Αρχαϊκή Επική Ποίηση: ΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ - Εισαγωγή στα ομηρικά έπη - Η πρόσληψη της επικής διήγησης

Το αφηγηματικό υλικό της προφορικής επικής ποίησης απαρτίζεται, σε μεγάλο μέρος της, από παραδοσιακά θέματα τα οποία ήσαν ήδη γνωστά στον ακροατή. Οικείο και επίσης γνωστό ήταν το μέσο, η λογοτυπική δηλαδή γλώσσα του εξάμετρου στίχου. Το ερώτημα, κατ' επέκταση, που τίθεται είναι με ποια κριτήρια το ακροατήριο εκτιμούσε ως εξαιρετική ή υψηλή την επίδοση ενός αοιδού, ο οποίος χειριζόταν ένα θέμα γνωστό και οικείο ως προς το περιεχόμενο και τη μορφή του.

Από τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν οι εσωτερικοί ακροατές της Οδύσσειας τα τραγούδια των αοιδών, ιδίως του Δημοδόκου, διαπιστώνεται ότι βασικό αξιολογικό κριτήριο ήταν ο ξεχωριστός τρόπος με τον οποίο χειριζόταν ο αοιδός το παραδοσιακό του υλικό. Τούτο μπορεί να σημαίνει ότι ένας δεξιοτέχνης αοιδός, προκειμένου να κρατήσει ζωντανό το ενδιαφέρον των ακροατών στην παρακολούθηση της διήγησης, μπορούσε, και έπρεπε, να χειρίζεται με άνεση και ευελιξία την παραδοσιακή γλώσσα· να παρουσιάζει δικαιολογημένη την εξέλιξη της επικής δράσης και να οργανώνει με οικονομημένο τρόπο τα ιστορούμενα γεγονότα· ακόμη, να είναι σε θέση να παρουσιάζει τη διήγηση με ενάργεια, παραστατικότητα, αλλά και αληθοφάνεια· τέλος, να προκαλεί την ένταση και την αδημονία του ακροατή για το πώς θα εξελιχθούν τα δρώμενα.

 

Στη σύνθεση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας αναγνωρίζονται οι προηγούμενες τεχνικές σε υψηλό βαθμό. Και στα δύο έπη εντοπίζονται, κατ' αρχάς, ίχνη από μυθολογικά ή νοβελιστικά θέματα, συνδεδεμένα σε άλλα έργα με διαφορετικούς ήρωες (θέμα της μήνιδος, νόστοι, κατάβαση στον Άδη)· απαντούν, επίσης, υπαινιγμοί σε μυθολογικά κατορθώματα ηρώων (λ.χ. η Αργοναυτική εκστρατεία), ή παλαιές έριδες των ολυμπίων θεών προκειμένου να αποκαταστήσουν τη θεϊκή τάξη και να εδραιώσουν την ιεραρχία τους. Γίνονται, τέλος, αναφορές σε θέματα του τρωικού πολέμου και των γεγονότων που τον ακολούθησαν (στην κρίση του Πάρη, στη συγκέντρωση του στόλου και των αρχηγών στην Αυλίδα, στην άλωση της Τροίας, στον θάνατο του Αχιλλέα, στη μελλοντική αναχώρηση του Οδυσσέα από την Ιθάκη), τα οποία, σε μεγάλο μέρος τους, φιλοξενούνται στο κύριο υλικό των μεταγενέστερων έργων του επικού κύκλου (Κύπρια, Αιθιοπίς, Νόστοι, Τηλεγονία).

 

Είναι όμως χαρακτηριστικό ότι το πλούσιο αυτό, συχνά ετερόκλητο, παραδοσιακό υλικό δεν περνάει στα δύο έπη αυτούσιο αλλά με υπαινικτικό και άκρως επιλεκτικό τρόπο, προκειμένου να εξυπηρετήσει, σε μια νέα πλέον προοπτική, τις ανάγκες της αφηγηματικής πλοκής των δύο επών. Προπάντων, το παραδοσιακό υλικό στα ομηρικά έπη (σε αντίθεση προς τα αποσπάσματα του επικού κύκλου, όπου τα γεγονότα διαδέχονται το ένα το άλλο δίχως η αφήγηση να επικεντρώνεται σε έναν ξεχωριστό ήρωα) οργανώνεται γύρω από έναν κεντρικό θεματικό άξονα (τη μῆνιν στην Ιλιάδα και τον νόστο στην Οδύσσεια) και έναν βασικό πρωταγωνιστή (τον Αχιλλέα και τον Οδυσσέα αντιστοίχως). Την άρτια οργάνωση του υλικού των δύο ομηρικών επών έναντι των υπολοίπων του επικού κύκλου τονίζει ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του (κεφ. 23.1 κε.): «Και σε τούτο ο Όμηρος είναι θεσπέσιος όταν τον συγκρίνουμε με τους άλλους. Δηλαδή δεν καταπιάστηκε να κάμει ποίημα ολόκληρο τον τρωικό πόλεμο, αν και έχει αρχή και τέλος. Αν το έκαμε, ο μύθος θα ήταν μεγάλος και όχι ευσύνοπτος. Αν πάλι είχε μικρότερο μέγεθος ο πόλεμος, τότε θα ήταν πάρα πολύ περίπλοκος εξαιτίας της ποικιλίας των γεγονότων. Τώρα όμως, αφού ο Όμηρος διάλεξε ένα μέρος, από τα υπόλοιπα χρησιμοποιεί πολλά σαν επεισόδια, όπως τον κατάλογο των πλοίων και άλλα επεισόδια με τα οποία ποικίλλει το ποίημα».

 

Η "πρωτοτυπία", κατ' επέκταση, στη σύνθεση της αφηγηματικής ύλης των δύο ομηρικών επών έγκειται όχι, όπως συμβαίνει λίγο πολύ σήμερα, στην απομάκρυνσή της από την παράδοση, αλλά ακριβώς στον συνεχή και δραστήριο συναγωνισμό της με αυτήν, την οποία εξελίσσει με την περίτεχνη αναδιαμόρφωση του παραδοσιακού υλικού και την ανασημασιοδότηση παραδοσιακών θεμάτων.

Τεχνικές σύνθεσης

Από τη στιγμή που ο ακροατής γνωρίζει, λίγο πολύ, την εξέλιξη του μύθου των δύο επών, το κέντρο ενδιαφέροντός του μετατοπίζεται από την ίδια την έκβαση των δρωμένων στον τρόπο εξέλιξης της αφηγηματικής πλοκής. Συγκεκριμένα, πώς θα εξελιχθεί η ιλιαδική Διὸς βουλή ή ο τραυματισμός και ο θάνατος των ιλιαδικών ηρώων, ή ποια μέσα θα χρησιμοποιήσει ο οδυσσειακός ήρωας για να επιστρέψει στην πατρίδα του και να εξοντώσει τους υβριστές μνηστήρες της γυναίκας του. Ο επιδέξιος χειρισμός του αφηγηματικού προγράμματος προϋποθέτει την επιστράτευση ποικίλων τεχνικών: έτσι, εκτός από την προοικονομία ή την επιβράδυνση, εμφανίζονται η διηγητική αναδρομή, οι τεχνικές της έκπληξης ή της αγωνίας για ό,τι επίκειται να συμβεί. Ο ποιητής, πάντως, δεν αποκαλύπτει πλήρως τους στόχους του. Έτσι, την ίδια στιγμή που ένα στοιχείο αποκαλύπτεται, ένα άλλο με έξυπνο τρόπο αποκρύπτεται. Αποτέλεσμα: ο ακροατής γνωρίζει το γενικό σχέδιο δράσης, όχι όμως και τη συγκεκριμένη πορεία της. Στη διήγηση των δρωμένων ο ποιητής παραμένει αντικειμενικός, όχι όμως απαθής και παντελώς αδιάφορος. Αν και δεν αποκαλύπτει το όνομά του, βρίσκει κάποτε την ευκαιρία, απευθυνόμενος σε συμπαθητικούς ήρωες όπως ο Πάτροκλος, να εκφράσει τα προσωπικά του αισθήματα.

 

Σε συνδυασμό με τη χρήση ποικίλων περιγραφικών τεχνικών και την κόσμησή τους με παρομοιώσεις ή, σπανιότερα, μεταφορές, την εναλλαγή της τριτοπρόσωπης με την πρωτοπρόσωπη διήγηση, δεν είναι να απορεί κανείς για την, εκπληκτικής αντοχής, σταθερότητα που παρουσιάζουν τα ομηρικά έπη μέσα στον χρόνο, υπερβαίνοντας σε αξία οποιαδήποτε άλλη ζωντανή προφορική παράδοση.