ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1409b-1410b)

Τῆς δὲ ἐν κώλοις λέξεως ἡ μὲν διῃρημένη ἐστὶν ἡ δὲ ἀντικειμένη, διῃρημένη μὲν, οἷον «πολλάκις ἐθαύμασα τῶν τὰς πανηγύρεις συναγαγόντων καὶ τοὺς γυμνικοὺς ἀγῶνας καταστησάντων», ἀντικειμένη δὲ ἐν ᾗ ἑκατέρῳ τῷ κώλῳ ἢ

[1410a] πρὸς ἐναντίῳ ἐναντίον σύγκειται ἢ ταὐτὸ ἐπέζευκται τοῖς ἐναντίοις, οἷον «ἀμφοτέρους δ᾽ ὤνησαν, καὶ τοὺς ὑπομείναντας καὶ τοὺς ἀκολουθήσαντας· τοῖς μὲν γὰρ πλείω τῆς οἴκοι προσεκτήσαντο, τοῖς δ᾽ ἱκανὴν τὴν οἴκοι κατέλιπον»· ἐναντία ὑπομονὴ ἀκολούθησις, ἱκανὸν πλεῖον. «ὥστε καὶ τοῖς χρημάτων δεομένοις καὶ τοῖς ἀπολαῦσαι βουλομένοις»· ἀπόλαυσις κτήσει ἀντίκειται. καὶ ἔτι «συμβαίνει πολλάκις ἐν ταύταις καὶ τοὺς φρονίμους ἀτυχεῖν καὶ τοὺς ἄφρονας κατορθοῦν». «εὐθὺς μὲν τῶν ἀριστείων ἠξιώθησαν, οὐ πολὺ δὲ ὕστερον τὴν ἀρχὴν τῆς θαλάττης ἔλαβον». «πλεῦσαι μὲν διὰ τῆς ἠπείρου, πεζεῦσαι δὲ διὰ τῆς θαλάττης, τὸν μὲν Ἑλλήσποντον ζεύξας, τὸν δ᾽ Ἄθω διορύξας.» «καὶ φύσει πολίτας ὄντας νόμῳ τῆς πόλεως στέρεσθαι.» «οἱ μὲν γὰρ αὐτῶν κακῶς ἀπώλοντο, οἱ δ᾽ αἰσχρῶς ἐσώθησαν.» «καὶ ἰδίᾳ μὲν τοῖς βαρβάροις οἰκέταις χρῆσθαι, κοινῇ δὲ πολλοὺς τῶν συμμάχων περιορᾶν δουλεύοντας.» «ἢ ζῶντας ἕξειν ἢ τελευτήσαντας καταλείψειν.» καὶ ὃ εἰς Πειθόλαόν τις εἶπεν καὶ Λυκόφρονα ἐν τῷ δικαστηρίῳ, «οὗτοι δ᾽ ὑμᾶς οἴκοι μὲν ὄντες ἐπώλουν, ἐλθόντες δ᾽ ὡς ὑμᾶς ἐώνηνται». ἅπαντα γὰρ ταῦτα ποιεῖ τὸ εἰρημένον. ἡδεῖα δὲ ἐστὶν ἡ τοιαύτη λέξις, ὅτι τἀναντία γνωριμώτατα καὶ παρ᾽ ἄλληλα μᾶλλον γνώριμα, καὶ ὅτι ἔοικεν συλλογισμῷ· ὁ γὰρ ἔλεγχος συναγωγὴ τῶν ἀντικειμένων ἐστίν.

Ἀντίθεσις μὲν οὖν τὸ τοιοῦτον ἐστίν, παρίσωσις δ᾽ ἐὰν ἴσα τὰ κῶλα, παρομοίωσις δὲ ἐὰν ὅμοια τὰ ἔσχατα ἔχῃ ἑκάτερον τὸ κῶλον· ἀνάγκη δὲ ἢ ἐν ἀρχῇ ἢ ἐπὶ τελευτῆς ἔχειν, καὶ ἐν ἀρχῇ μὲν ἀεὶ τὰ ὀνόματα, ἐπὶ δὲ τελευτῆς τὰς ἐσχάτας συλλαβὰς ἢ τοῦ αὐτοῦ ὀνόματος πτώσεις ἢ τὸ αὐτὸ ὄνομα· ἐν ἀρχῇ μὲν τὰ τοιαῦτα, «ἀγρὸν γὰρ ἔλαβεν ἀργὸν παρ᾽ αὐτοῦ»,

δωρητοί τ᾽ ἐπέλοντο παράρρητοί τ᾽ ἐπέεσσιν·

ἐπὶ τελευτῆς δέ «ᾠήθης ἂν αὐτὸν ‹οὐ› παιδίον τετοκέναι, ἀλλ᾽ αὐτὸν παιδίον γεγονέναι», «ἐν πλείσταις δὲ φροντίσι καὶ ἐν ἐλαχίσταις ἐλπίσιν». πτώσεις δὲ ταὐτοῦ «ἀξιοῖ δὲ σταθῆναι χαλκοῦς, οὐκ ἄξιος ὢν χαλκοῦ;» ταὐτὸ δ᾽ ὄνομα «σὺ δ᾽ αὐτὸν καὶ ζῶντα ἔλεγες κακῶς καὶ νῦν γράφεις κακῶς». ἀπὸ συλλαβῆς δέ «τί ἂν ἔπαθες δεινόν, εἰ ἄνδρ᾽ εἶδες ἀργόν;»

[1410b] ἔστιν δὲ ἅμα πάντα ἔχειν ταὐτό, καὶ ἀντίθεσιν εἶναι τὸ αὐτὸ καὶ πάρισον καὶ ὁμοιοτέλευτον. αἱ δ᾽ ἀρχαὶ τῶν περιόδων σχεδὸν ἐν τοῖς Θεοδεκτείοις ἐξηρίθμηνται. εἰσὶν δὲ καὶ ψευδεῖς ἀντιθέσεις, οἷον καὶ Ἐπίχαρμος ἐποίει,

τόκα μὲν ἐν τήνων ἐγὼν ἦν, τόκα δὲ παρὰ τήνοις ἐγών.

***
Τα κώλα του περιοδικού λόγου ή είναι σαφώς χωρισμένα το ένα από το άλλο ή είναι αντίθετα το ένα με το άλλο. Παράδειγμα: «Πολλές φορές ένιωσα παραξενεμένος με αυτούς που διοργάνωσαν τις λαϊκές γιορταστικές συγκεντρώσεις και καθιέρωσαν τους αθλητικούς αγώνες». Αντίθετα είναι το ένα με το άλλο όταν, στο καθένα από τα δύο κώλα,

[1410a] δίπλα στο καθένα αντίθετο τοποθετείται το αντίθετό του, ή χρησιμοποιείται η ίδια λέξη για να συνδέσει μεταξύ τους τα δύο αντίθετα. Παραδείγματα: «Ωφέλησαν και τους δύο, και αυτούς που έμειναν στην πατρίδα και αυτούς που τους ακολούθησαν: για τους δεύτερους εξασφάλισαν γη περισσότερη από αυτήν που είχαν στην πατρίδα, ενώ στους πρώτους άφησαν τη γη της πατρίδας, που ήταν γι᾽ αυτούς αρκετή». Αντίθετα στο παράδειγμα αυτό είναι το «έμειναν» και το «ακολούθησαν», το «αρκετή» και το «περισσότερη»· «ώστε και σ᾽ αυτούς που είχαν ανάγκη να αποκτήσουν και άλλα χρήματα και σ᾽ αυτούς που ήθελαν να απολαύσουν αυτά που είχαν»: εδώ η αντίθεση είναι ανάμεσα στην «απόλαυση» και την «απόκτηση». Άλλα παραδείγματα: «Συχνά συμβαίνει σ᾽ αυτές τις περιστάσεις οι φρόνιμοι να ατυχούν και οι άφρονες να πετυχαίνουν»· «αμέσως τότε κρίθηκαν άξιοι του βραβείου αριστείας και λίγο αργότερα πήραν την ηγεμονία στη θάλασσα»· «να πλεύσει διαμέσου της ξηράς και να περάσει πεζός τη θάλασσα, αφού γεφύρωσε τον Ελλήσποντο και άνοιξε διώρυγα στον Άθω»· «και ενώ η φύση τούς γέννησε πολίτες, ο νόμος να τους στερεί την πατρίδα τους»· «άλλοι από αυτούς χάθηκαν οικτρά και άλλοι σώθηκαν με τρόπο επονείδιστο»· «ως ιδιώτες να χρησιμοποιούμε τους βαρβάρους ως δούλους στα σπίτια μας, ως οργανωμένη όμως πολιτεία να αδιαφορούμε βλέποντας τόσους συμμάχους μας να είναι δούλοι τους»· «ή θα έχουν όσο ζουν ή θα αφήσουν πίσω τους όταν πεθάνουν». Ένα άλλο παράδειγμα είναι αυτό που είπε κάποιος στο δικαστήριο για τον Πειθόλαο και τον Λυκόφρονα: «Οι άνθρωποι αυτοί, όσο ήταν στην πατρίδα τους, σας πουλούσαν, όταν όμως ήρθαν εδώ σ᾽ εσάς, αγοράστηκαν». Όλα αυτά τα παραδείγματα κάνουν αυτό που είπαμε. Ένας τέτοιος λόγος είναι ευχάριστος, γιατί τα αντίθετα, που έτσι κι αλλιώς είναι εξαιρετικά καταληπτά, γίνονται ακόμη πιο καταληπτά, όταν βρεθούν το ένα δίπλα στο άλλο· είναι όμως ευχάριστος και γιατί μοιάζει με συλλογισμό· πραγματικά, ο έλεγχος δεν είναι παρά μια συμπαράθεση αντιθέτων.

Αυτό λοιπόν είναι η αντίθεση. Παρίσωση είναι όταν τα κώλα είναι ίσα ως προς το μήκος τους, παρομοίωση όταν τα δύο κώλα έχουν το τέλος τους ίδιο. Αυτό δεν μπορεί παρά να συμβαίνει ή στην αρχή ή στο τέλος του κώλου: στην αρχή πρόκειται για ομοιότητα ολόκληρων λέξεων, ενώ στο τέλος για ομοιότητα των τελευταίων συλλαβών, για γραμματικούς τύπους της ίδιας λέξης ή για την ίδια λέξη. Παραδείγματα για την αρχή:

 ἀγρὸν γὰρ ἔλαβε ἀργὸν παρ᾽ αὐτοῦ,
δωρητοί τ᾽ ἐπέλοντο παράρρητοί τ᾽ ἐπέεσσιν·

 για το τέλος:

 ὠήθης ἂν αὐτὸν ‹οὐ › παιδίον τετοκέναι, ἀλλ᾽ αὐτὸν παιδίον γεγονέναι,
ἐν πλείσταις δὲ φροντίσι καὶ ἐν ἐλαχίσταις ἐλπίσιν·

 για την περίπτωση των γραμματικών τύπων της ίδιας λέξης:

 ἀξιοῖ δὲ σταθῆναι χαλκοῦς, οὐκ ἄξιος ὢν χαλκοῦ·

 για την περίπτωση της ίδιας λέξης:

 σὺ δ᾽ αὐτὸν καὶ ζῶντα ἔλεγες κακῶς καὶ νῦν γράφεις κακῶς·

 ομοιότητα μιας συλλαβής:

 τί ἂν ἔπαθες δεινόν, εἰ ἄνδρ᾽ εἶδες ἀργόν;

 [1410b] Μπορεί, βέβαια, μία και η αυτή φράση να τα έχει όλα αυτά μαζί: μία και η αυτή φράση μπορεί να έχει και αντίθεση και πάρισο και ομοιοτέλευτο. Όλες σχεδόν τις ενδεχόμενες αρχές των περιόδων τις απαριθμήσαμε στα Θεοδέκτεια. Υπάρχουν όμως και ψευδείς αντιθέσεις, όπως στον στίχο του Επίχαρμου:

 Άλλοτε ήμουνα στο σπίτι τους, κι άλλοτε πάλι ήμουνα μαζί τους.