Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ

Περί φύσεως

Το μοναδικό έργο που έγραψε ο Ηράκλειτος από την Έφεσο ήταν σε πεζό λόγο και φέρει, όπως και τα έργα των άλλων φυσικών φιλοσόφων, τον (πιθανότατα νόθο) τίτλο Περί φύσεως. Κύριο χαρακτηριστικό του ύφους του είναι ο συνειδητά αφοριστικός, εύκολα απομνημονεύσιμος αλλά συνάμα και δυσνόητος λόγος, που του έδωσε ήδη στην αρχαιότητα των χαρακτηρισμό του "σκοτεινού". Βασικά στοιχεία της διδασκαλίας του: (1) Οι άνθρωποι πρέπει να γνωρίσουν τον Λόγο (πιθανώς σημαίνει: βασική ενοποιητική αρχή ή "δομικό σχέδιο" του κόσμου και των πραγμάτων), τον οποίο κατέχει ο ίδιος ο φιλόσοφος. (2) Ο κόσμος μεταβάλλεται ασταμάτητα. (3) Ο κόσμος είναι μια αιώνια φωτιά (η φωτιά αποτελεί σύμβολο της αέναης μεταβολής). (4) Η ισορροπία του κόσμου διατηρείται μόνον με τον συνεχή ανταγωνισμό των αντίθετων· ο πόλεμος είναι πατέρας και βασιλιάς όλων. Από τα σωζόμενα αποσπάσματα συνάγεται ότι το έργο είχε τριμερή διάρθρωση: στο πρώτο μέρος παρουσιαζόταν η θεωρία για το βαθύτερο νόημα των πραγμάτων, δηλαδή η "θεωρία περί Λόγου", στο δεύτερο η "θεωρία της φωτιάς", ενώ το τρίτο περιλάμβανε αποφάνσεις για ηθικά και πολιτικά ζητήματα (από το πρώτο μέρος προέρχονται τα αποσπάσματα α-θ, από το δεύτερο τα ι-ια, ενώ από το τρίτο τα ιβ-ιδ).

Περὶ φύσεως (Απόσπασμα 1, 123, 107, 93, 2, 51, 101, 53, 60, 30, 94, 119, 43, 44)

(α)

τοῦ δὲ λόγου τοῦδ᾽ ἐόντος ἀεὶ ἀξύνετοι γίνονται ἄνθρωποι καὶ πρόσθεν ἢ ἀκοῦσαι καὶ ἀκούσαντες τὸ πρῶτον· γινομένων γὰρ πάντων κατὰ τὸν λόγον τόνδε ἀπείροισιν ἐοίκασι, πειρώμενοι καὶ ἐπέων καὶ ἔργων τοιούτων, ὁκοίων ἐγὼ διηγεῦμαι κατὰ φύσιν διαιρέων ἕκαστον καὶ φράζων ὅκως ἔχει. τοὺς δὲ ἄλλους ἀνθρώπους λανθάνει ὁκόσα ἐγερθέντες ποιοῦσιν ὅκωσπερ ὁκόσα εὕδοντες ἐπιλανθάνονται.

(β)

φύσις κρύπτεσθαι φιλεῖ

(γ)

κακοὶ μάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλμοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων.

(δ)

ὁ ἄναξ, οὗ τὸ μαντεῖόν ἐστι τὸ ἐν Δελφοῖς, οὔτε λέγει οὔτε κρύπτει ἀλλὰ σημαίνει.

(ε)

διὸ δεῖ ἕπεσθαι τῷ ξυνῷ· τοῦ λόγου δ᾽ ἐόντος ξυνοῦ ζώουσιν οἱ πολλοὶ ὡς ἰδίαν ἔχοντες φρόνησιν.

(Ϛ)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόμενον ἑωυτῷ ξυμφέρεται· παλίντονος ἁρμονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης.

(ζ)

ἐδιζησάμην ἐμεωυτόν.

(η)

πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι, πάντων δὲ βασιλεύς, καὶ τοὺς μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους, τοὺς μὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους.

(θ)

ὁδὸς ἄνω κάτω μία καὶ ὡυτή.

(ι)

κόσμον τόνδε, τὸν αὐτὸν ἁπάντων, οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν, ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον, ἁπτόμενον μέτρα καὶ ἀποσβεννύμενον μέτρα.

(ια)

Ἥλιος οὐχ ὑπερβήσεται μέτρα· εἰ δὲ μή, Ἐρινύες μιν Δίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν.

(ιβ)

ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων.

(ιγ)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι μᾶλλον ἢ πυρκαϊήν.

(ιδ)

μάχεσθαι χρὴ τὸν δῆμον ὑπὲρ τοῦ νόμου ὅκωσπερ τείχεος.

***

(α)

Και μολονότι τούτος ο λόγος είναι κοινός, οι άνθρωποι γίνουνται ασύνετοι παντοτινά, και πριν τον ακούσουν, και όταν τον ακούσουν για πρώτη φορά.¹ Γιατί, μολονότι τα πάντα γίνουνται σύμφωνα με τούτο το λόγο, μοιάζουν σα να μην τον γνωρίζουν και καταπιάνουνται με λόγια και έργα τέτοια, που εγώ τώρα θα διηγηθώ, διαιρώντας το καθένα κατά τη φύση του και λέγοντας πώς έχει. Όσο για τους άλλους ανθρώπους, δεν έχουν συναίσθηση των όσων κάνουν στον ξύπνο τους, όπως λησμονούν τα όσα κάνουν όταν κοιμούνται.

(β)

Η αληθινή δομή των πραγμάτων συνήθως κρύβεται.²

(γ)

Τα μάτια και τα αυτιά είναι κακοί μάρτυρες για τους ανθρώπους, αν έχουν ψυχές που δεν καταλαβαίνουν τη γλώσσα τους.

(δ)

Ο άρχοντας,³ στον οποίο είναι αφιερωμένο το μαντείο των Δελφών, δεν μιλάει ούτε κρύβει, παρά στέλνει σημάδια.

(ε)

Γι᾽ αυτό είναι αναγκαίο να ακολουθούμε το κοινό· αλλά, παρόλο που ο Λόγος είναι κοινός, οι πολλοί ζουν σαν να είχαν δική τους αντίληψη.

(ς)

Δεν καταλαβαίνουν πώς είναι δυνατό, ενώ βρίσκεται σε αντίθεση, να συμφωνεί με τον εαυτό του: υπάρχει ένας παλίντονος δεσμός, όπως στο τόξο και τη λύρα.⁴

(ζ)

Ερεύνησα τον εαυτό μου.⁵

(η)

Ο πόλεμος είναι ο πατέρας των πάντων και ο βασιλιάς των πάντων, και μερικούς τους έκανε θεούς, άλλους ανθρώπους· μερικούς τους έκανε δούλους, άλλους ελεύθερους.⁶

(θ)

Ο ανήφορος και ο κατήφορος είναι ο ίδιος δρόμος.⁷

(ι)

Αυτόν τον κόσμο δεν τον έπλασε κανένας θεός ή άνθρωπος, παρά υπήρχε πάντα, υπάρχει και θα υπάρχει: μια αιώνια, ζωντανή φωτιά, που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο.

(ια)

Ο ήλιος δεν θα ξεπεράσει τα μέτρα του· αλλιώς οι Ερινύες, οι θεραπαινίδες της δικαιοσύνης, θα τον ανακαλύψουν.⁸

(ιβ)

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου είναι η μοίρα του.⁹

(ιγ)

Είναι πιο αναγκαίο να σβήνει κανείς την ύβρη παρά την πυρκαγιά.

(ιδ)

Ο λαός πρέπει να υπερασπίζεται το νόμο όπως τα τείχη της πόλης.
----------------

¹ Το απόσπασμα θεωρείται από τους μελετητές ότι προέρχεται από το προοίμιο του έργου.

² Το νόημα της πρότασης είναι ότι η αληθινή δομή των πραγμάτων δεν είναι μεν απρόσιτη στην ανθρώπινη γνώση, κρύβεται ωστόσο βαθιά μέσα στα ίδια τα πράγματα.

³ Με τη λέξη "άρχοντας" (ἄναξ) εννοείται ο Απόλλων. Όπως το μαντείο των Δελφών, έτσι και η φύση δίνει μόνο "σημάδια", από τα οποία εκκινώντας μπορεί να κατανοήσει κανείς το νόημα των πραγμάτων.

⁴ Στο πλαίσιο της θεμελιώδους διδασκαλίας του για την ενότητα των αντιθέτων ο Ηράκλει­τος εκφράζει στο απόσπασμα αυτό την άποψη του για την σύνθεση των αντιθέτων, η οποία οδηγεί στην αρμονία. Ως παραδείγματα χρησιμοποιούνται το τόξο και η λύρα. Στις περι­πτώσεις και των δύο οργάνων ασκούνται αντίρροπες δυνάμεις (προς το εξωτερικό αρχικά και προς το εσωτερικό του οργάνου κατόπιν), οι οποίες όμως στο τέλος εξισορροπούνται σε μια αρμονική κατάσταση

⁵ Το βάρος πέφτει στο αντικείμενο "τον εαυτό μου". Πβ. την γνωστή προτροπή του μαντείου των Δελφών: γνῶθι σαυτόν.

⁶ Ο πόλεμος παρουσιάζεται εδώ με τα χαρακτηριστικά του Δία. "Θεοί" γίνονται οι νεκροί του πολέμου, οι οποίοι ως ἥρωες πια απολαμβάνουν θεϊκές τιμές.

⁷ Στο απόσπασμα εκφράζεται η αντίληψη για τη βαθύτερη ενότητα των αντιθέτων: ο ίδιος δρόμος μπορεί να χαρακτηριστεί "ανήφορος" ή "κατήφορος", ανάλογα με το σημείο στο οποίο βρισκόμαστε.

⁸ Ερινύες: αμείλικτες θεότητες της εκδίκησης, ιδιαίτερα για εγκλήματα που ξεφεύγουν από τα ανθρώπινα όρια. Δίκη: προσωποποίηση της δικαιοσύνης. Το νόημα του αποσπάσματος: ακόμη και ο Ήλιος (θεός, προσωποποίηση ενός φυσικού φαινομένου με χαρακτηριστική κανονικότητα ως προς την εμφάνισή του στους ανθρώπους) υπόκειται στους νόμους της κοσμικής τάξης· έστω και αν προς στιγμήν (π.χ. σε μια έκλειψη ηλίου) τους παραβαίνει, οι Ερινύες αποκαθιστούν την κοσμική τάξη.

⁹ Ο όρος δαίμων, που χρησιμοποιείται στο πρωτότυπο, δήλωνε στην αρχαιότητα την (απρόσωπη) θεϊκή δύναμη που εκδηλώνεται σε μια συγκεκριμένη περίπτωση. Στην αρχαϊκή ποίηση οι δαίμονες θεωρούνται συχνά από τους ανθρώπους υπεύθυνοι για όσα απροσδόκητα και πέρα από τη λογική τούς συμβαίνουν. Ο Ηράκλειτος καθιστά εδώ υπεύθυνο για την τύχη του κάθε ανθρώπου αποκλειστικά τον χαρακτήρα του.