Η υπεροχή της ελληνικής παιδείας έναντι της εβραϊκής
Στο πολύμορφο έργο του Ιουλιανού (λόγοι, επιστολές, εριστικά συγγράμματα), το μεγαλύτερο μέρος του οποίου προέρχεται από την περίοδο άσκησης των αυτοκρατορικών καθηκόντων (361-363 μ.Χ.), ανακλάται η πνευματική του εξέλιξη που τον οδηγεί στην απόρριψη του Χριστιανισμού και στην προσήλωση στη νεοπλατωνική φιλοσοφία. Ανιχνεύεται επίσης η θεωρητική θεμελίωση των μεταρρυθμιστικών μέτρων που πήρε προς όφελος της παλαιάς θρησκείας και εις βάρος της καθολικής επικράτησης του Χριστιανισμού. Ως προς το ύφος το έργο του χαρακτηρίζεται από το πλήθος των απηχήσεων της κλασικής λογοτεχνίας, ενώ η αξία του ως ιστορικής πηγής έγκειται κυρίως στο γεγονός ότι παρέχει ζωντανή εικόνα των ιδεολογικών συγκρούσεων της εποχής. Τα αποσπάσματα του έργου Κατὰ Γαλιλαίων που γνωρίζουμε, προέρχονται από το Κατὰ Ἰουλιανοῦ σύγγραμμα του Κυρίλλου επισκόπου Αλεξανδρείας, ο οποίος γύρω στο 440 μ.Χ., επιχειρώντας να το αναιρέσει παράγραφο προς παράγραφο, παραθέτει μεγάλο μέρος του. Στο συγκεκριμένο κείμενο ο Ιουλιανός επιχειρεί εκτεταμένο λογικό έλεγχο των βιβλίων της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, προκειμένου να επιτύχει τον βασικό του στόχο, δηλ. να δείξει την ανωτερότητα του ελληνικού πολιτισμού έναντι της χριστιανικής θρησκείας. Σχετική είναι και η επιδίωξή του στο απόσπασμα που ακολουθεί: να αποδείξει την υπεροχή των ελληνικών γραμμάτων έναντι των εβραϊκών.
Κατὰ Γαλιλαίων § 53-55
[53] ἀλλ᾽ ὁ τῆς πολιτείας θεσμὸς καὶ τύπος τῶν δικαστηρίων, ἡ δὲ περὶ τὰς πόλεις οἰκονομία καὶ τὸ κάλλος, ἡ δὲ ἐν τοῖς μαθήμασιν ἐπίδοσις, ἡ δὲ ἐν ταῖς ἐλευθερίοις τέχναις ἄσκησις οὐχ Ἑβραίων μὲν ἦν ἀγρία καὶ βαρβαρική; καίτοι βούλεται ὁ μοχθηρὸς Εὐσέβιος εἶναί τινα καὶ παρ᾽ αὐτοῖς ἑξάμετρα, καὶ φιλοτιμεῖται λογικὴν εἶναι πραγματείαν παρὰ τοῖς Ἑβραίοις, ἧς τοὔνομα ἀκήκοε παρὰ τοῖς Ἕλλησι. ποῖον ἰατρικῆς εἶδος ἀνεφάνη παρὰ τοῖς Ἑβραίοις, ὥσπερ ἐν Ἕλλησι τῆς Ἱπποκράτους καί τινων ἄλλων μετ᾽ ἐκεῖνον αἱρέσεων; [54] ὁ σοφώτατος Σολομὼν παρόμοιός ἐστι τῷ παρ᾽ Ἕλλησι Φωκυλίδῃ ἢ Θεόγνιδι ἢ Ἰσοκράτει; πόθεν; εἰ γοῦν παραβάλοις τὰς Ἰσοκράτους παραινέσεις ταῖς ἐκείνου παροιμίαις, εὕροις ἄν, εὖ οἶδα, τὸν τοῦ Θεοδώρου κρείττονα τοῦ σοφωτάτου βασιλέως. ἀλλ᾽ ἐκεῖνος, φησί, καὶ περὶ θεουργίαν ἤσκητο. τί οὖν; οὐχὶ καὶ ὁ Σολομὼν οὗτος τοῖς ἡμετέροις ἐλάτρευσε θεοῖς, ὑπὸ τῆς γυναικός, ὡς λέγουσιν, ἐξαπατηθείς; ὢ μέγεθος ἀρετῆς, ὦ σοφίας πλοῦτος. οὐ περιγέγονεν ἡδονῆς, καὶ γυναικὸς λόγοι τοῦτον παρήγαγον. εἴπερ οὖν ὑπὸ γυναικὸς ἠπατήθη, τοῦτον σοφὸν μὴ λέγετε. εἰ δὲ πεπιστεύκατε εἶναι σοφόν, μή τοι παρὰ γυναικὸς αὐτὸν ἐξηπατῆσθαι νομίζετε, κρίσει δὲ οἰκείᾳ καὶ συνέσει καὶ τῇ παρὰ τοῦ φανέντος αὐτῷ θεοῦ διδασκαλίᾳ πειθόμενον λελατρευκέναι καὶ τοῖς ἄλλοις θεοῖς. φθόνος γὰρ καὶ ζῆλος οὐδὲ ἄχρι τῶν ἀρίστων ἀνθρώπων ἀφικνεῖται, τοσοῦτον ἄπεστιν ἀγγέλων καὶ θεῶν. ὑμεῖς δὲ ἄρα περὶ τὰ μέρη τῶν δυνάμεων στρέφεσθε, ἃ δὴ δαιμόνιά τις εἰπὼν οὐκ ἐξαμαρτάνει. τὸ γὰρ φιλότιμον ἐνταῦθα καὶ κενόδοξον, ἐν δὲ τοῖς θεοῖς οὐδὲν ὑπάρχει καὶ τοιοῦτον.
[55] τοῦ χάριν ὑμεῖς τῶν παρ᾽ Ἕλλησι παρεσθίετε μαθημάτων, εἴπερ αὐτάρκης ὑμῖν ἐστιν ἡ τῶν ὑμετέρων γραφῶν ἀνάγνωσις; καίτοι κρεῖττον ἐκείνων εἴργειν τοὺς ἀνθρώπους ἢ τῆς τῶν ἱεροθύτων ἐδωδῆς. ἐκ μὲν γὰρ ἐκείνης, καθὰ καὶ ὁ Παῦλος λέγει, βλάπτεται μὲν οὐδὲν ὁ προσφερόμενος, ἡ δὲ συνείδησις τοῦ βλέποντος ἀδελφοῦ σκανδαλισθείη ἂν καθ᾽ ὑμᾶς, ὦ σοφώτατοι, φάναι. διὰ δὲ τῶν μαθημάτων τούτων ἀπέστη τῆς ἀθεότητος πᾶν ὅ τι περ παρ᾽ ὑμῖν ἡ φύσις ἤνεγκε γενναῖον. ὅτῳ οὖν ὑπῆρξεν εὐφυΐας κἂν μικρὸν μόριον, τούτῳ τάχιστα συνέβη τῆς παρ᾽ ὑμῖν ἀθεότητος ἀποστῆναι. βέλτιον οὖν εἴργειν μαθημάτων, οὐχ ἱερείων τοὺς ἀνθρώπους. ἀλλ᾽ ἴστε καὶ ὑμεῖς, ὡς ἐμοὶ φαίνεται, τὸ διάφορον εἰς σύνεσιν τῶν παρ᾽ ὑμῖν θεοπνεύστων γραφῶν πρὸς τὰς παρ᾽ ἡμῖν τοῦ πονηροῦ, καὶ ὡς ἐκ τῶν παρ᾽ ὑμῖν οὐδεὶς ἂν γένοιτο γενναῖος ἀνήρ, μᾶλλον δὲ οὐδὲ ἐπιεικής, ἐκ δὲ τῶν παρ᾽ ἡμῖν αὐτὸς αὑτοῦ πᾶς ἂν γένοιτο καλλίων, εἰ καὶ παντάπασιν ἀφυής τις εἴη.
***
[53] Αλλά μήπως η οργάνωση του κράτους και η μορφή των δικαστηρίων, η χρηστή και συνετή διοίκηση των πόλεων, η πρόοδος των επιστημών και η καλλιέργεια των ελευθερίων τεχνών, μήπως όλα αυτά δεν βρίσκονταν στους Εβραίους σε άγρια και βαρβαρώδη κατάσταση; Παρά ταύτα ο άθλιος Ευσέβιος1 διατείνεται πως έχουν και αυτοί κάποια ποιήματα σε εξάμετρους στίχους. Επιδιώκει μάλιστα με ζήλο να αποδείξει ότι αναπτύχθηκε στους Εβραίους και η μελέτη της λογικής, το όνομα της οποίας το έχει ακούσει από τους Έλληνες. Ποιο είδος όμως ιατρικής τέχνης έκανε την εμφάνισή του στους Εβραίους, όπως στους Έλληνες η ιατρική του Ιπποκράτη και μερικών άλλων σχολών που ακολούθησαν χρονικά; [54] Συγκρίνεται ο "σοφότατος" Σολομών με τον Φωκυλίδη ή τον Θέογνη ή τον Ισοκράτη2 από την πλευρά των Ελλήνων; Από πού και ώς πού; Αν συνέκρινες έστω τις παραινέσεις του Ισοκράτη με τις Παροιμίες εκείνου, θα κατέληγες, είμαι βέβαιος, στο συμπέρασμα ότι ο υιός του Θεοδώρου3 είναι ανώτερος από τον "σοφότατο" βασιλέα. «Ο Σολομών όμως», απαντά, «είχε εντρυφήσει και στη θεουργία».4 Και λοιπόν; Μήπως και αυτός δεν ελάτρευσε τους δικούς μας θεούς εξαπατημένος, καθώς λένε, από τη γυναίκα του;5 Οποία υπεροχή! Τι πλούτος σοφίας! Δεν κατανίκησε την ηδονή και τον παραπλάνησαν τα λόγια μιας γυναίκας! Όμως αν εξαπατήθηκε από μια γυναίκα, μην τον χαρακτηρίζετε σοφό. Αν πάλι είστε πεπεισμένοι ότι ήταν σοφός, μη θεωρείτε ότι εξαπατήθηκε6 από μια γυναίκα, αλλά ότι, ακολουθώντας τη δική του κρίση και σύνεση και τη διδασκαλία που του φανέρωσε ο θεός, ελάτρευσε και τους άλλους θεούς. Γιατί ο φθόνος και ο ζήλος ούτε καν τους πιο ενάρετους ανθρώπους δεν πλησιάζουν -πόσo μάλλον απέχουν από τους αγγέλους και τους θεούς. Ασχολείστε ως εκ τούτου με επιμέρους δυνάμεις,7 τις οποίες ασφαλώς και δεν θα έκανε λάθος κανείς, αν τις αποκαλούσε δαιμονικές. Γιατί σ᾽ αυτές βλέπει κανείς έπαρση και ματαιοδοξία, ενώ στους θεούς δεν υπάρχει τίποτα παρόμοιο.
[55] Για ποιο λόγο τρέφεστε από τις γνώσεις των Ελλήνων, αν ικανοποιεί τις ανάγκες σας η μελέτη των δικών σας γραφών; Θα ήταν όμως προτιμότερο να κρατάτε τους ανθρώπους μακριά από εκείνη τη γνώση παρά από το να τρώνε τα προσφερόμενα στους θεούς σφάγια. Γιατί από αυτά, όπως λέει και ο Παύλος,8 ουδόλως βλάπτεται εκείνος που τρώει· η συνείδηση όμως του αδελφού που τον βλέπει θα μπορούσε να σκανδαλισθεί, σύμφωνα με τα λεγόμενά σας, σοφότατοι και επηρμένοι. Η γνώση των Ελλήνων ήταν ωστόσο η αιτία που απείχε από την αθεΐα κάθε ευγενές πλάσμα που η φύση δημιούργησε σε σας. Όποιος λοιπόν είχε νου, έστω και λίγο, αυτός εγκατέλειψε πολύ γρήγορα την αθεΐα. Καλύτερα λοιπόν να κρατάτε τους ανθρώπους μακριά από τη γνώση9 παρά από τη βρώση των σφαγίων. Γνωρίζετε όμως, μου φαίνεται, και σεις τη διαφορετική επίδραση των δικών σας γραφών στο πνεύμα σε σχέση προς τις δικές μας, και ότι από τη μελέτη των δικών σας κανείς δεν θα μπορούσε να γίνει εξαίρετος άνδρας, ούτε καν ίσως απλώς καλός, ενώ από τη μελέτη των δικών μας καθένας θα γινόταν καλύτερος από πριν, έστω και αν στερούνταν εντελώς ευφυίας.
-----------------
Κατὰ Γαλιλαίων § 53-55
[53] ἀλλ᾽ ὁ τῆς πολιτείας θεσμὸς καὶ τύπος τῶν δικαστηρίων, ἡ δὲ περὶ τὰς πόλεις οἰκονομία καὶ τὸ κάλλος, ἡ δὲ ἐν τοῖς μαθήμασιν ἐπίδοσις, ἡ δὲ ἐν ταῖς ἐλευθερίοις τέχναις ἄσκησις οὐχ Ἑβραίων μὲν ἦν ἀγρία καὶ βαρβαρική; καίτοι βούλεται ὁ μοχθηρὸς Εὐσέβιος εἶναί τινα καὶ παρ᾽ αὐτοῖς ἑξάμετρα, καὶ φιλοτιμεῖται λογικὴν εἶναι πραγματείαν παρὰ τοῖς Ἑβραίοις, ἧς τοὔνομα ἀκήκοε παρὰ τοῖς Ἕλλησι. ποῖον ἰατρικῆς εἶδος ἀνεφάνη παρὰ τοῖς Ἑβραίοις, ὥσπερ ἐν Ἕλλησι τῆς Ἱπποκράτους καί τινων ἄλλων μετ᾽ ἐκεῖνον αἱρέσεων; [54] ὁ σοφώτατος Σολομὼν παρόμοιός ἐστι τῷ παρ᾽ Ἕλλησι Φωκυλίδῃ ἢ Θεόγνιδι ἢ Ἰσοκράτει; πόθεν; εἰ γοῦν παραβάλοις τὰς Ἰσοκράτους παραινέσεις ταῖς ἐκείνου παροιμίαις, εὕροις ἄν, εὖ οἶδα, τὸν τοῦ Θεοδώρου κρείττονα τοῦ σοφωτάτου βασιλέως. ἀλλ᾽ ἐκεῖνος, φησί, καὶ περὶ θεουργίαν ἤσκητο. τί οὖν; οὐχὶ καὶ ὁ Σολομὼν οὗτος τοῖς ἡμετέροις ἐλάτρευσε θεοῖς, ὑπὸ τῆς γυναικός, ὡς λέγουσιν, ἐξαπατηθείς; ὢ μέγεθος ἀρετῆς, ὦ σοφίας πλοῦτος. οὐ περιγέγονεν ἡδονῆς, καὶ γυναικὸς λόγοι τοῦτον παρήγαγον. εἴπερ οὖν ὑπὸ γυναικὸς ἠπατήθη, τοῦτον σοφὸν μὴ λέγετε. εἰ δὲ πεπιστεύκατε εἶναι σοφόν, μή τοι παρὰ γυναικὸς αὐτὸν ἐξηπατῆσθαι νομίζετε, κρίσει δὲ οἰκείᾳ καὶ συνέσει καὶ τῇ παρὰ τοῦ φανέντος αὐτῷ θεοῦ διδασκαλίᾳ πειθόμενον λελατρευκέναι καὶ τοῖς ἄλλοις θεοῖς. φθόνος γὰρ καὶ ζῆλος οὐδὲ ἄχρι τῶν ἀρίστων ἀνθρώπων ἀφικνεῖται, τοσοῦτον ἄπεστιν ἀγγέλων καὶ θεῶν. ὑμεῖς δὲ ἄρα περὶ τὰ μέρη τῶν δυνάμεων στρέφεσθε, ἃ δὴ δαιμόνιά τις εἰπὼν οὐκ ἐξαμαρτάνει. τὸ γὰρ φιλότιμον ἐνταῦθα καὶ κενόδοξον, ἐν δὲ τοῖς θεοῖς οὐδὲν ὑπάρχει καὶ τοιοῦτον.
[55] τοῦ χάριν ὑμεῖς τῶν παρ᾽ Ἕλλησι παρεσθίετε μαθημάτων, εἴπερ αὐτάρκης ὑμῖν ἐστιν ἡ τῶν ὑμετέρων γραφῶν ἀνάγνωσις; καίτοι κρεῖττον ἐκείνων εἴργειν τοὺς ἀνθρώπους ἢ τῆς τῶν ἱεροθύτων ἐδωδῆς. ἐκ μὲν γὰρ ἐκείνης, καθὰ καὶ ὁ Παῦλος λέγει, βλάπτεται μὲν οὐδὲν ὁ προσφερόμενος, ἡ δὲ συνείδησις τοῦ βλέποντος ἀδελφοῦ σκανδαλισθείη ἂν καθ᾽ ὑμᾶς, ὦ σοφώτατοι, φάναι. διὰ δὲ τῶν μαθημάτων τούτων ἀπέστη τῆς ἀθεότητος πᾶν ὅ τι περ παρ᾽ ὑμῖν ἡ φύσις ἤνεγκε γενναῖον. ὅτῳ οὖν ὑπῆρξεν εὐφυΐας κἂν μικρὸν μόριον, τούτῳ τάχιστα συνέβη τῆς παρ᾽ ὑμῖν ἀθεότητος ἀποστῆναι. βέλτιον οὖν εἴργειν μαθημάτων, οὐχ ἱερείων τοὺς ἀνθρώπους. ἀλλ᾽ ἴστε καὶ ὑμεῖς, ὡς ἐμοὶ φαίνεται, τὸ διάφορον εἰς σύνεσιν τῶν παρ᾽ ὑμῖν θεοπνεύστων γραφῶν πρὸς τὰς παρ᾽ ἡμῖν τοῦ πονηροῦ, καὶ ὡς ἐκ τῶν παρ᾽ ὑμῖν οὐδεὶς ἂν γένοιτο γενναῖος ἀνήρ, μᾶλλον δὲ οὐδὲ ἐπιεικής, ἐκ δὲ τῶν παρ᾽ ἡμῖν αὐτὸς αὑτοῦ πᾶς ἂν γένοιτο καλλίων, εἰ καὶ παντάπασιν ἀφυής τις εἴη.
…
τεκμήριον δὲ τοῦτο σαφές· ἐκ πάντων ὑμῶν ἐπιλεξάμενοι παιδία ταῖς γραφαῖς ἐμμελετῆσαι παρασκευάσατε. κἂν φανῇ τῶν ἀνδραπόδων εἰς ἄνδρας τελέσαντα σπουδαιότερα, ληρεῖν ἐμὲ καὶ μελαγχολᾶν νομίζετε. εἶτα οὕτως ἐστὲ δυστυχεῖς καὶ ἀνόητοι, ὥστε νομίζειν θείους μὲν ἐκείνους τοὺς λόγους, ὑφ᾽ ὧν οὐδεὶς ἂν γένοιτο φρονιμώτερος οὐδὲ ἀνδρειότερος οὐδ᾽ ἑαυτοῦ κρείττων· ὑφ᾽ ὧν δὲ ἔνεστιν ἀνδρείαν, φρόνησιν, δικαιοσύνην προσλαβεῖν, τούτους ἀποδίδοτε τῷ Σατανᾷ καὶ τοῖς τῷ Σατανᾷ λατρεύουσιν. ***
[53] Αλλά μήπως η οργάνωση του κράτους και η μορφή των δικαστηρίων, η χρηστή και συνετή διοίκηση των πόλεων, η πρόοδος των επιστημών και η καλλιέργεια των ελευθερίων τεχνών, μήπως όλα αυτά δεν βρίσκονταν στους Εβραίους σε άγρια και βαρβαρώδη κατάσταση; Παρά ταύτα ο άθλιος Ευσέβιος1 διατείνεται πως έχουν και αυτοί κάποια ποιήματα σε εξάμετρους στίχους. Επιδιώκει μάλιστα με ζήλο να αποδείξει ότι αναπτύχθηκε στους Εβραίους και η μελέτη της λογικής, το όνομα της οποίας το έχει ακούσει από τους Έλληνες. Ποιο είδος όμως ιατρικής τέχνης έκανε την εμφάνισή του στους Εβραίους, όπως στους Έλληνες η ιατρική του Ιπποκράτη και μερικών άλλων σχολών που ακολούθησαν χρονικά; [54] Συγκρίνεται ο "σοφότατος" Σολομών με τον Φωκυλίδη ή τον Θέογνη ή τον Ισοκράτη2 από την πλευρά των Ελλήνων; Από πού και ώς πού; Αν συνέκρινες έστω τις παραινέσεις του Ισοκράτη με τις Παροιμίες εκείνου, θα κατέληγες, είμαι βέβαιος, στο συμπέρασμα ότι ο υιός του Θεοδώρου3 είναι ανώτερος από τον "σοφότατο" βασιλέα. «Ο Σολομών όμως», απαντά, «είχε εντρυφήσει και στη θεουργία».4 Και λοιπόν; Μήπως και αυτός δεν ελάτρευσε τους δικούς μας θεούς εξαπατημένος, καθώς λένε, από τη γυναίκα του;5 Οποία υπεροχή! Τι πλούτος σοφίας! Δεν κατανίκησε την ηδονή και τον παραπλάνησαν τα λόγια μιας γυναίκας! Όμως αν εξαπατήθηκε από μια γυναίκα, μην τον χαρακτηρίζετε σοφό. Αν πάλι είστε πεπεισμένοι ότι ήταν σοφός, μη θεωρείτε ότι εξαπατήθηκε6 από μια γυναίκα, αλλά ότι, ακολουθώντας τη δική του κρίση και σύνεση και τη διδασκαλία που του φανέρωσε ο θεός, ελάτρευσε και τους άλλους θεούς. Γιατί ο φθόνος και ο ζήλος ούτε καν τους πιο ενάρετους ανθρώπους δεν πλησιάζουν -πόσo μάλλον απέχουν από τους αγγέλους και τους θεούς. Ασχολείστε ως εκ τούτου με επιμέρους δυνάμεις,7 τις οποίες ασφαλώς και δεν θα έκανε λάθος κανείς, αν τις αποκαλούσε δαιμονικές. Γιατί σ᾽ αυτές βλέπει κανείς έπαρση και ματαιοδοξία, ενώ στους θεούς δεν υπάρχει τίποτα παρόμοιο.
[55] Για ποιο λόγο τρέφεστε από τις γνώσεις των Ελλήνων, αν ικανοποιεί τις ανάγκες σας η μελέτη των δικών σας γραφών; Θα ήταν όμως προτιμότερο να κρατάτε τους ανθρώπους μακριά από εκείνη τη γνώση παρά από το να τρώνε τα προσφερόμενα στους θεούς σφάγια. Γιατί από αυτά, όπως λέει και ο Παύλος,8 ουδόλως βλάπτεται εκείνος που τρώει· η συνείδηση όμως του αδελφού που τον βλέπει θα μπορούσε να σκανδαλισθεί, σύμφωνα με τα λεγόμενά σας, σοφότατοι και επηρμένοι. Η γνώση των Ελλήνων ήταν ωστόσο η αιτία που απείχε από την αθεΐα κάθε ευγενές πλάσμα που η φύση δημιούργησε σε σας. Όποιος λοιπόν είχε νου, έστω και λίγο, αυτός εγκατέλειψε πολύ γρήγορα την αθεΐα. Καλύτερα λοιπόν να κρατάτε τους ανθρώπους μακριά από τη γνώση9 παρά από τη βρώση των σφαγίων. Γνωρίζετε όμως, μου φαίνεται, και σεις τη διαφορετική επίδραση των δικών σας γραφών στο πνεύμα σε σχέση προς τις δικές μας, και ότι από τη μελέτη των δικών σας κανείς δεν θα μπορούσε να γίνει εξαίρετος άνδρας, ούτε καν ίσως απλώς καλός, ενώ από τη μελέτη των δικών μας καθένας θα γινόταν καλύτερος από πριν, έστω και αν στερούνταν εντελώς ευφυίας.
...
Ιδού σαφής απόδειξη: αφού επιλέξετε κάποια από το σύνολο των παιδιών σας, ωθήστε τα να μελετήσουν τις γραφές. Και αν, όταν ενηλικιωθούν, αποδειχθούν ανώτερα από ένα δούλο, να θεωρήσετε ότι λέω ανοησίες και ότι παραφρόνησα. Είστε, κατόπιν τούτου, τόσο δυστυχείς και ανόητοι, ώστε θεωρείτε θεϊκά τα κείμενα εκείνα από τα οποία κανένας δεν θα μπορούσε να γίνει συνετότερος, γενναιότερος ή καλύτερος από πριν, ενώ εκείνα από τα οποία μπορεί να αποκτήσει κανείς ανδρεία, σύνεση και δικαιοσύνη τα αποδίδετε στον σατανά και σ᾽ αυτούς που λατρεύουν τον σατανά!-----------------
1 Ο Ευσέβιος επίσκοπος Καισαρείας (260-339 μ.Χ) στο έργο του Ευαγγελική Προπαρασκευή (11, 5, 5) αναφέρει ότι ο Μωυσής και ο Δαυΐδ έγραψαν στίχους σε δακτυλικούς εξαμέτρους, εννοώντας προφανώς ότι έγραψαν επική ποίηση.
2 Συγκρίνεται η ελληνική διδακτική ποίηση του 6ου αιώνα π.Χ. (Φωκυλίδης, Θέογνης) και η παραινετική ρητορεία (Ισοκράτης) με την διδακτική λογοτεχνία των Εβραίων, και συγκεκριμένα με τις Παροιμίες, έργο που αποτελείται από συλλογή συμβουλών και αποδίδεται στον βασιλιά Σολομώντα (10ος αι. π.Χ.).
3 Εννοεί τον Ισοκράτη, ο πατέρας του οποίου ονομαζόταν Θεόδωρος.
4 Ο όρος θεουργία δήλωνε στην ύστερη αρχαιότητα τις μαγικές πρακτικές με τις οποίες θεωρούσαν ότι μπορούσε να προκαλέσει κανείς την ενεργοποίηση θεϊκών δυνάμεων.
5 Πβ. Βασιλέων Α΄ 11, 4: «Όταν γέρασε (ο Σολομών), οι γυναίκες του του γύρισαν τα μυαλά και λάτρεψε άλλους θεούς».
6 Πβ. Βασιλέων Α᾽ 11, 4: και ἐξίκλιναν αἱ γυναῖκες αἱ ἀλλότριαι τὴν καρδίαν αὐτοῦ ὀπίσω θεῶν αὐτῶν. (= "οι γυναίκες τού γύρισαν τα μυαλά και λάτρεψε άλλους θεούς"). Το χωρίο ερμηνεύεται ως εξής: Ο Σολομών δεν είναι ανώτερος από τον Ισοκράτη λόγω των απόκρυφων, μαγικών δυνάμεων που κατέχει, όπως ισχυρίζονται οι Εβραίοι (πβ. την αμέσως προηγούμενη φράση), αφού και αυτός εξαπατήθηκε από την γυναίκα του και λάτρεψε τους θεούς των εθνικών, προδίδοντας την πίστη του.
7 Αναφέρεται μάλλον στη λατρεία των αγίων.
8 Πβ. Προς Κορινθίους Α΄ 8, 7-13.
9 Την ίδια περίπου εποχή (362 μ.Χ) ο Ιουλιανός εξέδωσε τον περὶ παιδείας νόμο, σύμφωνα με τον οποίο απαγορευόταν στους χριστιανούς δασκάλους να διδάσκουν τους εθνικούς συγγραφείς. Ο νόμος αυτός προκάλεσε την αντίδραση των χριστιανών, που αποτυπώνεται μεταξύ άλλων στους δύο Κατὰ Ἰουλιανοῦ λόγους του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού.
