Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ

ΑΡΙΣΤ ΗΝικ 1161b11–1162a33

Η φιλία ανάμεσα σε συγγενικά πρόσωπα

Ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι σε κάθε πολιτειακή μορφή αντιστοιχεί και ένα είδος φιλίας, προσθέτοντας ότι στις παρεκκλίσεις των πολιτευμάτων πλήττεται η φιλία, όπως, άλλωστε, και η δικαιοσύνη (καθώς φιλία και δικαιοσύνη αναφέρονται στα ίδια πράγματα και κινούνται μέσα στα ίδια πλαίσια). Και συνεχίζει για τη φιλία ανάμεσα σε συγγενείς:

Ἐν κοινωνίᾳ μὲν οὖν πᾶσα φιλία ἐστίν, καθάπερ εἴρη-
ται. ἀφορίσειε δ’ ἄν τις τήν τε συγγενικὴν καὶ τὴν ἑται-
ρικήν. αἱ δὲ πολιτικαὶ καὶ φυλετικαὶ καὶ συμπλοϊκαί,
καὶ ὅσαι τοιαῦται, κοινωνικαῖς ἐοίκασι μᾶλλον· οἷον γὰρ
(15) καθ’ ὁμολογίαν τινὰ φαίνονται εἶναι. εἰς ταύτας δὲ τά-
ξειεν ἄν τις καὶ τὴν ξενικήν. καὶ ἡ συγγενικὴ δὲ φαίνε-
ται πολυειδὴς εἶναι, ἠρτῆσθαι δὲ πᾶσα ἐκ τῆς πατρικῆς·
οἱ γονεῖς μὲν γὰρ στέργουσι τὰ τέκνα ὡς ἑαυτῶν τι ὄντα,
τὰ δὲ τέκνα τοὺς γονεῖς ὡς ἀπ’ ἐκείνων τι ὄντα. μᾶλλον
(20) δ’ ἴσασιν οἱ γονεῖς τὰ ἐξ αὑτῶν ἢ τὰ γεννηθέντα ὅτι ἐκ
τούτων, καὶ μᾶλλον συνῳκείωται τὸ ἀφ’ οὗ τῷ γεννηθέντι ἢ
τὸ γενόμενον τῷ ποιήσαντι· τὸ γὰρ ἐξ αὐτοῦ οἰκεῖον τῷ
ἀφ’ οὗ, οἷον ὀδοὺς θρὶξ ὁτιοῦν τῷ ἔχοντι· ἐκείνῳ δ’ οὐδὲν
τὸ ἀφ’ οὗ, ἢ ἧττον. καὶ τῷ πλήθει δὲ τοῦ χρόνου· οἳ μὲν
(25) γὰρ εὐθὺς γενόμενα στέργουσιν, τὰ δὲ προελθόντος χρόνου
τοὺς γονεῖς, σύνεσιν ἢ αἴσθησιν λαβόντα. ἐκ τούτων δὲ
δῆλον καὶ δι’ ἃ φιλοῦσι μᾶλλον αἱ μητέρες. γονεῖς μὲν οὖν
τέκνα φιλοῦσιν ὡς ἑαυτούς (τὰ γὰρ ἐξ αὐτῶν οἷον ἕτεροι
αὐτοὶ τῷ κεχωρίσθαι), τέκνα δὲ γονεῖς ὡς ἀπ’ ἐκείνων πε-
(30) φυκότα, ἀδελφοὶ δ’ ἀλλήλους τῷ ἐκ τῶν αὐτῶν πεφυκέ-
ναι· ἡ γὰρ πρὸς ἐκεῖνα ταυτότης ἀλλήλοις ταὐτὸ ποιεῖ·
ὅθεν φασὶ ταὐτὸν αἷμα καὶ ῥίζαν καὶ τὰ τοιαῦτα. εἰσὶ
δὴ ταὐτό πως καὶ ἐν διῃρημένοις. μέγα δὲ πρὸς φιλίαν
καὶ τὸ σύντροφον καὶ τὸ καθ’ ἡλικίαν· ἧλιξ γὰρ ἥλικα,
(35) καὶ οἱ συνήθεις ἑταῖροι· διὸ καὶ ἡ ἀδελφικὴ τῇ ἑταιρικῇ
[1162a] ὁμοιοῦται. ἀνεψιοὶ δὲ καὶ οἱ λοιποὶ συγγενεῖς ἐκ τούτων
συνῳκείωνται· τῷ γὰρ ἀπὸ τῶν αὐτῶν εἶναι. γίνονται δ’
οἳ μὲν οἰκειότεροι οἳ δ’ ἀλλοτριώτεροι τῷ σύνεγγυς ἢ πόρρω
τὸν ἀρχηγὸν εἶναι. ἔστι δ’ ἡ μὲν πρὸς γονεῖς φιλία τέκνοις,
(5) καὶ ἀνθρώποις πρὸς θεούς, ὡς πρὸς ἀγαθὸν καὶ ὑπερέχον·
εὖ γὰρ πεποιήκασι τὰ μέγιστα· τοῦ γὰρ εἶναι καὶ τραφῆ-
ναι αἴτιοι, καὶ γενομένοις τοῦ παιδευθῆναι· ἔχει δὲ καὶ τὸ
ἡδὺ καὶ τὸ χρήσιμον ἡ τοιαύτη φιλία μᾶλλον τῶν ὀθνείων,
ὅσῳ καὶ κοινότερος ὁ βίος αὐτοῖς ἐστίν. ἔστι δὲ καὶ ἐν τῇ
(10) ἀδελφικῇ ἅπερ καὶ ἐν τῇ ἑταιρικῇ καὶ μᾶλλον ἐν τοῖς
ἐπιεικέσι, καὶ ὅλως ἐν τοῖς ὁμοίοις, ὅσῳ οἰκειότεροι καὶ ἐκ
γενετῆς ὑπάρχουσι στέργοντες ἀλλήλους, καὶ ὅσῳ ὁμοηθέ-
στεροι οἱ ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ σύντροφοι καὶ παιδευθέντες
ὁμοίως· καὶ ἡ κατὰ τὸν χρόνον δοκιμασία πλείστη καὶ
(15) βεβαιοτάτη. ἀνάλογον δὲ καὶ ἐν τοῖς λοιποῖς τῶν συγγε-
νῶν τὰ φιλικά. ἀνδρὶ δὲ καὶ γυναικὶ φιλία δοκεῖ κατὰ
φύσιν ὑπάρχειν· ἄνθρωπος γὰρ τῇ φύσει συνδυαστικὸν
μᾶλλον ἢ πολιτικόν, ὅσῳ πρότερον καὶ ἀναγκαιότερον οἰκία
πόλεως, καὶ τεκνοποιία κοινότερον τοῖς ζῴοις. τοῖς μὲν οὖν
(20) ἄλλοις ἐπὶ τοσοῦτον ἡ κοινωνία ἐστίν, οἱ δ’ ἄνθρωποι οὐ μόνον
τῆς τεκνοποιίας χάριν συνοικοῦσιν, ἀλλὰ καὶ τῶν εἰς τὸν
βίον· εὐθὺς γὰρ διῄρηται τὰ ἔργα, καὶ ἔστιν ἕτερα ἀνδρὸς
καὶ γυναικός· ἐπαρκοῦσιν οὖν ἀλλήλοις, εἰς τὸ κοινὸν τιθέν-
τες τὰ ἴδια. διὰ ταῦτα δὲ καὶ τὸ χρήσιμον εἶναι δοκεῖ
(25) καὶ τὸ ἡδὺ ἐν ταύτῃ τῇ φιλίᾳ. εἴη δ’ ἂν καὶ δι’ ἀρετήν,
εἰ ἐπιεικεῖς εἶεν· ἔστι γὰρ ἑκατέρου ἀρετή, καὶ χαίροιεν ἂν
τῷ τοιούτῳ. σύνδεσμος δὲ τὰ τέκνα δοκεῖ εἶναι· διὸ θᾶττον
οἱ ἄτεκνοι διαλύονται· τὰ γὰρ τέκνα κοινὸν ἀγαθὸν ἀμ-
φοῖν, συνέχει δὲ τὸ κοινόν. τὸ δὲ πῶς βιωτέον ἀνδρὶ
(30) πρὸς γυναῖκα καὶ ὅλως φίλῳ πρὸς φίλον, οὐδὲν ἕτερον
φαίνεται ζητεῖσθαι ἢ πῶς δίκαιον· οὐ γὰρ ταὐτὸν φαίνεται
τῷ φίλῳ πρὸς τὸν φίλον καὶ τὸν ὀθνεῖον καὶ τὸν ἑταῖρον
καὶ τὸν συμφοιτητήν.

***

Εκάστη φιλία εδράζεται, ως προελέχθη, επί τινος κοινωνικής σχέσεως. Αλλά θα ηδύνατό τις εν προκειμένω να διακρίνη την συγγενικήν από την μεταξύ εταίρων φιλίαν. Τουναντίον αι φιλίαι μεταξύ των συμπολιτών, των μελών μιας φυλής, των συνταξιδιωτών και των τοιούτων φέρουν, ως φαίνεται, μάλλον τον χαρακτήρα συνεταιρισμών, (15) διότι στηρίζονται επί τινος συμβολαίου. Εις τους τoιούτους φιλικούς δεσμούς θα ηδύνατό τις να κατατάξη και την φιλοξενίαν. Αλλά και η μεταξύ των συγγενών φιλία φαίνεται ότι είναι πολλών ειδών, πλην όμως εξαρτάται, ως προς πάσαν την έκτασιν αυτής, εκ της πατρικής. Διότι οι μεν γονείς αγαπούν τα τέκνα των, ως προερχόμενα εξ αυτών, τα δε τέκνα ως προερχόμενα εξ εκείνων. (20) Αλλ' οι γονείς γνωρίζουν ότι τα τέκνα των προέρχονται εξ αυτών περισσότερον, παρ' όσον τα τέκνα των ότι οφείλουν εις αυτούς την ύπαρξίν των. Ο δεσμός δηλονότι μεταξύ του γεννώντος και του γεννωμένου είναι στενώτερος, παρά μεταξύ του γεννωμένου και του γεννώντος. Ό,τι γεννάται εξ ημών συγγενεύει περισσότερον προς την ουσίαν μας, όπως είναι οι οδόντες, αι τρίχες και παν ό,τι έχομεν, αλλ' εις τον γεννηθέντα δεν ανήκει ο γεννών ως ίδιον απόκτημα ή ανήκει ολιγώτερον. Και η διάρκεια όμως του χρόνου συνεπάγεται εν προκειμένω μίαν διαφοράν. (25) Διότι οι γονείς αγαπούν τα τέκνα των, ευθύς όταν γεννηθούν, τα δε τέκνα μετά πάροδον ωρισμένου χρόνου, δηλαδή όταν ταύτα αποκτούν νόησιν και αίσθησιν. Εντεύθεν γίνεται φανερόν, διατί αι μητέρες αγαπούν περισσότερον τα τέκνα των (παρά οι πατέρες). Οι γονείς αγαπούν τα τέκνα των όπως αγαπούν τον εαυτόν των, διά τον λόγον ότι ταύτα εχωρίσθησαν απ' αυτών ως ενσαρκώσεις των γονέων των, ενώ τα τέκνα αγαπούν τους γονείς, διότι οφείλουν εις αυτούς την ύπαρξίν των, (30) οι δε αδελφοί αγαπώνται λόγω του ότι προέρχονται από τους ιδίους γεννήτορας. Η κοινή καταγωγή είναι εκείνη, ήτις γεννά μεταξύ των τα αυτά συναισθήματα. Διό και λέγεται, ότι είναι του ιδίου αίματος, της αυτής προελεύσεως και τα τοιαύτα. Είναι λοιπόν απότοκοι μιας και της αυτής ουσίας, καίτοι χωρισμένοι σωματικώς.

Ωσαύτως η κοινή διαπαιδαγώγησις και η μικρά διαφορά της ηλικίας συντείνουν πολύ εις την γέννησιν της φιλίας. Διότι οι συνομήλικες έλκονται προς αλλήλους, (35) αι δε κοιναί συνήθειαι δημιουργούν την αδελφοποίησιν. Διά τούτο και η αδελφική φιλία [1162a] θεωρείται ομοία προς την μεταξύ εταίρων υφισταμένην. Αι σχέσεις μεταξύ εξαδέλφων και λοιπών συγγενών οφείλονται εις τον αυτόν λόγον, διότι όλοι προέρχονται εκ των αυτών γονέων. Και άλλοι μεν είναι περισσότερον, άλλοι δε ολιγώτερον συγγενείς, εφ' όσον είναι στενός ή μακρινός συγγενής ο κοινός γενάρχης.

Η σχέσις φιλίας των τέκνων προς τους γονείς, (5) καθώς ακριβώς η σχέσις των ανθρώπων προς τους θεούς, είναι αγάπη απευθυνομένη προς το αγαθόν και το υπέροχον διότι οι γονείς παρέχουν εις τα τέκνα των τα μέγιστα των ευεργετημάτων: την ύπαρξίν των, την διατροφήν των, και, όταν ενηλικιωθούν, την εκπαίδευσίν των. Εκ της τοιαύτης φιλίας γεννάται τέρψις και ωφέλεια πολύ μεγαλυτέρα παρά εκ της μεταξύ ξένων τοιαύτης, τοσούτω δε μεγαλυτέρα όσω είναι στενωτέρα η μεταξύ αυτών κοινότης της ζωής. (10) Εις την αδελφικήν φιλίαν ευρίσκονται συνηνωμέναι όλαι αι ιδιότητες των μεταξύ εταίρων υφισταμένων φιλικών δεσμών, περισσότερον δε όταν οι αδελφοί είναι εξ ίσου χρηστοί άνθρωποι και όμοιοι καθ' όλα. Διότι οι αδελφοί αγαπούν εκ γενετής ο είς τον άλλον, ως τέκνα των αυτών γονέων τραφέντα και ανατραφέντα ομού κατά τον αυτόν τρόπον∙ τέλος δε η δοκιμασία του χρόνου είναι εν προκειμένω η αποφασιστικωτέρα και (15) η ασφαλεστέρα.

Ανάλογος είναι και η φιλία μεταξύ των λοιπών συγγενών.

Η μεταξύ ανδρός και γυναικός αμοιβαία αγάπη φαίνεται ότι προέρχεται εκ φύσεως. Διότι ο άνθρωπος είναι προωρισμένος εκ φύσεως περισσότερον διά τον συζυγικόν παρά διά τον πολιτικόν βίον, δεδομένου ότι η οικογένεια είναι προγενεστέρα και αναγκαιοτέρα της πολιτείας και ότι η τεκνοποιΐα είναι κοινή εις όλα τα έμβια όντα.

(20) Και ως προς μεν τα λοιπά έμβια όντα η κοινότης δεν εκτείνεται πέραν του σημείου τούτου, οι άνθρωποι όμως δεν συνοικούν αποκλειστικώς διά την τεκνοποιΐαν, αλλά και διά την αντιμετώπισιν των αναγκών της ζωής. Τα έργα ανδρών και γυναικών καταμερίζονται ευθύς εξ αρχής και διαφέρουν απ' αλλήλων. Τοιουτοτρόπως επαρκούν ο είς εις τον έτερον και ο καθείς θέτει τας ιδιοτύπους υπηρεσίας του εις την διάθεσιν της συζυγικής κοινότητος. Διά τούτο εις την τοιαύτην φιλίαν συνδυάζεται, (25) ως φαίνεται, το τερπνόν με το ωφέλιμον. Η τοιαύτη πλεονεκτική κατάστασις ίσως να οφείλεται και εις την αρετήν, εάν οι σύζυγοι είναι ενάρετοι, διότι εκάτερος των συζύγων έχει την ιδίαν εαυτού αρετήν και τούτο δυνατόν να είναι πηγή χαράς δι' αμφοτέρους. Άλλος δεσμός φαίνεται να είναι τα τέκνα, διό και οι άνευ τέκνων γάμοι ευκόλως διαλύονται. Διότι τα τέκνα είναι κοινόν δι' αμφοτέρους τους συζύγους αγαθόν, ό,τι δε είναι κοινόν, αποτελεί συνεκτικόν δεσμόν. Το πώς πρέπει να ζη ο σύζυγος (30) με την σύζυγον και ενγένει ο φίλος με τον φίλον, δεν είναι άλλο παρά το ζήτημα το αφορών εις την εφαρμογήν των κανόνων του δικαίου, οι οποίοι δεν είναι ίδιοι προκειμένου περί φίλου έναντι του φίλου του, έναντι ξένων, συντρόφων ή συμμαθητών.