οδηγήσει στην κατανόηση του εαυτού μας» -C. G. Jung
Χωρίς, λοιπόν, τη διαφορά και τις αντιθέσεις η φύση, η ζωή και ο πολιτισμός θα είχαν περιπέσει σε παρακμή και σε σήψη. Η διαφορά – οι αντιθέσεις συνιστούν το «πρώτο κινούν» της ζωής και της εξέλιξης. Οι αντιθέσεις που εκδηλώνονται κατά καιρούς στην κοινωνία δεν πρέπει να τρομάζουν. Είναι καθήκον του κάθε ανθρώπου χωριστά αλλά και της κοινωνίας γενικότερα να συνθέτει αυτές τις αντιθέσεις και να μην τις αφήνει να οδηγούν σε χαώδεις καταστάσεις: «Η ενότητα χωρίς της διαφορά είναι ταυτότητα, η διαφορά χωρίς ενότητα είναι – προκαλεί το χάος».
Προς επίρρωση όλων των παραπάνω συνδράμει και η διαπίστωση των Πυθαγορείων περί «αρμονίας» που προκύπτει από την ενοποίηση της πολλαπλότητας του όλου και τη σύμπνοια των διχογνωμιών. Θεωρούσαν, δηλαδή, πως η πραγματικότητα διέπεται από δυναμικές διαλεκτικές αντιθέσεις, του τύπου: «περιττόν – άρτιον», «εν – πλήθος», «ηρεμούν – κινούμεμον», «φως – σκότος».
Στόχος, λοιπόν, η «παλίντονος αρμονία» ως σύνθεση των αντιθέσεων και όχι η απόκρυψή τους. Στη ζωή καθετί γεννάει το αντίθετό του.
«Όταν όλοι τραγουδούν την ίδια νότα, δεν παράγεται αρμονία»
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου