Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ, ΠΕΡΙ ΑΝΤΙΔΟΣΕΩΣ

ΙΣΟΚΡ 15.75–85

Ο Ισοκράτης υπερασπίζεται την τέχνη του

Ο Ισοκράτης προσπάθησε να ανασκευάσει τις κατηγορίες όσων υποστήριζαν ότι διέφθειρε τους νέους διδάσκοντάς τους να κερδίζουν τους δικαστικούς αγώνες με αθέμιτο τρόπο. Υποστήριξε, λοιπόν, ότι ο ίδιος επιδιδόταν στη συγγραφή ενός άλλου είδους λόγων, με συμβουλευτικό και επιδεικτικό περιεχόμενο. Ως τεκμήρια αυτού του ισχυρισμού παρέθεσε αποσπάσματα από τρεις λόγους του, τον Πανηγυρικό, τον Περί Ειρήνης και τον Προς Νικοκλέα. Και συνεχίζει:

[75] Εἶπον δέ που, πρὶν ἀναγιγνώσκεσθαι τούτους, ὡς
ἄξιος εἴην οὐ μόνον, εἰ βλαβεροῖς χρῶμαι τοῖς λόγοις,
δοῦναι δίκην ὑμῖν, ἀλλ’ εἰ μὴ τοιούτοις οἵοις οὐδεὶς ἄλλος,
τῆς μεγίστης τυχεῖν τιμωρίας. εἴ τινες οὖν ὑμῶν ὑπέλαβον
τότε λίαν ἀλαζονικὸν εἶναι καὶ μέγα τὸ ῥηθέν, οὐκ ἂν
δικαίως ἔτι τὴν γνώμην ταύτην ἔχοιεν· οἶμαι γὰρ ἀπο-
δεδωκέναι τὴν ὑπόσχεσιν καὶ τοιούτους εἶναι τοὺς λόγους
τοὺς ἀναγνωσθέντας οἵους περ ἐξ ἀρχῆς ὑπεθέμην.
[76] βούλομαι δ’ ὑμῖν διὰ βραχέων ἀπολογήσασθαι περὶ
ἑκάστου, καὶ ποιῆσαι μᾶλλον ἔτι καταφανὲς ὡς ἀληθῆ καὶ
τότε προεῖπον καὶ νῦν λέγω περὶ αὐτῶν.

Καὶ πρῶτον μὲν ποῖος γένοιτ’ ἂν λόγος ὁσιώτερος ἢ
δικαιότερος τοῦ τοὺς προγόνους ἐγκωμιάζοντος ἀξίως τῆς
ἀρετῆς τῆς ἐκείνων καὶ τῶν ἔργων τῶν πεπραγμένων
αὐτοῖς; [77] ἔπειτα τίς ἂν πολιτικώτερος καὶ μᾶλλον πρέ-
πων τῇ πόλει τοῦ τὴν ἡγεμονίαν ἀποφαίνοντος ἔκ τε τῶν
ἄλλων εὐεργεσιῶν καὶ τῶν κινδύνων ἡμετέραν οὖσαν
μᾶλλον ἢ Λακεδαιμονίων; ἔτι δὲ τίς ἂν περὶ καλλιόνων
καὶ μειζόνων πραγμάτων τοῦ τοὺς Ἕλληνας ἐπί τε τὴν
τῶν βαρβάρων στρατείαν παρακαλοῦντος καὶ περὶ τῆς
πρὸς ἀλλήλους ὁμονοίας συμβουλεύοντος;

[78] Ἐν μὲν τοίνυν τῷ πρώτῳ λόγῳ περὶ τούτων
τυγχάνω διειλεγμένος, ἐν δὲ τοῖς ὑστέροις περὶ ἐλαττό-
νων μὲν ἢ τηλικούτων, οὐ μὴν περὶ ἀχρηστοτέρων οὐδ’
ἧττον τῇ πόλει συμφερόντων. γνώσεσθε δὲ τὴν δύναμιν
αὐτῶν, ἢν παραβάλλητε πρὸς ἕτερα τῶν εὐδοκιμούντων
καὶ τῶν ὠφελίμων εἶναι δοκούντων.

[79] Οἶμαι δὴ πάντας ἂν ὁμολογῆσαι τοὺς νόμους
πλείστων καὶ μεγίστων ἀγαθῶν αἰτίους εἶναι τῷ βίῳ
τῶν ἀνθρώπων· ἀλλ’ ἡ μὲν τούτων χρῆσις τοῦτ’ ὠφελεῖν
μόνον πέφυκεν, τὰ κατὰ τὴν πόλιν καὶ τὰ συμβόλαια τὰ
γιγνόμενα πρὸς ἡμᾶς αὐτούς· εἰ δὲ τοῖς λόγοις πείθοισθε
τοῖς ἐμοῖς, ὅλην τὴν Ἑλλάδα καλῶς ἂν διοικοῖτε καὶ
δικαίως καὶ τῇ πόλει συμφερόντως. [80] χρὴ δὲ τοὺς νοῦν
ἔχοντας περὶ ἀμφότερα μὲν ταῦτα σπουδάζειν, αὐτοῖν δὲ
τούτοιν τὸ μεῖζον καὶ τὸ πλέονος ἄξιον προτιμᾶν, ἔπειτα
κἀκεῖνο γιγνώσκειν, ὅτι νόμους μὲν θεῖναι μυρίοι καὶ τῶν
ἄλλων Ἑλλήνων καὶ τῶν βαρβάρων ἱκανοὶ γεγόνασιν, εἰπεῖν
δὲ περὶ τῶν συμφερόντων ἀξίως τῆς πόλεως καὶ τῆς Ἑλ-
λάδος οὐκ ἂν πολλοὶ δυνηθεῖεν.

[81] Ὧν ἕνεκα τοὺς ἔργον ποιουμένους τοὺς τοιού-
τους λόγους εὑρίσκειν τοσούτῳ χρὴ περὶ πλείονος ποι-
εῖσθαι τῶν τοὺς νόμους τιθέντων καὶ γραφόντων, ὅσῳ
πέρ εἰσι σπανιώτεροι καὶ χαλεπώτεροι καὶ ψυχῆς φρο-
νιμωτέρας δεόμενοι τυγχάνουσιν, ἄλλως τε δὴ καὶ νῦν.
[82] ὅτε μὲν γὰρ ἤρχετο τὸ γένος τὸ τῶν ἀνθρώπων
γίγνεσθαι καὶ συνοικίζεσθαι κατὰ πόλεις, εἰκὸς ἦν παρα-
πλησίαν εἶναι τὴν ζήτησιν αὐτῶν· ἐπειδὴ δ’ ἐνταῦθα προ-
εληλύθαμεν ὥστε καὶ τοὺς λόγους τοὺς εἰρημένους καὶ
τοὺς νόμους τοὺς κειμένους ἀναριθμήτους εἶναι, καὶ τῶν
μὲν νόμων ἐπαινεῖσθαι τοὺς ἀρχαιοτάτους, τῶν δὲ λόγων
τοὺς καινοτάτους, οὐκέτι τῆς αὐτῆς διανοίας ἔργον ἐστίν,
[83] ἀλλὰ τοῖς μὲν τοὺς νόμους τιθέναι προαιρουμένοις
προὔργου γέγονε τὸ πλῆθος τῶν κειμένων (οὐδὲν γὰρ
αὐτοὺς δεῖ ζητεῖν ἑτέρους, ἀλλὰ τοὺς παρὰ τοῖς ἄλλοις
εὐδοκιμοῦντας πειραθῆναι συναγαγεῖν, ὃ ῥᾳδίως ὅστις ἂν
οὖν βουληθεὶς ποιήσειε), τοῖς δὲ περὶ τοὺς λόγους
πραγματευομένοις διὰ τὸ προκατειλῆφθαι τὰ πλεῖστα
τοὐναντίον συμβέβηκε· λέγοντες μὲν γὰρ ταὐτὰ τοῖς
πρότερον εἰρημένοις ἀναισχυντεῖν καὶ ληρεῖν δόξουσι,
καινὰ δὲ ζητοῦντες ἐπιπόνως εὑρήσουσι. διόπερ ἔφα-
σκον ἀμφοτέροις μὲν ἐπαινεῖσθαι προσήκειν, πολὺ δὲ
μᾶλλον τοῖς τὸ χαλεπώτερον ἐξεργάζεσθαι δυναμένοις.

[84] Ἀλλὰ μὴν καὶ τῶν ἐπὶ τὴν σωφροσύνην καὶ τὴν
δικαιοσύνην προσποιουμένων προτρέπειν ἡμεῖς ἂν ἀληθέ-
στεροι καὶ χρησιμώτεροι φανεῖμεν ὄντες. οἱ μὲν γὰρ
παρακαλοῦσιν ἐπὶ τὴν ἀρετὴν καὶ τὴν φρόνησιν τὴν ὑπὸ
τῶν ἄλλων μὲν ἀγνοουμένην, ὑπ’ αὐτῶν δὲ τούτων ἀντιλε-
γομένην, ἐγὼ δ’ ἐπὶ τὴν ὑπὸ πάντων ὁμολογουμένην·
[85] κἀκείνοις μὲν ἀπόχρη τοσοῦτον, ἢν ἐπαγαγέσθαι τινὰς
τῇ δόξῃ τῇ τῶν ὀνομάτων δυνηθῶσιν εἰς τὴν αὑτῶν ὁμιλίαν,
ἐγὼ δὲ τῶν μὲν ἰδιωτῶν οὐδένα πώποτε φανήσομαι παρα-
καλέσας ἐπ’ ἐμαυτόν, τὴν δὲ πόλιν ὅλην πειρῶμαι πείθειν
τοιούτοις πράγμασιν ἐπιχειρεῖν, ἐξ ὧν αὐτοί τ’ εὐδαιμονή-
σουσι καὶ τοὺς ἄλλους Ἕλληνας τῶν παρόντων κακῶν
ἀπαλλάξουσι.

***
Είπον δε προτού αναγνωσθούν οι λόγοι ούτοι, ότι ήμην άξιος όχι μόνον να τιμωρηθώ από σας, εάν οι λόγοι μου είναι βλαβεροί, αλλά και εάν δεν ήσαν ανώτεροι των λόγων των άλλων, να τιμωρηθώ με την μεγίστην τιμωρίαν. Εάν μεν λοιπόν μερικοί από σας ενόμισαν ότι είναι πολύ αλαζονικοί οι λόγοι μου και πλήρεις κομπορρημοσύνης, δεν θα έχουν σήμερον την γνώμην ταύτην, διότι νομίζω ότι εξεπλήρωσα την υπόσχεσίν μου και ότι οι αναγνωσθέντες λόγοι μου είναι τοιούτοι οποίους εξ αρχής παρουσίασα αυτούς. Εν τούτοις θέλω να απολογηθώ συντομώτατα δι' έκαστον τούτων και να κάμω ακόμη περισσότερον καταφανές ότι και πρότερον και τώρα λέγω την αλήθειαν περί αυτών. Και πρώτον μεν ποίος λόγος δύναται να γίνει ευσεβέστερος και δικαιότερος παρά εκείνος ο οποίος επαινεί τους προγόνους κατά τρόπον άξιον της ανδρείας των και των κατορθωμάτων αυτών; Έπειτα ποίος δύναται να είναι πατριωτικώτερος και περισσότερον αρμόζων εις την πόλιν από εκείνον ο οποίος αποδεικνύει ότι η ηγεμονία είναι μάλλον ιδική μας παρά των Λακεδαιμονίων σύμφωνα προς τας ευεργεσίας μας προς την Ελλάδα και τους κινδύνους που υπέστημεν. Προσέτι ποίος λόγος περί καλυτέρων και σημαντικωτέρων πραγμάτων συμβουλεύει τους έλληνας από εκείνον, ο οποίος τους προτρέπει εις την εκστρατείαν εναντίον των βαρβάρων και τους συμβουλεύει να ομονοούν μεταξύ των; Εις μεν λοιπόν τον πρώτον λόγον αυταί είναι αι ιδέαι που εκθέτω, εις τους επομένους ομιλώ περί ζητημάτων μικροτέρας μεν σημασίας και όχι τόσον μεγάλης, αλλ' όχι ολιγώτερον ωφελίμων, ούτε ολιγώτερον συμφώνων προς τα συμφέροντα της πόλεως. Θα αναγνωρίσετε δε την σημασίαν αυτών, αν τους παραβάλετε προς άλλα έργα ονομαστά και τα οποία θεωρούνται ωφέλιμα.

Νομίζω λοιπόν ότι όλοι μεν ήθελον συμφωνήσει ότι οι νόμοι είναι αίτιοι πλείστων και μεγίστων αγαθών διά την ζωήν των ανθρώπων· αλλ' η φύσις των νόμων είναι τοιαύτη ώστε η χρήσις τούτων εις τούτο μόνον ωφελεί, δηλαδή εις τας υποθέσεις της πόλεως και τας μεταξύ σας σχέσεις· εάν δε ηθέλετε πεισθή εις τους λόγους μου, ηθέλετε διοικεί ολόκληρον την Ελλάδα καλώς και συμφώνως προς το συμφέρον της πόλεως. Πρέπει δε οι σώφρονες άνθρωποι να φροντίζουν και διά τα δύο ταύτα, να προτιμούν δε από αυτά το σπουδαιότερον και το μεγαλυτέρας αξίας, έπειτα δε και εκείνο να γνωρίζουν, ότι νόμους μεν πάρα πολλοί και από τους Έλληνας και από τους βαρβάρους είναι ικανοί να θέσουν, αλλ' ολίγοι ήθελον δυνηθή να ομιλήσουν κατά τρόπον άξιον προς τα συμφέροντα της πόλεως και της Ελλάδος. Ένεκα τούτων οι άνθρωποι, οι οποίοι έχουν ως έργον των να ευρίσκουν τοιούτους λόγους, πρέπει να απολαύουν τόσον μεγαλυτέραν εκτίμησιν από εκείνους, οι οποίοι προτείνουν και καταστρώνουν τους νόμους, όσον τα έργα των είναι σπανιώτερα, δυσκολώτερα να συντεθούν και απαιτούν μεγαλυτέρας πνευματικάς ικανότητας, και μάλιστα σήμερον. Διότι ότε μεν ήρχιζε το ανθρώπινον γένος να γίγνεται και να συνοικίζεται κατά πόλεις, ήτο φυσικόν να ζητώνται εξ ίσου και τα δύο ταύτα· επειδή όμως έχομεν φθάσει εις τοιούτον σημείον, ώστε και οι λόγοι όσοι έχουν λεχθή και οι νόμοι όσοι έχουν τεθή να είναι αναρίθμητοι, και εκ των νόμων μεν να επαινώνται οι αρχαιότατοι, εκ των λόγων δε οι νεώτατοι, τα δύο ταύτα δεν είναι πλέον έργον της αυτής διανοίας· αλλ' εκείνοι μεν οι οποίοι θέλουν να προτείνουν νόμους, ευρίσκουν βοήθειαν εις το πλήθος των νόμων, οι οποίοι υπάρχουν ήδη ―διότι δεν υπάρχει καμμία ανάγκη να αναζητούν άλλους, αλλά να προσπαθούν να συναθροίζουν τους έχοντας μεγάλην υπόληψιν εις τους άλλους, πράγμα το οποίον ευκόλως ήθελεν επιτύχει ο θέλων―, αλλ' εκείνοι, οι οποίοι ασχολούνται με τους λόγους ευρίσκονται εις αντίθετον κατάστασιν, διότι τα περισσότερα των θεμάτων είναι πρότερον διαπραγματευμένα· διότι, εάν μεν επαναλάβουν τα ίδια με όσα ελέχθησαν προηγουμένως, θα θεωρηθούν ως ανόητοι και φλύαροι, εάν δε ζητήσουν νέα θέματα, με δυσκολίαν θα τα εύρουν. Διά τούτο έλεγον ότι αρμόζει και οι δύο να επαινώνται, αλλά πολύ περισσότερον εκείνοι, οι οποίοι δύνανται να φέρουν εις αίσιον πέρας τας δυσκόλους εργασίας.

Προς τούτους ηθέλομεν φανή αληθέστεροι και χρησιμώτεροι εκείνων, οι οποίοι προσποιούνται ότι προτρέπουν προς την δικαιοσύνην και σωφροσύνη. Διότι ούτοι μεν προτρέπουν προς την αρετήν και την φρόνησιν, η οποία υπό των άλλων μεν αγνοείται, υπ' αυτών δε των ιδίων αμφισβητείται, ενώ εγώ προτρέπω προς την υπό πάντων παραδεδεγμένην· και εκείνοι μεν είναι ικανοποιημένοι, εάν δυνηθούν μόνον με την φήμην του ονόματός των να οδηγήσουν μερικούς ανθρώπους εις την μεθ' εαυτόν συναναστροφήν, εγώ δε θα φανώ ότι κανένα ποτέ έως τώρα δεν προσείλκυσα προς τον εαυτόν μου, προσπαθώ δε να πείθω ολόκληρον την πόλιν να επιχειρή τοιαύτας πράξεις, αι οποίαι να συντελέσουν και εις την ιδίαν των ευδαιμονίαν και τους άλλους Έλληνας να απαλλάξουν των παρόντων κακών.