Οἱ καιροὶ οὐ μενετοί
Ο πρώτος λόγος Κατά Φιλίππου εκφωνήθηκε πιθανότατα το 349 π.Χ.. Ο Φίλιππος, από το 357 π.Χ., όταν κατέλαβε την Αμφίπολη, βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση με τους Αθηναίους, την παρουσία και την επιρροή των οποίων στη βόρεια Ελλάδα είχε καταφέρει ενδιαμέσως να συρρικνώσει ουσιαστικά, ενώ παράλληλα είχε διεισδύσει προς τον Νότο. Λίγο πριν από την εκφώνηση του λόγου, είχε αναμιχθεί αποφασιστικά στα πράγματα της Θράκης και πολιορκούσε το Ηραίο τείχος στα βόρεια της Προποντίδας. Η πολιορκία αυτή και ο έλεγχος των ζωτικής σημασίας για τις αθηναϊκές εισαγωγές Στενών φαίνεται ότι σήμανε συναγερμό στην Αθήνα. Ο Δημοσθένης επικρίνει τους Αθηναίους για την τακτική που ακολούθησαν έως τώρα, αλλά δεν θεωρεί την υπόθεση χαμένη, αν αποφευχθούν τα λάθη του παρελθόντος. Προτείνει να συγκροτηθούν -με τη συμμετοχή τουλάχιστον κατά 1/4 και Αθηναίων πολιτών- δύο στρατιωτικά σώματα, τα οποία θα παρενοχλούν τον Φίλιππο στην ξηρά και θα του επιτίθενται στη χώρα του με ναυτική δύναμη, ώστε να του αφαιρέσουν την πρωτοβουλία των κινήσεων. Καταθέτει επίσης εισήγηση για την εξασφάλιση χρημάτων.
--------------------
[1] Εἰ μὲν περὶ καινοῦ τινος πράγματος προυτίθετ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, λέγειν, ἐπισχὼν ἂν ἕως οἱ πλεῖστοι τῶν εἰωθότων γνώμην ἀπεφήναντο, εἰ μὲν ἤρεσκέ τί μοι τῶν ὑπὸ τούτων ῥηθέντων, ἡσυχίαν ἂν ἦγον, εἰ δὲ μή, τότ᾽ ἂν καὐτὸς ἐπειρώμην ἃ γιγνώσκω λέγειν· ἐπειδὴ δ᾽ ὑπὲρ ὧν πολλάκις εἰρήκασιν οὗτοι πρότερον συμβαίνει καὶ νυνὶ σκοπεῖν, ἡγοῦμαι καὶ πρῶτος ἀναστὰς εἰκότως ἂν συγγνώμης τυγχάνειν. εἰ γὰρ ἐκ τοῦ παρεληλυθότος χρόνου τὰ δέονθ᾽ οὗτοι συνεβούλευσαν, οὐδὲν ἂν ὑμᾶς νῦν ἔδει βουλεύεσθαι.
[2] Πρῶτον μὲν οὖν οὐκ ἀθυμητέον, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τοῖς παροῦσι πράγμασιν, οὐδ᾽ εἰ πάνυ φαύλως ἔχειν δοκεῖ. ὃ γάρ ἐστι χείριστον αὐτῶν ἐκ τοῦ παρεληλυθότος χρόνου, τοῦτο πρὸς τὰ μέλλοντα βέλτιστον ὑπάρχει. τί οὖν ἐστι τοῦτο; ὅτι οὐδέν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τῶν δεόντων ποιούντων ὑμῶν κακῶς τὰ πράγματ᾽ ἔχει· ἐπεί τοι, εἰ πάνθ᾽ ἃ προσῆκε πραττόντων οὕτως εἶχεν, οὐδ᾽ ἂν ἐλπὶς ἦν αὐτὰ βελτίω γενέσθαι.
[3] ἔπειτ᾽ ἐνθυμητέον καὶ παρ᾽ ἄλλων ἀκούουσι καὶ τοῖς εἰδόσιν αὐτοῖς ἀναμιμνῃσκομένοις, ἡλίκην ποτ᾽ ἐχόντων δύναμιν Λακεδαιμονίων, ἐξ οὗ χρόνος οὐ πολύς, ὡς καλῶς καὶ προσηκόντως οὐδὲν ἀνάξιον ὑμεῖς ἐπράξατε τῆς πόλεως, ἀλλ᾽ ὑπεμείναθ᾽ ὑπὲρ τῶν δικαίων τὸν πρὸς ἐκείνους πόλεμον. τίνος οὖν εἵνεκα ταῦτα λέγω; ἵν᾽ ἴδητ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, καὶ θεάσησθε, ὅτι οὐδὲν οὔτε φυλαττομένοις ὑμῖν ἐστιν φοβερόν, οὔτ᾽, ἂν ὀλιγωρῆτε, τοιοῦτον οἷον ἂν ὑμεῖς βούλοισθε, παραδείγμασι χρώμενοι τῇ τότε ῥώμῃ τῶν Λακεδαιμονίων, ἧς ἐκρατεῖτ᾽ ἐκ τοῦ προσέχειν τοῖς πράγμασι τὸν νοῦν, καὶ τῇ νῦν ὕβρει τούτου, δι᾽ ἣν ταραττόμεθ᾽ ἐκ τοῦ μηδὲν φροντίζειν ὧν ἐχρῆν.
[4] εἰ δέ τις ὑμῶν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, δυσπολέμητον οἴεται τὸν Φίλιππον εἶναι, σκοπῶν τό τε πλῆθος τῆς ὑπαρχούσης αὐτῷ δυνάμεως καὶ τὸ τὰ χωρία πάντ᾽ ἀπολωλέναι τῇ πόλει, ὀρθῶς μὲν οἴεται, λογισάσθω μέντοι τοῦθ᾽, ὅτι εἴχομέν ποθ᾽ ἡμεῖς, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, Πύδναν καὶ Ποτείδαιαν καὶ Μεθώνην καὶ πάντα τὸν τόπον τοῦτον οἰκεῖον κύκλῳ, καὶ πολλὰ τῶν μετ᾽ ἐκείνου νῦν ὄντων ἐθνῶν αὐτονομούμενα κἀλεύθερ᾽ ὑπῆρχε, καὶ μᾶλλον ἡμῖν ἐβούλετ᾽ ἔχειν οἰκείως ἢ ᾽κείνῳ.
[5] εἰ τοίνυν ὁ Φίλιππος τότε ταύτην ἔσχε τὴν γνώμην, ὡς χαλεπὸν πολεμεῖν ἐστιν Ἀθηναίοις ἔχουσι τοσαῦτ᾽ ἐπιτειχίσματα τῆς αὑτοῦ χώρας ἔρημον ὄντα συμμάχων, οὐδὲν ἂν ὧν νυνὶ πεποίηκεν ἔπραξεν οὐδὲ τοσαύτην ἐκτήσατ᾽ ἂν δύναμιν. ἀλλ᾽ εἶδεν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τοῦτο καλῶς ἐκεῖνος, ὅτι ταῦτα μέν ἐστιν ἅπαντα τὰ χωρί᾽ ἆθλα τοῦ πολέμου κείμεν᾽ ἐν μέσῳ, φύσει δ᾽ ὑπάρχει τοῖς παροῦσι τὰ τῶν ἀπόντων, καὶ τοῖς ἐθέλουσι πονεῖν καὶ κινδυνεύειν τὰ τῶν ἀμελούντων.
[6] καὶ γάρ τοι ταύτῃ χρησάμενος τῇ γνώμῃ πάντα κατέστραπται καὶ ἔχει, τὰ μὲν ὡς ἂν ἑλών τις ἔχοι πολέμῳ, τὰ δὲ σύμμαχα καὶ φίλα ποιησάμενος· καὶ γὰρ συμμαχεῖν καὶ προσέχειν τὸν νοῦν τούτοις ἐθέλουσιν ἅπαντες, οὓς ἂν ὁρῶσι παρεσκευασμένους καὶ πράττειν ἐθέλοντας ἃ χρή.
[7] ἂν τοίνυν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, καὶ ὑμεῖς ἐπὶ τῆς τοιαύτης ἐθελήσητε γενέσθαι γνώμης νῦν, ἐπειδήπερ οὐ πρότερον, καὶ ἕκαστος ὑμῶν, οὗ δεῖ καὶ δύναιτ᾽ ἂν παρασχεῖν αὑτὸν χρήσιμον τῇ πόλει, πᾶσαν ἀφεὶς τὴν εἰρωνείαν ἕτοιμος πράττειν ὑπάρξῃ, ὁ μὲν χρήματ᾽ ἔχων εἰσφέρειν, ὁ δ᾽ ἐν ἡλικίᾳ στρατεύεσθαι, — συνελόντι δ᾽ ἁπλῶς ἂν ὑμῶν αὐτῶν ἐθελήσητε γενέσθαι, καὶ παύσησθ᾽ αὐτὸς μὲν οὐδὲν ἕκαστος ποιήσειν ἐλπίζων, τὸν δὲ πλησίον πάνθ᾽ ὑπὲρ αὐτοῦ πράξειν, καὶ τὰ ὑμέτερ᾽ αὐτῶν κομιεῖσθ᾽, ἂν θεὸς θέλῃ, καὶ τὰ κατερρᾳθυμημένα πάλιν ἀναλήψεσθε, κἀκεῖνον τιμωρήσεσθε.
[8] μὴ γὰρ ὡς θεῷ νομίζετ᾽ ἐκείνῳ τὰ παρόντα πεπηγέναι πράγματ᾽ ἀθάνατα, ἀλλὰ καὶ μισεῖ τις ἐκεῖνον καὶ δέδιεν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, καὶ φθονεῖ, καὶ τῶν πάνυ νῦν δοκούντων οἰκείως ἔχειν· καὶ ἅπανθ᾽ ὅσα περ κἀν ἄλλοις τισὶν ἀνθρώποις ἔνι, ταῦτα κἀν τοῖς μετ᾽ ἐκείνου χρὴ νομίζειν ἐνεῖναι. κατέπτηχε μέντοι πάντα ταῦτα νῦν, οὐκ ἔχοντ᾽ ἀποστροφὴν διὰ τὴν ὑμετέραν βραδυτῆτα καὶ ῥᾳθυμίαν· ἣν ἀποθέσθαι φημὶ δεῖν ἤδη.
[9] ὁρᾶτε γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τὸ πρᾶγμα, οἷ προελήλυθ᾽ ἀσελγείας ἅνθρωπος, ὃς οὐδ᾽ αἵρεσιν ὑμῖν δίδωσι τοῦ πράττειν ἢ ἄγειν ἡσυχίαν, ἀλλ᾽ ἀπειλεῖ καὶ λόγους ὑπερηφάνους, ὥς φασι, λέγει, καὶ οὐχ οἷός ἐστιν ἔχων ἃ κατέστραπται μένειν ἐπὶ τούτων, ἀλλ᾽ ἀεί τι προσπεριβάλλεται καὶ κύκλῳ πανταχῇ μέλλοντας ἡμᾶς καὶ καθημένους περιστοιχίζεται.
[10] πότ᾽ οὖν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, πόθ᾽ ἃ χρὴ πράξετε; ἐπειδὰν τί γένηται; ἐπειδὰν νὴ Δί᾽ ἀνάγκη τις ᾖ. νῦν δὲ τί χρὴ τὰ γιγνόμεν᾽ ἡγεῖσθαι; ἐγὼ μὲν γὰρ οἴομαι τοῖς ἐλευθέροις μεγίστην ἀνάγκην τὴν ὑπὲρ τῶν πραγμάτων αἰσχύνην εἶναι. ἢ βούλεσθ᾽, εἰπέ μοι, περιιόντες αὑτῶν πυνθάνεσθαι, «λέγεταί τι καινόν;» γένοιτο γὰρ ἄν τι καινότερον ἢ Μακεδὼν ἀνὴρ Ἀθηναίους καταπολεμῶν καὶ τὰ τῶν Ἑλλήνων διοικῶν; «τέθνηκε Φίλιππος;»
[11] «οὐ μὰ Δί᾽, ἀλλ᾽ ἀσθενεῖ.» τί δ᾽ ὑμῖν διαφέρει; καὶ γὰρ ἂν οὗτός τι πάθῃ, ταχέως ὑμεῖς ἕτερον Φίλιππον ποιήσετε, ἄνπερ οὕτω προσέχητε τοῖς πράγμασι τὸν νοῦν· οὐδὲ γὰρ οὗτος παρὰ τὴν αὑτοῦ ῥώμην τοσοῦτον ἐπηύξηται ὅσον παρὰ τὴν ἡμετέραν ἀμέλειαν.
[12] καίτοι καὶ τοῦτο· εἴ τι πάθοι καὶ τὰ τῆς τύχης ἡμῖν, ἥπερ ἀεὶ βέλτιον ἢ ἡμεῖς ἡμῶν αὐτῶν ἐπιμελούμεθα, καὶ τοῦτ᾽ ἐξεργάσαιτο, ἴσθ᾽ ὅτι πλησίον μὲν ὄντες, ἅπασιν ἂν τοῖς πράγμασιν τεταραγμένοις ἐπιστάντες ὅπως βούλεσθε διοικήσαισθε, ὡς δὲ νῦν ἔχετε, οὐδὲ διδόντων τῶν καιρῶν Ἀμφίπολιν δέξασθαι δύναισθ᾽ ἄν, ἀπηρτημένοι καὶ ταῖς παρασκευαῖς καὶ ταῖς γνώμαις.
***
ΠΡΟΟΙΜΙΟ (§ 1)
[1] Αθηναίοι, αν ήταν να μιλήσει κανείς για κάποιο καινούργιο ζήτημα, θα περίμενα έως ότου έλεγαν τη γνώμη τους οι περισσότεροι από τους συνήθεις ομιλητές. Και αν θα μου άρεζε κάτι απ᾽ όσα θα έλεγαν, θα καθόμουνα στην ησυχία μου· αλλιώς, θα προσπαθούσα τότε και εγώ να πω τη γνώμη μου. Επειδή όμως συμβαίνει να εξετάζετε και σήμερα πράγματα για τα οποία αυτοί πολλές φορές έχουν μιλήσει και στο παρελθόν, νομίζω πως εύλογα θα με συγχωρήσετε, αν σηκωθώ εγώ πρώτος· γιατί, αν στο παρελθόν σας είχαν συμβουλεύσει αυτοί όσα έπρεπε, δεν θα χρειαζόταν καθόλου να τα συζητάτε εσείς τώρα.
ΔΙΗΓΗΣΗ (§§ 2-12)
[2] Κατά πρώτον λοιπόν, Αθηναίοι, δεν πρέπει να σας απογοητεύει η σημερινή κατάσταση, έστω και αν σας φαίνεται ότι είναι πάρα πολύ κακή. Γιατί αυτό που από τη σκοπιά του παρελθόντος ήταν το χειρότερο, αυτό το ίδιο αποτελεί την καλύτερη προϋπόθεση για τις μελλοντικές μας υποθέσεις. Ποιο λοιπόν είναι αυτό; Ότι η κατάσταση είναι κακή, επειδή, Αθηναίοι, δεν κάνατε τίποτε από όσα έπρεπε· γιατί ασφαλώς, αν η κατάσταση βρισκόταν σ᾽ αυτή την κατάντια, ενώ εσείς θα είχατε κάνει όλα όσα έπρεπε, δε θα υπήρχε ελπίδα να καλυτερέψει.
[3] Έπειτα, και όσοι από άλλους τα έχετε ακουστά και όσοι έχετε ιδίαν αντίληψη και τα κρατάτε ακόμη στη μνήμη σας, θυμηθείτε πόσο μεγάλη δύναμη είχαν κάποτε οι Λακεδαιμόνιοι —και δεν είναι πολύς καιρός— και πως στο όνομα της τιμής και του καθήκοντος παίξατε έναν ρόλο αντάξιο του ονόματος της πόλης και χάριν του δικαίου δεχτήκατε να πολεμήσετε εναντίον τους. Για ποιο λόγο τα λέω αυτά; Για να συνειδητοποιήσετε, Αθηναίοι, και να δείτε με τα ίδια σας τα μάτια ότι ούτε, όταν φυλάγεστε, έχετε να αντιμετωπίσετε κάτι φοβερό, αλλ᾽ ούτε, αν ολιγωρείτε, θα έχετε τέτοιο αποτέλεσμα που θα θέλατε, έχοντας ως παραδείγματα αφενός την τότε ισχύ των Λακεδαιμονίων που καταβάλατε, γιατί είχατε στρέψει το ενδιαφέρον σας στα πράγματα, αφετέρου τη σημερινή αλαζονεία αυτού του ανθρώπου, εξαιτίας της οποίας τώρα ταραζόμαστε, γιατί δε φροντίζαμε για τίποτε απ᾽ όσα είχαμε υποχρέωση.
[4] Αν όμως, Αθηναίοι, κάποιος από σας υποθέτει ότι ο Φίλιππος δύσκολα αντιμετωπίζεται με πόλεμο, κρίνοντας από τη μεγάλη δύναμη που διαθέτει και από το γεγονός ότι έχουν χαθεί για την πόλη όλες οι οχυρές της θέσεις, σωστά φυσικά το υποθέτει. Αλλ᾽ ας αναλογισθεί και τούτο, ότι κάποτε και εμείς, Αθηναίοι, είχαμε την Πύδνα, την Ποτίδαια, τη Μεθώνη και όλη την γύρω περιοχή φιλική, και ότι πολλά έθνη που τώρα είναι υπό την εξουσία εκείνου ήταν αρχικά αυτόνομα και ελεύθερα και θα επιθυμούσαν να έχουν φιλικές σχέσεις μ᾽ εμάς μάλλον παρά με εκείνον.
[5] Αν λοιπόν ο Φίλιππος είχε καταλήξει τότε στο συμπέρασμα ότι είναι δύσκολο γι᾽ αυτόν να πολεμεί εναντίον των Αθηναίων, επειδή κατείχαν τόσες οχυρές θέσεις μέσα στη χώρα του, απογυμνωμένος ο ίδιος από συμμάχους, δεν θα κατόρθωνε τίποτε απ᾽ όσα τώρα έχει κάνει, και ούτε θα είχε αποκτήσει τόσο μεγάλη δύναμη. Εκείνος όμως, Αθηναίοι, διέκρινε καθαρά τούτο, ότι όλες αυτές οι θέσεις είναι έπαθλα του πολέμου κοινά για όλους και ότι εκ φύσεως η περιουσία των απόντων ανήκει στους παρόντες και η περιουσία των αμελών σ᾽ όσους είναι διατεθειμένοι να κοπιάζουν και να κινδυνεύουν.
[6] Πράγματι, ακολουθώντας αυτήν την αρχή έχει υποτάξει τα πάντα και τα κατέχει, άλλα όπως θα τα κατείχε κάποιος, αν τα κυρίευε με πόλεμο, και άλλα καθιστώντας τα φιλικά και σύμμαχα. Καθόσον όλοι οι άνθρωποι θέλουν να είναι σύμμαχοι και να στρέφουν το ενδιαφέρον τους σε όσους βλέπουν να είναι προετοιμασμένοι και διατεθειμένοι να κάνουν όσα πρέπει.
[7] Αν λοιπόν, Αθηναίοι, θελήσετε να ακολουθήσετε μια τέτοια τακτική σήμερα, μια και στο παρελθόν δεν το κάνατε, και αν ο καθένας σας, αφήνοντας τις υπεκφυγές, είναι πρόθυμος να προσφέρει τις υπηρεσίες του όπου χρειάζεται και όπου θα μπορούσε να παράσχει τον εαυτό του χρήσιμο στην πόλη, όποιος έχει χρήματα να εισφέρει, όποιος είναι σε ηλικία στράτευσης να στρατευθεί, και γενικά, αν θελήσετε να στηριχθείτε στον εαυτό σας και πάψετε να ελπίζετε ότι ο καθένας σας προσωπικά δεν χρειάζεται να κάνει τίποτε, αλλ᾽ ότι όλα γι᾽ αυτόν θα τα κάνει ο γείτονάς του, τότε, αν το θέλει ο θεός, και θα πάρετε πίσω ό,τι σας ανήκει και θα ανακτήσετε όσα έχετε χάσει από τη ραθυμία σας, και εκείνον θα εκδικηθείτε.
[8] Γιατί μη νομίζετε ότι η σημερινή κατάσταση έχει παγιωθεί γι᾽ αυτόν σαν να ήταν θεός, ώστε να μην μπορεί ν᾽ αλλάξει. Αλλά κάποιοι και τον μισούν και τον φοβούνται, Αθηναίοι, και τον φθονούν, ακόμη και από εκείνους που φαίνονται πως είναι εντελώς δικοί του άνθρωποι. Και όλα όσα ακριβώς είναι κρυμμένα στις καρδιές μερικών άλλων ανθρώπων, τα ίδια πρέπει να νομίζετε ότι κρύβονται και στις καρδιές εκείνων που είναι μαζί του. Τώρα όμως όλα αυτά τα πάθη είναι καταπιεσμένα, γιατί δεν έχουν διέξοδο, εξαιτίας της δικής σας βραδύτητας και ραθυμίας, που φρονώ ότι πρέπει πια να την αποβάλετε.
[9] Βλέπετε την κατάσταση, Αθηναίοι, βλέπετε δηλαδή σε ποιο σημείο αναίδειας έχει προχωρήσει ο άνθρωπος, που δεν σας δίνει επιλογή να δράσετε ή να ησυχάζετε, αλλά σας απειλεί και εκστομίζει λόγια γεμάτα αλαζονεία, όπως διαδίδουν, και δεν είναι διατεθειμένος, έχοντας όσα μέρη έχει υποτάξει, να αρκεσθεί σ᾽ αυτά, αλλά όλο και κάτι καινούργιο προσθέτει στα παλαιά και ολόγυρα από παντού, καθώς αναβάλλουμε και αδρανούμε, μας περισφίγγει στον κλοιό του.
[10] Πότε λοιπόν, Αθηναίοι, πότε θα κάνετε όσα πρέπει; Όταν θα γίνει τι; Όταν, μα τον Δία, εξαναγκασθείτε. Αυτά όμως που συμβαίνουν τώρα πώς πρέπει να τα κρίνουμε; Εγώ τουλάχιστον νομίζω ότι ο μεγαλύτερος εξαναγκασμός για ελεύθερους ανθρώπους είναι το αίσθημα της ντροπής για την κατάστασή τους. Πείτε μου, θέλετε μήπως να τρέχετε εδώ και εκεί και να ζητάτε να μάθετε ο ένας από τον άλλον «λέγεται κάτι καινούργιο»; Μα είναι δυνατόν να υπάρχει πιο σπουδαίο νέο από το ότι ένας Μακεδόνας έχει κατατροπώσει τους Αθηναίους και ρυθμίζει τα πράγματα των Ελλήνων;
[11] «Πέθανε ο Φίλιππος;» «Όχι, μα τον Δία, αλλά είναι άρρωστος». Τι σας ωφελεί αυτό, αφού, και αν ακόμη αυτός πάθει κάτι, γρήγορα εσείς θα δημιουργήσετε έναν δεύτερο Φίλιππο, αν βέβαια τέτοιο είναι το ενδιαφέρον σας για την κατάσταση; Γιατί αυτός δεν έγινε τόσο μεγάλος με τη δική του δύναμη όσο εξαιτίας της δικής σας αμέλειας.
[12] Ας υποθέσουμε όμως και τούτο: αν πάθει κάτι ο Φίλιππος και αν η Τύχη, που πάντοτε φροντίζει καλύτερα για μας απ᾽ ό,τι εμείς για τον εαυτό μας, φέρει για μας αυτό το αποτέλεσμα, να είστε σίγουροι ότι, αν βρεθείτε κοντά στα γεγονότα, επωφελούμενοι από τη γενική αναταραχή, θα ρυθμίσετε τα πράγματα όπως εσείς θέλετε. Στην κατάσταση όμως που είστε σήμερα, δε θα μπορούσατε, και αν ακόμη οι περιστάσεις σας έδιναν την Αμφίπολη, να τη δεχθείτε, ανέτοιμοι καθώς είστε και στις πολεμικές προετοιμασίες και στα σχέδια.
--------------------
[1] Εἰ μὲν περὶ καινοῦ τινος πράγματος προυτίθετ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, λέγειν, ἐπισχὼν ἂν ἕως οἱ πλεῖστοι τῶν εἰωθότων γνώμην ἀπεφήναντο, εἰ μὲν ἤρεσκέ τί μοι τῶν ὑπὸ τούτων ῥηθέντων, ἡσυχίαν ἂν ἦγον, εἰ δὲ μή, τότ᾽ ἂν καὐτὸς ἐπειρώμην ἃ γιγνώσκω λέγειν· ἐπειδὴ δ᾽ ὑπὲρ ὧν πολλάκις εἰρήκασιν οὗτοι πρότερον συμβαίνει καὶ νυνὶ σκοπεῖν, ἡγοῦμαι καὶ πρῶτος ἀναστὰς εἰκότως ἂν συγγνώμης τυγχάνειν. εἰ γὰρ ἐκ τοῦ παρεληλυθότος χρόνου τὰ δέονθ᾽ οὗτοι συνεβούλευσαν, οὐδὲν ἂν ὑμᾶς νῦν ἔδει βουλεύεσθαι.
[2] Πρῶτον μὲν οὖν οὐκ ἀθυμητέον, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τοῖς παροῦσι πράγμασιν, οὐδ᾽ εἰ πάνυ φαύλως ἔχειν δοκεῖ. ὃ γάρ ἐστι χείριστον αὐτῶν ἐκ τοῦ παρεληλυθότος χρόνου, τοῦτο πρὸς τὰ μέλλοντα βέλτιστον ὑπάρχει. τί οὖν ἐστι τοῦτο; ὅτι οὐδέν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τῶν δεόντων ποιούντων ὑμῶν κακῶς τὰ πράγματ᾽ ἔχει· ἐπεί τοι, εἰ πάνθ᾽ ἃ προσῆκε πραττόντων οὕτως εἶχεν, οὐδ᾽ ἂν ἐλπὶς ἦν αὐτὰ βελτίω γενέσθαι.
[3] ἔπειτ᾽ ἐνθυμητέον καὶ παρ᾽ ἄλλων ἀκούουσι καὶ τοῖς εἰδόσιν αὐτοῖς ἀναμιμνῃσκομένοις, ἡλίκην ποτ᾽ ἐχόντων δύναμιν Λακεδαιμονίων, ἐξ οὗ χρόνος οὐ πολύς, ὡς καλῶς καὶ προσηκόντως οὐδὲν ἀνάξιον ὑμεῖς ἐπράξατε τῆς πόλεως, ἀλλ᾽ ὑπεμείναθ᾽ ὑπὲρ τῶν δικαίων τὸν πρὸς ἐκείνους πόλεμον. τίνος οὖν εἵνεκα ταῦτα λέγω; ἵν᾽ ἴδητ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, καὶ θεάσησθε, ὅτι οὐδὲν οὔτε φυλαττομένοις ὑμῖν ἐστιν φοβερόν, οὔτ᾽, ἂν ὀλιγωρῆτε, τοιοῦτον οἷον ἂν ὑμεῖς βούλοισθε, παραδείγμασι χρώμενοι τῇ τότε ῥώμῃ τῶν Λακεδαιμονίων, ἧς ἐκρατεῖτ᾽ ἐκ τοῦ προσέχειν τοῖς πράγμασι τὸν νοῦν, καὶ τῇ νῦν ὕβρει τούτου, δι᾽ ἣν ταραττόμεθ᾽ ἐκ τοῦ μηδὲν φροντίζειν ὧν ἐχρῆν.
[4] εἰ δέ τις ὑμῶν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, δυσπολέμητον οἴεται τὸν Φίλιππον εἶναι, σκοπῶν τό τε πλῆθος τῆς ὑπαρχούσης αὐτῷ δυνάμεως καὶ τὸ τὰ χωρία πάντ᾽ ἀπολωλέναι τῇ πόλει, ὀρθῶς μὲν οἴεται, λογισάσθω μέντοι τοῦθ᾽, ὅτι εἴχομέν ποθ᾽ ἡμεῖς, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, Πύδναν καὶ Ποτείδαιαν καὶ Μεθώνην καὶ πάντα τὸν τόπον τοῦτον οἰκεῖον κύκλῳ, καὶ πολλὰ τῶν μετ᾽ ἐκείνου νῦν ὄντων ἐθνῶν αὐτονομούμενα κἀλεύθερ᾽ ὑπῆρχε, καὶ μᾶλλον ἡμῖν ἐβούλετ᾽ ἔχειν οἰκείως ἢ ᾽κείνῳ.
[5] εἰ τοίνυν ὁ Φίλιππος τότε ταύτην ἔσχε τὴν γνώμην, ὡς χαλεπὸν πολεμεῖν ἐστιν Ἀθηναίοις ἔχουσι τοσαῦτ᾽ ἐπιτειχίσματα τῆς αὑτοῦ χώρας ἔρημον ὄντα συμμάχων, οὐδὲν ἂν ὧν νυνὶ πεποίηκεν ἔπραξεν οὐδὲ τοσαύτην ἐκτήσατ᾽ ἂν δύναμιν. ἀλλ᾽ εἶδεν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τοῦτο καλῶς ἐκεῖνος, ὅτι ταῦτα μέν ἐστιν ἅπαντα τὰ χωρί᾽ ἆθλα τοῦ πολέμου κείμεν᾽ ἐν μέσῳ, φύσει δ᾽ ὑπάρχει τοῖς παροῦσι τὰ τῶν ἀπόντων, καὶ τοῖς ἐθέλουσι πονεῖν καὶ κινδυνεύειν τὰ τῶν ἀμελούντων.
[6] καὶ γάρ τοι ταύτῃ χρησάμενος τῇ γνώμῃ πάντα κατέστραπται καὶ ἔχει, τὰ μὲν ὡς ἂν ἑλών τις ἔχοι πολέμῳ, τὰ δὲ σύμμαχα καὶ φίλα ποιησάμενος· καὶ γὰρ συμμαχεῖν καὶ προσέχειν τὸν νοῦν τούτοις ἐθέλουσιν ἅπαντες, οὓς ἂν ὁρῶσι παρεσκευασμένους καὶ πράττειν ἐθέλοντας ἃ χρή.
[7] ἂν τοίνυν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, καὶ ὑμεῖς ἐπὶ τῆς τοιαύτης ἐθελήσητε γενέσθαι γνώμης νῦν, ἐπειδήπερ οὐ πρότερον, καὶ ἕκαστος ὑμῶν, οὗ δεῖ καὶ δύναιτ᾽ ἂν παρασχεῖν αὑτὸν χρήσιμον τῇ πόλει, πᾶσαν ἀφεὶς τὴν εἰρωνείαν ἕτοιμος πράττειν ὑπάρξῃ, ὁ μὲν χρήματ᾽ ἔχων εἰσφέρειν, ὁ δ᾽ ἐν ἡλικίᾳ στρατεύεσθαι, — συνελόντι δ᾽ ἁπλῶς ἂν ὑμῶν αὐτῶν ἐθελήσητε γενέσθαι, καὶ παύσησθ᾽ αὐτὸς μὲν οὐδὲν ἕκαστος ποιήσειν ἐλπίζων, τὸν δὲ πλησίον πάνθ᾽ ὑπὲρ αὐτοῦ πράξειν, καὶ τὰ ὑμέτερ᾽ αὐτῶν κομιεῖσθ᾽, ἂν θεὸς θέλῃ, καὶ τὰ κατερρᾳθυμημένα πάλιν ἀναλήψεσθε, κἀκεῖνον τιμωρήσεσθε.
[8] μὴ γὰρ ὡς θεῷ νομίζετ᾽ ἐκείνῳ τὰ παρόντα πεπηγέναι πράγματ᾽ ἀθάνατα, ἀλλὰ καὶ μισεῖ τις ἐκεῖνον καὶ δέδιεν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, καὶ φθονεῖ, καὶ τῶν πάνυ νῦν δοκούντων οἰκείως ἔχειν· καὶ ἅπανθ᾽ ὅσα περ κἀν ἄλλοις τισὶν ἀνθρώποις ἔνι, ταῦτα κἀν τοῖς μετ᾽ ἐκείνου χρὴ νομίζειν ἐνεῖναι. κατέπτηχε μέντοι πάντα ταῦτα νῦν, οὐκ ἔχοντ᾽ ἀποστροφὴν διὰ τὴν ὑμετέραν βραδυτῆτα καὶ ῥᾳθυμίαν· ἣν ἀποθέσθαι φημὶ δεῖν ἤδη.
[9] ὁρᾶτε γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τὸ πρᾶγμα, οἷ προελήλυθ᾽ ἀσελγείας ἅνθρωπος, ὃς οὐδ᾽ αἵρεσιν ὑμῖν δίδωσι τοῦ πράττειν ἢ ἄγειν ἡσυχίαν, ἀλλ᾽ ἀπειλεῖ καὶ λόγους ὑπερηφάνους, ὥς φασι, λέγει, καὶ οὐχ οἷός ἐστιν ἔχων ἃ κατέστραπται μένειν ἐπὶ τούτων, ἀλλ᾽ ἀεί τι προσπεριβάλλεται καὶ κύκλῳ πανταχῇ μέλλοντας ἡμᾶς καὶ καθημένους περιστοιχίζεται.
[10] πότ᾽ οὖν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, πόθ᾽ ἃ χρὴ πράξετε; ἐπειδὰν τί γένηται; ἐπειδὰν νὴ Δί᾽ ἀνάγκη τις ᾖ. νῦν δὲ τί χρὴ τὰ γιγνόμεν᾽ ἡγεῖσθαι; ἐγὼ μὲν γὰρ οἴομαι τοῖς ἐλευθέροις μεγίστην ἀνάγκην τὴν ὑπὲρ τῶν πραγμάτων αἰσχύνην εἶναι. ἢ βούλεσθ᾽, εἰπέ μοι, περιιόντες αὑτῶν πυνθάνεσθαι, «λέγεταί τι καινόν;» γένοιτο γὰρ ἄν τι καινότερον ἢ Μακεδὼν ἀνὴρ Ἀθηναίους καταπολεμῶν καὶ τὰ τῶν Ἑλλήνων διοικῶν; «τέθνηκε Φίλιππος;»
[11] «οὐ μὰ Δί᾽, ἀλλ᾽ ἀσθενεῖ.» τί δ᾽ ὑμῖν διαφέρει; καὶ γὰρ ἂν οὗτός τι πάθῃ, ταχέως ὑμεῖς ἕτερον Φίλιππον ποιήσετε, ἄνπερ οὕτω προσέχητε τοῖς πράγμασι τὸν νοῦν· οὐδὲ γὰρ οὗτος παρὰ τὴν αὑτοῦ ῥώμην τοσοῦτον ἐπηύξηται ὅσον παρὰ τὴν ἡμετέραν ἀμέλειαν.
[12] καίτοι καὶ τοῦτο· εἴ τι πάθοι καὶ τὰ τῆς τύχης ἡμῖν, ἥπερ ἀεὶ βέλτιον ἢ ἡμεῖς ἡμῶν αὐτῶν ἐπιμελούμεθα, καὶ τοῦτ᾽ ἐξεργάσαιτο, ἴσθ᾽ ὅτι πλησίον μὲν ὄντες, ἅπασιν ἂν τοῖς πράγμασιν τεταραγμένοις ἐπιστάντες ὅπως βούλεσθε διοικήσαισθε, ὡς δὲ νῦν ἔχετε, οὐδὲ διδόντων τῶν καιρῶν Ἀμφίπολιν δέξασθαι δύναισθ᾽ ἄν, ἀπηρτημένοι καὶ ταῖς παρασκευαῖς καὶ ταῖς γνώμαις.
***
ΠΡΟΟΙΜΙΟ (§ 1)
[1] Αθηναίοι, αν ήταν να μιλήσει κανείς για κάποιο καινούργιο ζήτημα, θα περίμενα έως ότου έλεγαν τη γνώμη τους οι περισσότεροι από τους συνήθεις ομιλητές. Και αν θα μου άρεζε κάτι απ᾽ όσα θα έλεγαν, θα καθόμουνα στην ησυχία μου· αλλιώς, θα προσπαθούσα τότε και εγώ να πω τη γνώμη μου. Επειδή όμως συμβαίνει να εξετάζετε και σήμερα πράγματα για τα οποία αυτοί πολλές φορές έχουν μιλήσει και στο παρελθόν, νομίζω πως εύλογα θα με συγχωρήσετε, αν σηκωθώ εγώ πρώτος· γιατί, αν στο παρελθόν σας είχαν συμβουλεύσει αυτοί όσα έπρεπε, δεν θα χρειαζόταν καθόλου να τα συζητάτε εσείς τώρα.
ΔΙΗΓΗΣΗ (§§ 2-12)
[2] Κατά πρώτον λοιπόν, Αθηναίοι, δεν πρέπει να σας απογοητεύει η σημερινή κατάσταση, έστω και αν σας φαίνεται ότι είναι πάρα πολύ κακή. Γιατί αυτό που από τη σκοπιά του παρελθόντος ήταν το χειρότερο, αυτό το ίδιο αποτελεί την καλύτερη προϋπόθεση για τις μελλοντικές μας υποθέσεις. Ποιο λοιπόν είναι αυτό; Ότι η κατάσταση είναι κακή, επειδή, Αθηναίοι, δεν κάνατε τίποτε από όσα έπρεπε· γιατί ασφαλώς, αν η κατάσταση βρισκόταν σ᾽ αυτή την κατάντια, ενώ εσείς θα είχατε κάνει όλα όσα έπρεπε, δε θα υπήρχε ελπίδα να καλυτερέψει.
[3] Έπειτα, και όσοι από άλλους τα έχετε ακουστά και όσοι έχετε ιδίαν αντίληψη και τα κρατάτε ακόμη στη μνήμη σας, θυμηθείτε πόσο μεγάλη δύναμη είχαν κάποτε οι Λακεδαιμόνιοι —και δεν είναι πολύς καιρός— και πως στο όνομα της τιμής και του καθήκοντος παίξατε έναν ρόλο αντάξιο του ονόματος της πόλης και χάριν του δικαίου δεχτήκατε να πολεμήσετε εναντίον τους. Για ποιο λόγο τα λέω αυτά; Για να συνειδητοποιήσετε, Αθηναίοι, και να δείτε με τα ίδια σας τα μάτια ότι ούτε, όταν φυλάγεστε, έχετε να αντιμετωπίσετε κάτι φοβερό, αλλ᾽ ούτε, αν ολιγωρείτε, θα έχετε τέτοιο αποτέλεσμα που θα θέλατε, έχοντας ως παραδείγματα αφενός την τότε ισχύ των Λακεδαιμονίων που καταβάλατε, γιατί είχατε στρέψει το ενδιαφέρον σας στα πράγματα, αφετέρου τη σημερινή αλαζονεία αυτού του ανθρώπου, εξαιτίας της οποίας τώρα ταραζόμαστε, γιατί δε φροντίζαμε για τίποτε απ᾽ όσα είχαμε υποχρέωση.
[4] Αν όμως, Αθηναίοι, κάποιος από σας υποθέτει ότι ο Φίλιππος δύσκολα αντιμετωπίζεται με πόλεμο, κρίνοντας από τη μεγάλη δύναμη που διαθέτει και από το γεγονός ότι έχουν χαθεί για την πόλη όλες οι οχυρές της θέσεις, σωστά φυσικά το υποθέτει. Αλλ᾽ ας αναλογισθεί και τούτο, ότι κάποτε και εμείς, Αθηναίοι, είχαμε την Πύδνα, την Ποτίδαια, τη Μεθώνη και όλη την γύρω περιοχή φιλική, και ότι πολλά έθνη που τώρα είναι υπό την εξουσία εκείνου ήταν αρχικά αυτόνομα και ελεύθερα και θα επιθυμούσαν να έχουν φιλικές σχέσεις μ᾽ εμάς μάλλον παρά με εκείνον.
[5] Αν λοιπόν ο Φίλιππος είχε καταλήξει τότε στο συμπέρασμα ότι είναι δύσκολο γι᾽ αυτόν να πολεμεί εναντίον των Αθηναίων, επειδή κατείχαν τόσες οχυρές θέσεις μέσα στη χώρα του, απογυμνωμένος ο ίδιος από συμμάχους, δεν θα κατόρθωνε τίποτε απ᾽ όσα τώρα έχει κάνει, και ούτε θα είχε αποκτήσει τόσο μεγάλη δύναμη. Εκείνος όμως, Αθηναίοι, διέκρινε καθαρά τούτο, ότι όλες αυτές οι θέσεις είναι έπαθλα του πολέμου κοινά για όλους και ότι εκ φύσεως η περιουσία των απόντων ανήκει στους παρόντες και η περιουσία των αμελών σ᾽ όσους είναι διατεθειμένοι να κοπιάζουν και να κινδυνεύουν.
[6] Πράγματι, ακολουθώντας αυτήν την αρχή έχει υποτάξει τα πάντα και τα κατέχει, άλλα όπως θα τα κατείχε κάποιος, αν τα κυρίευε με πόλεμο, και άλλα καθιστώντας τα φιλικά και σύμμαχα. Καθόσον όλοι οι άνθρωποι θέλουν να είναι σύμμαχοι και να στρέφουν το ενδιαφέρον τους σε όσους βλέπουν να είναι προετοιμασμένοι και διατεθειμένοι να κάνουν όσα πρέπει.
[7] Αν λοιπόν, Αθηναίοι, θελήσετε να ακολουθήσετε μια τέτοια τακτική σήμερα, μια και στο παρελθόν δεν το κάνατε, και αν ο καθένας σας, αφήνοντας τις υπεκφυγές, είναι πρόθυμος να προσφέρει τις υπηρεσίες του όπου χρειάζεται και όπου θα μπορούσε να παράσχει τον εαυτό του χρήσιμο στην πόλη, όποιος έχει χρήματα να εισφέρει, όποιος είναι σε ηλικία στράτευσης να στρατευθεί, και γενικά, αν θελήσετε να στηριχθείτε στον εαυτό σας και πάψετε να ελπίζετε ότι ο καθένας σας προσωπικά δεν χρειάζεται να κάνει τίποτε, αλλ᾽ ότι όλα γι᾽ αυτόν θα τα κάνει ο γείτονάς του, τότε, αν το θέλει ο θεός, και θα πάρετε πίσω ό,τι σας ανήκει και θα ανακτήσετε όσα έχετε χάσει από τη ραθυμία σας, και εκείνον θα εκδικηθείτε.
[8] Γιατί μη νομίζετε ότι η σημερινή κατάσταση έχει παγιωθεί γι᾽ αυτόν σαν να ήταν θεός, ώστε να μην μπορεί ν᾽ αλλάξει. Αλλά κάποιοι και τον μισούν και τον φοβούνται, Αθηναίοι, και τον φθονούν, ακόμη και από εκείνους που φαίνονται πως είναι εντελώς δικοί του άνθρωποι. Και όλα όσα ακριβώς είναι κρυμμένα στις καρδιές μερικών άλλων ανθρώπων, τα ίδια πρέπει να νομίζετε ότι κρύβονται και στις καρδιές εκείνων που είναι μαζί του. Τώρα όμως όλα αυτά τα πάθη είναι καταπιεσμένα, γιατί δεν έχουν διέξοδο, εξαιτίας της δικής σας βραδύτητας και ραθυμίας, που φρονώ ότι πρέπει πια να την αποβάλετε.
[9] Βλέπετε την κατάσταση, Αθηναίοι, βλέπετε δηλαδή σε ποιο σημείο αναίδειας έχει προχωρήσει ο άνθρωπος, που δεν σας δίνει επιλογή να δράσετε ή να ησυχάζετε, αλλά σας απειλεί και εκστομίζει λόγια γεμάτα αλαζονεία, όπως διαδίδουν, και δεν είναι διατεθειμένος, έχοντας όσα μέρη έχει υποτάξει, να αρκεσθεί σ᾽ αυτά, αλλά όλο και κάτι καινούργιο προσθέτει στα παλαιά και ολόγυρα από παντού, καθώς αναβάλλουμε και αδρανούμε, μας περισφίγγει στον κλοιό του.
[10] Πότε λοιπόν, Αθηναίοι, πότε θα κάνετε όσα πρέπει; Όταν θα γίνει τι; Όταν, μα τον Δία, εξαναγκασθείτε. Αυτά όμως που συμβαίνουν τώρα πώς πρέπει να τα κρίνουμε; Εγώ τουλάχιστον νομίζω ότι ο μεγαλύτερος εξαναγκασμός για ελεύθερους ανθρώπους είναι το αίσθημα της ντροπής για την κατάστασή τους. Πείτε μου, θέλετε μήπως να τρέχετε εδώ και εκεί και να ζητάτε να μάθετε ο ένας από τον άλλον «λέγεται κάτι καινούργιο»; Μα είναι δυνατόν να υπάρχει πιο σπουδαίο νέο από το ότι ένας Μακεδόνας έχει κατατροπώσει τους Αθηναίους και ρυθμίζει τα πράγματα των Ελλήνων;
[11] «Πέθανε ο Φίλιππος;» «Όχι, μα τον Δία, αλλά είναι άρρωστος». Τι σας ωφελεί αυτό, αφού, και αν ακόμη αυτός πάθει κάτι, γρήγορα εσείς θα δημιουργήσετε έναν δεύτερο Φίλιππο, αν βέβαια τέτοιο είναι το ενδιαφέρον σας για την κατάσταση; Γιατί αυτός δεν έγινε τόσο μεγάλος με τη δική του δύναμη όσο εξαιτίας της δικής σας αμέλειας.
[12] Ας υποθέσουμε όμως και τούτο: αν πάθει κάτι ο Φίλιππος και αν η Τύχη, που πάντοτε φροντίζει καλύτερα για μας απ᾽ ό,τι εμείς για τον εαυτό μας, φέρει για μας αυτό το αποτέλεσμα, να είστε σίγουροι ότι, αν βρεθείτε κοντά στα γεγονότα, επωφελούμενοι από τη γενική αναταραχή, θα ρυθμίσετε τα πράγματα όπως εσείς θέλετε. Στην κατάσταση όμως που είστε σήμερα, δε θα μπορούσατε, και αν ακόμη οι περιστάσεις σας έδιναν την Αμφίπολη, να τη δεχθείτε, ανέτοιμοι καθώς είστε και στις πολεμικές προετοιμασίες και στα σχέδια.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου