[VIII] Δευτέρως δ᾽ ὁ κατὰ τὴν ἄλλην ἀρετήν· αἱ γὰρ κατὰ ταύτην ἐνέργειαι ἀνθρωπικαί. δίκαια γὰρ καὶ ἀνδρεῖα καὶ τὰ ἄλλα τὰ κατὰ τὰς ἀρετὰς πρὸς ἀλλήλους πράττομεν ἐν συναλλάγμασι καὶ χρείαις καὶ πράξεσι παντοίαις ἔν τε τοῖς πάθεσι διατηροῦντες τὸ πρέπον ἑκάστῳ· ταῦτα δ᾽ εἶναι φαίνεται πάντα ἀνθρωπικά. ἔνια δὲ καὶ συμβαίνειν ἀπὸ τοῦ σώματος δοκεῖ, καὶ πολλὰ συνῳκειῶσθαι τοῖς πάθεσιν ἡ τοῦ ἤθους ἀρετή. συνέζευκται δὲ καὶ ἡ φρόνησις τῇ τοῦ ἤθους ἀρετῇ, καὶ αὕτη τῇ φρονήσει, εἴπερ αἱ μὲν τῆς φρονήσεως ἀρχαὶ κατὰ τὰς ἠθικάς εἰσιν ἀρετάς, τὸ δ᾽ ὀρθὸν τῶν ἠθικῶν κατὰ τὴν φρόνησιν. συνηρτημέναι δ᾽ αὗται καὶ τοῖς πάθεσι περὶ τὸ σύνθετον ἂν εἶεν· αἱ δὲ τοῦ συνθέτου ἀρεταὶ ἀνθρωπικαί· καὶ ὁ βίος δὴ ὁ κατὰ ταύτας καὶ ἡ εὐδαιμονία. ἡ δὲ τοῦ νοῦ κεχωρισμένη· τοσοῦτον γὰρ περὶ αὐτῆς εἰρήσθω· διακριβῶσαι γὰρ μεῖζον τοῦ προκειμένου ἐστίν. δόξειε δ᾽ ἂν καὶ τῆς ἐκτὸς χορηγίας ἐπὶ μικρὸν ἢ ἐπ᾽ ἔλαττον δεῖσθαι τῆς ἠθικῆς. τῶν μὲν γὰρ ἀναγκαίων ἀμφοῖν χρεία καὶ ἐξ ἴσου ἔστω, εἰ καὶ μᾶλλον διαπονεῖ περὶ τὸ σῶμα ὁ πολιτικός, καὶ ὅσα τοιαῦτα· μικρὸν γὰρ ἄν τι διαφέροι· πρὸς δὲ τὰς ἐνεργείας πολὺ διοίσει. τῷ μὲν γὰρ ἐλευθερίῳ δεήσει χρημάτων πρὸς τὸ πράττειν τὰ ἐλευθέρια, καὶ τῷ δικαίῳ δὴ εἰς τὰς ἀνταποδόσεις (αἱ γὰρ βουλήσεις ἄδηλοι, προσποιοῦνται δὲ καὶ οἱ μὴ δίκαιοι βούλεσθαι δικαιοπραγεῖν), τῷ ἀνδρείῳ δὲ δυνάμεως, εἴπερ ἐπιτελεῖ τι τῶν κατὰ τὴν ἀρετήν, καὶ τῷ σώφρονι ἐξουσίας· πῶς γὰρ δῆλος ἔσται ἢ οὗτος ἢ τῶν ἄλλων τις; ἀμφισβητεῖταί τε πότερον κυριώτερον τῆς ἀρετῆς ἡ προαίρεσις ἢ αἱ πράξεις, ὡς ἐν ἀμφοῖν [1178b] οὔσης· τὸ δὴ τέλειον δῆλον ὡς ἐν ἀμφοῖν ἂν εἴη· πρὸς δὲ τὰς πράξεις πολλῶν δεῖται, καὶ ὅσῳ ἂν μείζους ὦσι καὶ καλλίους, πλειόνων. τῷ δὲ θεωροῦντι οὐδενὸς τῶν τοιούτων πρός γε τὴν ἐνέργειαν χρεία, ἀλλ᾽ ὡς εἰπεῖν καὶ ἐμπόδιά ἐστι πρός γε τὴν θεωρίαν· ᾗ δ᾽ ἄνθρωπός ἐστι καὶ πλείοσι συζῇ, αἱρεῖται τὰ κατὰ τὴν ἀρετὴν πράττειν· δεήσεται οὖν τῶν τοιούτων πρὸς τὸ ἀνθρωπεύεσθαι. ἡ δὲ τελεία εὐδαιμονία ὅτι θεωρητική τις ἐστὶν ἐνέργεια, καὶ ἐντεῦθεν ἂν φανείη. τοὺς θεοὺς γὰρ μάλιστα ὑπειλήφαμεν μακαρίους καὶ εὐδαίμονας εἶναι· πράξεις δὲ ποίας ἀπονεῖμαι χρεὼν αὐτοῖς; πότερα τὰς δικαίας; ἢ γελοῖοι φανοῦνται συναλλάττοντες καὶ παρακαταθήκας ἀποδιδόντες καὶ ὅσα τοιαῦτα; ἀλλὰ τὰς ἀνδρείους ὑπομένοντας τὰ φοβερὰ καὶ κινδυνεύοντας ὅτι καλόν; ἢ τὰς ἐλευθερίους; τίνι δὲ δώσουσιν; ἄτοπον δ᾽ εἰ καὶ ἔσται αὐτοῖς νόμισμα ἤ τι τοιοῦτον. αἱ δὲ σώφρονες τί ἂν εἶεν; ἢ φορτικὸς ὁ ἔπαινος, ὅτι οὐκ ἔχουσι φαύλας ἐπιθυμίας; διεξιοῦσι δὲ πάντα φαίνοιτ᾽ ἂν τὰ περὶ τὰς πράξεις μικρὰ καὶ ἀνάξια θεῶν. ἀλλὰ μὴν ζῆν γε πάντες ὑπειλήφασιν αὐτοὺς καὶ ἐνεργεῖν ἄρα· οὐ γὰρ δὴ καθεύδειν ὥσπερ τὸν Ἐνδυμίωνα. τῷ δὴ ζῶντι τοῦ πράττειν ἀφαιρουμένου, ἔτι δὲ μᾶλλον τοῦ ποιεῖν, τί λείπεται πλὴν θεωρία; ὥστε ἡ τοῦ θεοῦ ἐνέργεια, μακαριότητι διαφέρουσα, θεωρητικὴ ἂν εἴη· καὶ τῶν ἀνθρωπίνων δὴ ἡ ταύτῃ συγγενεστάτη εὐδαιμονικωτάτη.
***
[8] Δεύτερη στη σειρά ευδαιμονίας είναι η σύμφωνη με τις άλλες αρετές ζωή. Γιατί οι σύμφωνες με τις άλλες αρετές ενέργειες προσιδιάζουν απολύτως στον άνθρωπο. Πράξεις, πράγματι, δικαιοσύνης, πράξεις ανδρείας, πράξεις, γενικά, που σχετίζονται με τις διάφορες μορφές αρετής κάνουμε οι άνθρωποι σε όλες τις μεταξύ μας σχέσεις, τηρώντας στις συναλλαγές και στα συμβόλαια, στις στιγμές ανάγκης, στις κάθε λογής πράξεις μας, αλλά και στα πάθη μας, το μέτρο που ταιριάζει στον καθένα — είναι φανερό ότι όλα αυτά είναι ενέργειες που προσιδιάζουν απολύτως στον άνθρωπο. Κάποια από αυτά απορρέουν, κατά την κοινή παραδοχή, από το σώμα, και η ηθική αρετή φαίνεται πως από πολλές απόψεις βρίσκεται σε στενή σχέση με τα πάθη. Και η φρόνηση είναι αξεχώριστα δεμένη με την ηθική αρετή, και αυτή πάλι με τη φρόνηση, αφού οι βασικές αρχές της φρόνησης βρίσκονται σε συμφωνία προς τις ηθικές αρετές και η ορθότητα των ηθικών αρετών είναι εξαρτημένη από τη φρόνηση. Επειδή, εξάλλου, οι ηθικές αυτές αρετές είναι συνδεδεμένες με τα πάθη, πρέπει να ανήκουν στη σύνθετη φύση μας· και οι αρετές της σύνθετης φύσης προσιδιάζουν απολύτως στον άνθρωπο, άρα και η σύμφωνη με αυτές ζωή και ευδαιμονία. Αντίθετα, η αρετή του νου είναι κάτι που υπάρχει ξεχωριστά από το σώμα — ας αρκεσθούμε σ᾽ αυτήν μόνο την παρατήρηση ενσχέσει με το θέμα αυτό· γιατί μια εξονυχιστικότερη ανάλυση είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο από αυτό που ταιριάζει στο προκείμενο έργο μας. Μπορεί, επίσης, να γίνει δεκτό ότι η αρετή του νου χρειάζεται λίγα εξωτερικά αγαθά ή, έστω, λιγότερα από όσα η ηθική αρετή. Τα απαραίτητα, πράγματι, για τη ζωή μπορούμε να δεχτούμε ότι τα χρειάζονται και οι δύο, και μάλιστα εξίσου, μολονότι ο άνθρωπος της πολιτικής πράξης κοπιάζει περισσότερο από τον άλλον για τον εαυτό του και για όλα αυτού του είδους τα πράγματα: από την άποψη αυτή η διαφορά θα είναι σχετικά μικρή· από την άποψη όμως του τί χρειάζονται για να ασκήσουν τις ενέργειές τους η διαφορά θα είναι πολύ μεγάλη. Ο ελευθέριος π.χ. άνθρωπος χρειάζεται χρήματα για να εκτελεί τις ελευθέριες πράξεις του· το ίδιο και ο δίκαιος για τις ανταποδόσεις των οφειλών του (γιατί η πρόθεση είναι κάτι που δεν φαίνεται· εξάλλου ακόμη και οι άδικοι άνθρωποι προσποιούνται ότι θέλουν να κάνουν δίκαιες πράξεις)· επίσης: ο ανδρείος χρειάζεται δύναμη, αν είναι να εκτελέσει κάποια από τις πράξεις που αντιστοιχούν στην αρετή του, και ο σώφρων άνθρωπος τη δυνατότητα να κάνει ό,τι θέλει — αλήθεια, πώς θα μπορούσε αλλιώς, αυτός ή ο κάτοχος οποιασδήποτε άλλης αρετής, να κάνει φανερή την αρετή του; Συζητείται επίσης αν το σημαντικότερο στην αρετή είναι η πρόθεση ή οι πράξεις, δεδομένου ότι και τα δύο αυτά
[1178b] θεωρούνται ότι αποτελούν συστατικά της στοιχεία. Είναι λοιπόν κατά τη γνώμη μου φανερό ότι η τελειότητά της προϋποθέτει και τα δύο· για τις πράξεις, πάντως, χρειάζονται πολλά (εξωτερικά) πράγματα· όσο μάλιστα πιο σημαντικές και πιο ωραίες είναι οι πράξεις, τόσο πιο πολλά είναι τα (εξωτερικά) πράγματα που είναι απαραίτητα. Ο άνθρωπος όμως του θεωρητικού στοχασμού δεν χρειάζεται τίποτε από όλα αυτά, τουλάχιστο για την άσκηση της ενέργειάς του· θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι του είναι και εμπόδια στις θεωρητικές/φιλοσοφικές ενασχολήσεις του. Στον βαθμό όμως που είναι άνθρωπος και ζει μαζί με πολλούς άλλους ανθρώπους θέλει, επίσης, να πράττει και τις πράξεις που είναι σύμφωνες με την (ηθική) αρετή· θα τα χρειαστεί, επομένως, τα εξωτερικά αυτά πράγματα προκειμένου να ζήσει ως άνθρωπος.
Ότι όμως η τέλεια ευδαιμονία είναι μια θεωρητική/φιλοσοφική ενέργεια, μπορεί να γίνει φανερό και από τις ακόλουθες σκέψεις:
Όλοι μας δεχόμαστε ότι οι θεοί είναι μακάριοι και ευδαίμονες σε ύψιστο βαθμό. Τί λογής λοιπόν πράξεις πρέπει να τους αποδώσουμε; Πράξεις δικαιοσύνης; Δεν θα φαίνονταν όμως γελοίοι οι θεοί, αν έκαναν συναλλαγές και συνήπταν συμβόλαια, αν έδιναν πίσω τις παρακαταθήκες και αν έκαναν άλλα τέτοια πράγματα; Μήπως τις πράξεις της ανδρείας, να αντιμετωπίζουν δηλαδή με θάρρος τα φοβερά πράγματα και να μπαίνουν σε κινδύνους επειδή αυτό είναι κάτι το ωραίο; Ή μήπως τις ελευθέριες πράξεις; σε ποιόν όμως θα δώσουν χρήματα; Δεν θα ήταν ήδη παράλογο να πούμε ότι έχουν νόμισμα ή κάτι τέτοιο; Οι πράξεις, πάλι, της σωφροσύνης τί θα ήταν γι᾽ αυτούς; Ή μήπως θα ήταν ένας κακόγουστος έπαινος, αν λέγαμε γι᾽ αυτούς ότι δεν έχουν ταπεινές επιθυμίες; Αν μιλήσουμε διεξοδικά για όλα αυτά, θα γίνει, θαρρώ, φανερό ότι όλα τα σχετικά με τις ηθικές πράξεις είναι μικρά και τιποτένια και ανάξια των θεών. Και όμως όλοι μας πιστεύουμε ότι οι θεοί ζουν και, άρα, ενεργούν — κανένας, πράγματι, δεν θα έλεγε για τους θεούς ότι κοιμούνται σαν τον Ενδυμίωνα. Αν λοιπόν από ένα ζωντανό ον αφαιρέσουμε το να πράττει, πολύ περισσότερο το να δημιουργεί, τί μένει εκτός από τον θεωρητικό/φιλοσοφικό στοχασμό; Λογικό συμπέρασμα: Η ενέργεια του θεού, μια ενέργεια που ξεπερνάει όλες τις άλλες σε μακαριότητα, θα πρέπει να έχει καθαρά θεωρητικό/πνευματικό χαρακτήρα. Και από τις ανθρώπινες λοιπόν ενέργειες αυτή που συγγενεύει με αυτήν στον μέγιστο βαθμό θα πρέπει να είναι η πιο σχετική με την ευδαιμονία.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου