Οι νόμοι της ανθρώπινης φύσης: Πως να κυριαρχήσουμε στο συναισθηματικό μας εαυτό

Βήμα πρώτο: Αναγνωρίστε τις προκαταλήψεις

Τα συναισθήματα επηρεάζουν συνεχώς τις διαδικασίες σκέψης και τις αποφάσεις μας, κάτω από το επίπεδο της επίγνωσής μας. Και το πιο κοινό συναίσθημα είναι η επιθυμία για ευχαρίστηση και η αποφυγή του πόνου. Οι σκέψεις μας σχεδόν αναπόφευκτα περιστρέφονται γύρω από αυτή την επιθυμία: απλά αποφεύγουμε ιδέες που μας είναι δυσάρεστες ή οδυνηρές. Φανταζόμαστε ότι ψάχνουμε την αλήθεια, ή ότι είμαστε ρεαλιστές, ενώ στην πραγματικότητα εμμένουμε σε ιδέες που μας ανακουφίζουν από την ένταση και καταπραΰνουν το εγώ μας, μας κάνουν να νιώθουμε ανώτεροι.

Αυτή η αρχή της απόλαυσης στη σκέψη είναι η πηγή όλων των διανοητικών μας προκαταλήψεων. Αν πιστεύετε ότι για κάποιο λόγο έχετε ανοσία σε κάποια από τις ακόλουθες προκαταλήψεις, είναι απλώς ένα έμπρακτο παράδειγμα της αρχής της απόλαυσης. Αντί γι’ αυτό, είναι καλύτερα να ψάξετε και να δείτε πώς λειτουργούν συνεχώς μέσα σας αυτές οι προκαταλήψεις, καθώς και να μάθετε πώς να αναγνωρίζετε τον ανάλογο παραλογισμό στους άλλους.

Η προκατάληψη της επιβεβαίωσης

Κοιτάζω τα στοιχεία και καταλήγω στις αποφάσεις μου μέσα από λίγο ως πολύ ορθολογικές διαδικασίες.

Για να κρατήσουμε μια ιδέα και να πείσουμε τον εαυτό μας ότι καταλήξαμε σ’ αυτή λογικά, αναζητούμε στοιχεία για να υποστηρίξουμε την άποψή μας. Τι το πιο αντικειμενικό ή επιστημονικό; Αλλά λόγω της αρχής της απόλαυσης και της ασυνείδητης επιρροής της, καταφέρνουμε να βρούμε τα στοιχεία που επιβεβαιώνουν αυτό που θέλουμε να πιστέψουμε. Αυτό είναι γνωστό ως προκατάληψη της επιβεβαίωσης.

Είναι κάτι που το βλέπουμε να συμβαίνει όταν οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, ειδικά σχέδια υψηλού ρίσκου. Ένα σχέδιο συλλαμβάνεται με στόχο να οδηγήσει σε ένα θετικό, επιθυμητό αποτέλεσμα. Αν οι άνθρωποι στάθμιζαν εξίσου τις πιθανές αρνητικές και θετικές συνέπειες, ενδεχομένως να δίσταζαν να αναλάβουν δράση. Χωρίς να το συνειδητοποιούν, στρέφονται αναπόφευκτα προς πληροφορίες που επιβεβαιώνουν το επιθυμητό θετικό αποτέλεσμα, το ευχάριστο σενάριο.

Tο βλέπουμε επίσης να συμβαίνει όταν οι άνθρωποι υποτίθεται ότι ζητούν συμβουλές. Αυτό είναι το μαρτύριο των περισσότερων συμβούλων. Εντέλει, από τους εμπειρογνώμονες οι άνθρωποι θέλουν να ακούσουν την επιβεβαίωση των δικών τους ιδεών και επιλογών. Θα ερμηνεύσουν αυτά που λέτε υπό το πρίσμα των όσων θέλουν να ακούσουν, κι αν οι συμβουλές σας έρχονται σε αντίθεση με τις επιθυμίες τους, θα βρουν κάποιον τρόπο να απορρίψουν τη γνώμη σας, τη λεγόμενη εμπειρογνωμοσύνη σας. Όσο πιο ισχυρό είναι το άτομο, τόσο περισσότερο υπόκειται σε αυτή τη μορφή προκατάληψης της επιβεβαίωσης.

Όταν εξετάζετε την προκατάληψη της επιβεβαίωσης στον κόσμο, ρίξτε μια ματιά στις θεωρίες που φαίνονται κάπως υπερβολικά καλές για να είναι αληθινές. Προωθούνται ένα σωρό στατιστικές και μελέτες για να τις αποδείξουν, και δεν είναι πολύ δύσκολο να βρεθούν όταν είστε πεπεισμένοι για την ορθότητα του επιχειρήματός σας. Στο διαδίκτυο είναι εύκολο να βρείτε μελέτες που υποστηρίζουν και τις δύο πλευρές ενός επιχειρήματος. Σε γενικές γραμμές, ποτέ μην αποδέχεστε την εγκυρότητα των ιδεών κάποιων απλώς και μόνο επειδή παραθέτουν «αποδεικτικά στοιχεία». Αντίθετα, εξετάστε οι ίδιοι τα στοιχεία στο ψυχρό φως της μέρας, με όσο περισσότερο σκεπτικισμό μπορείτε να επιστρατεύσετε. Η πρώτη σας αντίδραση θα πρέπει πάντα να είναι η εύρεση των αποδεικτικών στοιχείων που ανατρέπουν τις πιο αγαπημένες πεποιθήσεις σας, όπως και αυτές των άλλων. Αυτή είναι η αληθινή επιστήμη.

Η προκατάληψη της πειθούς

Πιστεύω ακράδαντα σε αυτή την ιδέα. Πρέπει να είναι αλήθεια.

Εμμένουμε σε μια ιδέα που μας είναι ευχάριστη, αλλά βαθιά μέσα μας μπορεί να έχουμε κάποιες αμφιβολίες ως προς την αλήθεια της, κι έτσι κάνουμε ένα βήμα παραπέρα για να πείσουμε τον εαυτό μας – να την πιστέψουμε με πάθος και να αντιταχθούμε σθεναρά σε όποιον την αμφισβητεί. Πώς γίνεται να μην είναι αληθινή η ιδέα μας από τη στιγμή που μας βγάζει τόση ενέργεια για να την υπερασπιστούμε; σκεφτόμαστε.

Αυτή η προκατάληψη αποκαλύπτεται ακόμα πιο ξεκάθαρα στη σχέση μας με τους ηγέτες– αν εκφράζουν μια άποψη με εντυπωσιακές λέξεις και χειρονομίες, γλαφυρές παρομοιώσεις και διασκεδαστικά ανέκδοτα, και κυρίως με αστείρευτη σιγουριά, αναμφίβολα σημαίνει ότι έχουν εξετάσει προσεκτικά την ιδέα για να την εκφράζουν με τέτοια βεβαιότητα. Από την άλλη πλευρά, όσοι μιλούν με λεπτές αποχρώσεις και διστακτικό τόνο προδίδουν αδυναμία και αυτο-αμφισβήτηση. Πιθανότατα λένε ψέματα – ή έτσι νομίζουμε.

Αυτή η προκατάληψη μας κάνει ευάλωτους σε πωλητές και δημαγωγούς που δείχνουν αυτοπεποίθηση με σκοπό να πείσουν και να εξαπατήσουν. Γνωρίζουν ότι οι άνθρωποι διψούν για διασκέδαση, οπότε κρύβουν τις μισές αλήθειες με δραματικά εφέ.

Η προκατάληψη της εμφάνισης

Καταλαβαίνω τους ανθρώπους με τους οποίους έχω πάρε-δώσε. Τους βλέπω όπως είναι.

Βλέπουμε τους ανθρώπους όχι όπως είναι, αλλά όπως μας φαίνονται. Και αυτό που φαίνεται είναι συνήθως παραπλανητικό. Πρώτον, οι άνθρωποι έχουν εκπαιδευτεί να παρουσιάζουν στους άλλους την κατάλληλη για την περίσταση όψη τους, αυτή που θα κριθεί θετικά. Δείχνουν ότι είναι υπέρμαχοι των ευγενέστερων σκοπών, παρουσιάζονται ως εργατικοί και ευσυνείδητοι. Και εκλαμβάνουμε αυτά τα προσωπεία ως πραγματικότητα.

Δεύτερον, είμαστε επιρρεπείς στο φαινόμενο του φωτοστέφανου – όταν βλέπουμε ορισμένες αρνητικές ή θετικές ιδιότητες σε ένα άτομο (κοινωνική αμηχανία, νοημοσύνη), θεωρούμε ότι υποκρύπτονται άλλες θετικές ή αρνητικές ιδιότητες που ταιριάζουν με αυτές. Τα ευπαρουσίαστα άτομα γενικά φαίνονται πιο αξιόπιστα, ιδιαίτερα οι πολιτικοί. Αν κάποιος είναι επιτυχημένος, εικάζουμε ότι είναι επίσης ηθικός και ευσυνείδητος και του αξίζει η καλή του τύχη. Αυτό παραβλέπει το ότι πολλοί άνθρωποι έχουν προοδεύσει στη ζωή τους με όχι ακριβώς ηθικά μέσα, γεγονός που φροντίζουν τεχνηέντως να αποκρύπτουν.

Η προκατάληψη της ομάδας

Οι ιδέες μου είναι δικές μου. Δεν ακούω την ομάδα. Δεν είμαι κομφορμιστής. 

Είμαστε από τη φύση μας κοινωνικά ζώα. Το αίσθημα της απομόνωσης, της διαφοράς από την ομάδα, είναι καταθλιπτικό και τρομακτικό. Βιώνουμε τεράστια ανακούφιση όταν βρίσκουμε άλλους που σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο. Στην πραγματικότητα, τείνουμε να υιοθετούμε ιδέες και απόψεις ακριβώς επειδή μας προκαλούν αυτή την ανακούφιση. Δεν έχουμε επίγνωση αυτής της έλξης και γι’ αυτό φανταζόμαστε ότι έχουμε καταλήξει σε συγκεκριμένες ιδέες από μόνοι μας.

Δείτε αυτούς που υποστηρίζουν το ένα ή το άλλο κόμμα ή μια ιδεολογία – επικρατεί ένας εκπληκτικός δογματισμός ή μια ορθότητα χωρίς κανείς να έχει πει τίποτα ή χωρίς να έχει ασκήσει υπερβολική πίεση. Αν κάποιος ανήκει στη δεξιά ή στην αριστερά, οι απόψεις του ως διά μαγείας θα ακολουθούν σχεδόν πάντα την ίδια κατεύθυνση σε δεκάδες ζητήματα, αλλά λίγοι θα παραδέχονταν ποτέ αυτή την επιρροή στα πρότυπα σκέψης τους.

Η προκατάληψη της ευθύνης

Μαθαίνω από την εμπειρία και τα λάθη μου.

Τα λάθη και οι αποτυχίες προκαλούν την ανάγκη εξήγησης. Θέλουμε να πάρουμε ένα μάθημα και να μην επαναλάβουμε την εμπειρία. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν θέλουμε να εξετάσουμε πολύ προσεκτικά αυτό που κάναμε. Η ενδοσκόπησή μας είναι περιορισμένη. Η φυσική μας απάντηση είναι να κατηγορήσουμε τους άλλους, τις περιστάσεις ή μια στιγμιαία ακρισία. Ο λόγο αυτής της προκατάληψης είναι ότι συχνά μας φαίνεται πολύ επώδυνο να δούμε τα λάθη μας, γιατί κάτι τέτοιο κλονίζει το αίσθημα της υπεροχής μας. Ενοχλεί το εγώ μας. Ξαναφέρνουμε στο μυαλό μας τις πράξεις μας, προσποιούμαστε ότι σκεφτόμαστε τι κάναμε.

Αλλά με την πάροδο του χρόνου η αρχή της απόλαυσης βγαίνει ξανά στην επιφάνεια και ξεχνάμε ποιο κομματάκι του λάθους αποδώσαμε σ’ εμάς. Η επιθυμία και το συναίσθημα θα μας τυφλώσουν πάλι, θα επαναλάβουμε ακριβώς το ίδιο λάθος και θα περάσουμε από την ίδια χλιαρή διαδικασία μομφής και κατόπιν θα ξεχάσουμε, μέχρι να πεθάνουμε. Αν οι άνθρωποι μάθαιναν πραγματικά από την εμπειρία τους, στον κόσμο θα βρίσκαμε ελάχιστα λάθη και αμέτρητες επιτυχημένες καριέρες.

Η προκατάληψη της ανωτερότητας

Είμαι διαφορετικός. Είμαι πιο λογικός και πιο ηθικός από τους άλλους.

Ελάχιστοι θα έλεγαν κάτι τέτοιο στους συνομιλητές τους την ώρα της συζήτησης. Ακούγεται αλαζονικό. Αλλά σε πολλές δημοσκοπήσεις και μελέτες, όταν τους ζητείται να συγκριθούν με τους άλλους, οι άνθρωποι εκφράζουν σε γενικές γραμμές μια παραλλαγή αυτής της κρίσης. Είναι σαν την οπτική ψευδαίσθηση – δεν βλέπουμε τα λάθη και τους παραλογισμούς μας, μόνο αυτά των άλλων. Έτσι, για παράδειγμα, εύκολα θα πιστέψουμε ότι οι οπαδοί του άλλου πολιτικού κόμματος δεν καταλήγουν στις απόψεις τους βάσει ορθολογικών αρχών, αντίθετα από τους ομοϊδεάτες μας. Στο ηθικό μέτωπο, λίγοι θα παραδεχτούμε ότι στον χώρο της δουλειάς έχουμε καταφύγει σε εξαπάτηση ή χειραγώγηση ή ότι η πρόοδός μας οφείλεται σε έξυπνους και στρατηγικούς ελιγμούς.

Πιστεύουμε ότι καθετί που μας αφορά οφείλεται στο φυσικό ταλέντο και στη σκληρή δουλειά. Ωστόσο, αυτό δεν μας εμποδίζει να αποδίδουμε στους άλλους κάθε είδους μακιαβελική τακτική. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να δικαιώνουμε όλες μας τις πράξεις ανεξάρτητα από τα αποτελέσματα.

Αισθανόμαστε μια ακαταμάχητη παρόρμηση να βλέπουμε τον εαυτό μας ως λογικό, αξιοπρεπή και ηθικό – ιδιότητες που χαίρουν μεγάλης εκτίμησης στην κουλτούρα μας. Αν δείξετε κάτι διαφορετικό, κινδυνεύετε να δεχτείτε τρομερή αποδοκιμασία. Αν ίσχυαν όλα αυτά –αν οι άνθρωποι ήταν όντως λογικοί και ηθικά ανώτεροι–, ο κόσμος θα ήταν γεμάτος καλοσύνη και ειρήνη.

Επειδή όμως γνωρίζουμε την πραγματικότητα, είναι φανερό ότι πολλοί, ίσως και όλοι μας, απλά εξαπατούμε τον εαυτό μας. Ο ορθολογισμός και οι ηθικές ιδιότητες πρέπει να επιτευχθούν μέσω της ευαισθητοποίησης και της προσπάθειας. Δεν έρχονται φυσικά. Έρχονται μέσω μιας διαδικασίας ωρίμανσης.

Βήμα δεύτερο: Προσοχή στους παράγοντες πυροδότησης

Τα συναισθήματα χαμηλού βαθμού επηρεάζουν συνεχώς τη σκέψη μας και προέρχονται από τις παρορμήσεις μας – λόγου χάρη, από την επιθυμία για ευχάριστες και παρηγορητικές σκέψεις. Το συναίσθημα υψηλού βαθμού ωστόσο έρχεται σε συγκεκριμένες στιγμές, φτάνει σε εκρηκτική κορύφωση και γενικά πυροδοτείται από κάτι εξωτερικό – από ένα άτομο που μας εκνευρίζει ή από συγκεκριμένες περιστάσεις.

Το επίπεδο διέγερσης είναι υψηλότερο και η προσοχή μας απορροφάται εντελώς. Όσο περισσότερο σκεφτόμαστε το συναίσθημα τόσο ισχυρότερο γίνεται, πράγμα που μας ωθεί να επικεντρωθούμε ακόμα περισσότερο σε αυτό, και ούτω καθεξής. Η σκέψη μας διοχετεύεται στο συναίσθημα και όλα μάς θυμίζουν τον θυμό ή τον ενθουσιασμό μας. Αντιδρούμε αυτόματα. Επειδή δεν μπορούμε να αντέξουμε την ένταση που προκαλεί, το συναίσθημα υψηλού βαθμού συνήθως καταλήγει σε κάποια απερίσκεπτη πράξη με καταστροφικές συνέπειες. Στην κορύφωση μιας τέτοιας προσβολής αισθανόμαστε σαν να μας έχει κατακυριεύσει ένας άλλος εαυτός, που καθοδηγείται από το μεταιχμιακό σύστημα του εγκεφάλου μας.

Είναι καλό να γνωρίζετε αυτούς τους παράγοντες, ώστε να μην επιτρέπετε στη σκέψη σας να εστιάζει μονόπλευρα σε αυτούς και να αποφεύγετε παρορμητικές ενέργειες που πάντα θα σας κάνουν να μετανιώνετε. Θα πρέπει επίσης να έχετε πάντοτε κατά νου τον υψηλού επιπέδου παραλογισμό των άλλων και είτε να τους αποφεύγετε είτε να τους βοηθάτε να επανέλθουν στην πραγματικότητα.

Σημεία ενεργοποίησης από την πρώιμη παιδική ηλικία

Η πρώιμη παιδική ηλικία είναι η πιο ευάλωτη και ευαίσθητη περίοδος της ζωής μας. Όσο πιο πίσω πηγαίνουμε στον χρόνο, τόσο μεγαλύτερο αντίκτυπο διαπιστώνουμε να έχει η σχέση μας με τους γονείς μας. Το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί για κάθε πρώιμη δυνατή εμπειρία. Αυτές οι ευπάθειες και οι πληγές παραμένουν θαμμένες βαθιά μέσα στο μυαλό μας. Μερικές φορές προσπαθούμε να απωθήσουμε τη μνήμη αυτών των επιρροών, αν είναι αρνητικές – όπως κάποιος μεγάλος φόβος ή εξευτελισμός.

Μερικές φορές ωστόσο συνδέονται με θετικά συναισθήματα –βιώματα αγάπης και προσοχής– που θέλουμε να ξαναζήσουμε. Αργότερα στη ζωή μας, ένα άτομο ή ένα συμβάν θα πυροδοτήσει την ανάμνηση αυτής της θετικής ή αρνητικής εμπειρίας και μαζί της θα εκλυθούν ισχυρές χημικές ουσίες ή ορμόνες που σχετίζονται με τη μνήμη.

Πάρτε για παράδειγμα έναν νεαρό άνδρα που είχε μια απόμακρη, ναρκισσιστική μητέρα. Ως βρέφος ή παιδί, βίωσε την ψυχρότητά της ως εγκατάλειψη και πίστεψε ότι για να τον εγκαταλείψει δεν ήταν άξιος της αγάπης της. Ή, εναλλακτικά, ο ερχομός ενός νεογέννητου αδελφού έκανε τη μητέρα του να του δίνει πολύ λιγότερη προσοχή, πράγμα που βίωσε εξίσου ως εγκατάλειψη. Αργότερα, κάποια στιγμή που βρίσκεται σε σχέση, μπορεί η σύντροφός του να θίξει διακριτικά κάποιο στοιχείο του χαρακτήρα του ή κάποια πράξη του. Όλα αυτά είναι μέρος μιας υγιούς σχέσης.

Σ’ εκείνον όμως θα ερεθίσουν ένα σημείο πυροδότησης: η σύντροφός του παρατηρεί τις ατέλειές του κι εκείνος φαντάζεται ότι αυτό είναι προοίμιο εγκατάλειψης. Νιώθει μια δυνατή συγκίνηση, ένα αίσθημα επικείμενης προδοσίας. Δεν βλέπει την πηγή αυτού του συναισθήματος, είναι πέρα από τον έλεγχό του. Υπεραντιδρά, κατηγορεί, απομακρύνεται και όλα οδηγούν ακριβώς σ’ αυτό που φοβόταν – την εγκατάλειψη. Η αντίδρασή του απευθυνόταν σε μια ανάμνηση, όχι στην πραγματικότητα. Τέτοιο είναι το ύψος του παραλογισμού.

Για να το αναγνωρίσει κανείς στον εαυτό του και στους άλλους, πρέπει να παρατηρήσει μια συμπεριφορά που ξαφνικά φαίνεται παιδιάστικη στην έντασή της και ξένη προς τον χαρακτήρα του ατόμου. Θα μπορούσε να αφορά οποιοδήποτε βασικό συναίσθημα. Θα μπορούσε να είναι φόβος για απώλεια ελέγχου ή αποτυχία. Σε αυτή την περίπτωση, αντιδρούμε απομακρυνόμενοι από την κατάσταση και την παρουσία των άλλων, όπως ένα παιδί που κουλουριάζεται σαν μπαλίτσα. Μια ξαφνική ασθένεια που προκαλείται από τον έντονο φόβο μάς βοηθάει πολύ εξυπηρετικά να αποχωρήσουμε.

Θα μπορούσε επίσης να είναι αγάπη – η απεγνωσμένη αναζήτηση στο παρόν της παλιάς στενής σχέσης με τον γονιό ή τον αδελφό, που πυροδοτείται από κάποιον που μας θυμίζει αόριστα αυτόν τον χαμένο παράδεισο. Θα μπορούσε να είναι υπερβολική δυσπιστία, με πηγή κάποια εξουσιαστική φιγούρα της πρώιμης παιδικής ηλικίας που μας απογοήτευσε ή μας πρόδωσε, συνήθως τον πατέρα. Αυτό συχνά προκαλεί μια αιφνίδια αντιδραστική συμπεριφορά.

Ο μεγάλος κίνδυνος εδώ είναι ότι, ερμηνεύοντας με λάθος τρόπο το παρόν και αντιδρώντας σε κάτι που συνέβη στο παρελθόν, δημιουργούμε συγκρούσεις, απογοητεύσεις και δυσπιστία που απλά ενισχύουν το τραύμα. Από κάποιες απόψεις, είμαστε προγραμματισμένοι να επαναλαμβάνουμε την πρώιμη εμπειρία στο παρόν. Η μόνη μας άμυνα είναι η συνειδητοποίηση τη στιγμή που συμβαίνει.

Μπορούμε να αναγνωρίσουμε ένα σημείο πυροδότησης από το γεγονός ότι βιώνουμε συναισθήματα που είναι ασυνήθιστα αρχέγονα, πιο ανεξέλεγκτα απ’ το κανονικό. Προκαλούν δάκρυα, βαθιά κατάθλιψη ή υπερβολική ελπίδα. Οι άνθρωποι, υπό την επήρεια αυτών των συναισθημάτων, έχουν συχνά έναν πολύ διαφορετικό τόνο φωνής και γλώσσας του σώματος, σαν να ζουν πραγματικά μια στιγμή από την πρώιμη ζωή τους.

Στη διάρκεια μιας τέτοιας κρίσης, πρέπει να προσπαθήσουμε να αποσπαστούμε από το συναίσθημα, να εξετάσουμε την πιθανή πηγή –την πληγή στην πρώιμη παιδική ηλικία– και τα μοτίβα στα οποία μας έχει καθηλώσει. Αυτή η βαθιά κατανόηση του εαυτού μας και των ευπαθειών μας είναι ένα βασικό βήμα στην πορεία μας προς τον ορθολογισμό.

Ξαφνικά κέρδη ή απώλειες

Η ξαφνική επιτυχία ή τα αναπάντεχα κέρδη μπορεί να αποδειχθούν πολύ επικίνδυνα. Νευρολογικά, στον εγκέφαλο απελευθερώνονται χημικές ουσίες που δημιουργούν έντονη διέγερση και ενέργεια, οδηγώντας στην επιθυμία να επαναληφθεί αυτή η εμπειρία. Κάτι τέτοιο είναι εν δυνάμει η αρχή κάθε λογής εθισμού και μανιακής συμπεριφοράς. Επίσης, όταν τα κέρδη έρχονται γρήγορα, τείνουμε να αγνοούμε τη βασική αρχή ότι η πραγματική επιτυχία, προκειμένου να διαρκέσει, πρέπει να έρθει μέσα από σκληρή δουλειά. Δεν λαμβάνουμε υπόψη τον ρόλο που παίζει η τύχη στα τόσο ξαφνικά κέρδη.

Προσπαθούμε ξανά και ξανά να νιώσουμε τη διέγερση που μας δημιούργησε το γεγονός ότι κερδίσαμε ξαφνικά τόσο πολλά χρήματα ή προσοχή. Αποκτούμε αισθήματα μεγαλομανίας. Γινόμαστε ιδιαίτερα αρνητικοί απέναντι σε όποιον προσπαθεί να μας προειδοποιήσει – δεν καταλαβαίνουν, λέμε στον εαυτό μας. Επειδή αυτή η κατάσταση δεν μπορεί να διατηρηθεί, βιώνουμε μια αναπόφευκτη πτώση, η οποία είναι ακόμα πιο οδυνηρή και οδηγεί στο καταθλιπτικό μέρος του κύκλου. Αν και οι τζογαδόροι είναι οι πιο επιρρεπείς σε αυτό, ισχύει εξίσου για τους επιχειρηματίες τις περιόδους που δημιουργείται μια φούσκα και για τα άτομα που τραβούν ξαφνικά πάνω τους την προσοχή του κόσμου.

Οι απροσδόκητες απώλειες ή μια σειρά απωλειών προκαλούν εξίσου παράλογες αντιδράσεις. Φανταζόμαστε ότι είμαστε καταραμένοι και κακότυχοι και ότι αυτό θα συνεχιστεί επ’ άπειρον.

Γινόμαστε φοβιτσιάρηδες και διστακτικοί, κάτι που συχνά οδηγεί σε ακόμα περισσότερα λάθη ή αποτυχίες. Στον αθλητισμό, αυτό μπορεί να προκαλέσει το λεγόμενο κλακάζ, καθώς οι προηγούμενες ήττες και αστοχίες βαραίνουν τον νου και τον παραλύουν.

Η λύση εδώ είναι απλή: όποτε έχετε ασυνήθιστα κέρδη ή απώλειες, είναι η πιο κατάλληλη στιγμή να κάνετε πίσω και να τα αντισταθμίσετε με την απαραίτητη απαισιοδοξία ή αισιοδοξία. Να είστε επιφυλακτικοί απέναντι στην ξαφνική επιτυχία και προσοχή – δεν έχουν γερά θεμέλια και η έλξη τους είναι εθιστική. Και η πτώση είναι πάντα επώδυνη.

Αυξάνοντας την πίεση

Οι άνθρωποι που σας περιβάλλουν σε γενικές γραμμές φαίνεται να είναι ισορροπημένοι και να έχουν τον έλεγχο της ζωής τους. Αλλά βάλτε τους σε αγχωτικές συνθήκες, με την πίεση να αυξάνεται, και θα δείτε μια διαφορετική πραγματικότητα. Το άψογο προσωπείο του αυτοελέγχου πέφτει. Ξαφνικά ξεσπάνε με θυμό, φανερώνουν μια παρανοϊκή πλευρά, γίνονται υπερευαίσθητοι και συχνά μικρόψυχοι.

Σε καταστάσεις άγχους ή απειλής, τα πιο πρωτόγονα μέρη του εγκεφάλου διεγείρονται και ενεργοποιούνται, επισκιάζοντας τις λογικές διεργασίες των ανθρώπων. Μάλιστα, το άγχος ή η ένταση μπορούν να αποκαλύψουν ελαττώματα που οι άνθρωποι κρύβουν επιμελώς. Είναι καλή ιδέα να παρατηρούμε τους ανθρώπους σε τέτοιες στιγμές, γιατί μας βοηθάει να κρίνουμε τον πραγματικό τους χαρακτήρα.

Κάθε φορά που παρατηρείτε αύξηση της πίεσης και του άγχους στη ζωή σας, πρέπει να παρακολουθείτε τον εαυτό σας προσεκτικά. Καταγράψτε κάθε εκδήλωση ασυνήθιστης ευθραυστότητας, αιφνίδιες υποψίες, φόβους δυσανάλογους με τις περιστάσεις. Παρατηρήστε με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αποστασιοποίηση, βρίσκοντας χρόνο και χώρο για να μείνετε μόνοι. Χρειάζεστε προοπτική. Ποτέ μη φανταστείτε ότι μπορείτε να αντέξετε το αυξανόμενο άγχος χωρίς συναισθηματική διαρροή. Δεν είναι δυνατόν. Αλλά μέσω της αυτογνωσίας και του προβληματισμού μπορείτε να αποτρέψετε τη λήψη αποφάσεων που θα σας κάνουν αργότερα να μετανιώσετε.

Εμπρηστικά άτομα

Υπάρχουν άνθρωποι που από τη φύση τους τείνουν να προκαλούν ισχυρά συναισθήματα σε σχεδόν όλους όσους γνωρίζουν. Αυτά τα συναισθήματα κυμαίνονται μεταξύ ακραίας αγάπης, μίσους, εμπιστοσύνης και δυσπιστίας. Μεταξύ άλλων ιστορικών παραδειγμάτων, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τον βασιλιά Δαβίδ από τη Βίβλο, τον Αλκιβιάδη από την αρχαία Αθήνα, τον Ιούλιο Καίσαρα από την αρχαία Ρώμη, τον Ζορζ Νταντόν από τη Γαλλική Επανάσταση.

Αυτοί οι τύποι είναι χαρισματικοί σε διαφορετικό βαθμό ο καθένας – έχουν την ικανότητα να εκφράζουν εύγλωττα τα συναισθήματά τους και αναπόφευκτα να γεννούν ανάλογα συναισθήματα σε άλλους. Αλλά μπορεί επίσης να είναι αρκετά ναρκισσιστικοί: προβάλλουν το εσωτερικό τους δράμα και τα προβλήματά τους προς τα έξω, παρασύροντας τους άλλους στη δίνη που δημιουργούν. Αυτό οδηγεί σε βαθιά αισθήματα έλξης σε μερικούς και απέχθειας σε άλλους.

Είναι χρήσιμο να αναγνωρίζετε αυτά τα εμπρηστικά άτομα από τον τρόπο με τον οποίο επηρεάζουν τους άλλους, όχι μόνο εσάς. Κανείς δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορος απέναντί τους. Οι άνθρωποι δυσκολεύονται να σκεφτούν λογικά ή να κρατήσουν αποστάσεις όταν είναι κοντά τους και τους σκέφτονται συνεχώς όταν δεν είναι παρόντες. Έχουν μια ψυχαναγκαστική ικανότητα και μπορούν να σας οδηγήσουν σε ακραίες ενέργειες, είτε είστε αφοσιωμένος οπαδός είτε ορκισμένος εχθρός. Σε όποιο από τα δύο άκρα του φάσματος –έλξη ή απώθηση– και αν ανήκετε, η τάση σας θα είναι να φέρεστε παράλογα, γι’ αυτό είναι απολύτως απαραίτητο να αποστασιοποιηθείτε.

Μια καλή στρατηγική είναι να κοιτάξετε πίσω από τη βιτρίνα τους. Η πάγια τακτική τους είναι να προβάλλουν μια εντυπωσιακή εικόνα ατόμου που ξεφεύγει κατά πολύ από τον μέσο όρο και δημιουργεί έναν μύθο που προκαλεί δέος. Στην πραγματικότητα, είναι κι αυτοί άνθρωποι, με τις ίδιες ανασφάλειες και αδυναμίες που έχουμε όλοι. Προσπαθήστε να αναγνωρίσετε αυτά τα πολύ ανθρώπινα χαρακτηριστικά και να τα απομυθοποιήσετε.

Το φαινόμενο της ομάδας

Αυτή είναι η υψηλού βαθμού εκδοχή της προκατάληψης της ομάδας. Όταν βρισκόμαστε με μια πολυάριθμη ομάδα, αλλάζουμε. Παρατηρήστε τον εαυτό σας και τους άλλους σε μια αθλητική εκδήλωση, μια συναυλία, μια θρησκευτική ή πολιτική συγκέντρωση. Είναι αδύνατο να μην παρασυρθείτε από τα συλλογικά συναισθήματα. Η καρδιά σας χτυπά πιο γρήγορα. Τα δάκρυα της χαράς ή της θλίψης αναβλύζουν πιο εύκολα.

Όταν είμαστε με μια ομάδα, εκείνο που διεγείρεται δεν είναι τόσο η ανεξάρτητη ικανότητα σκέψης, αλλά μάλλον η έντονη επιθυμία του ανήκειν. Το ίδιο μπορεί να συμβεί σε ένα εργασιακό περιβάλλον, ειδικά αν ο επικεφαλής ερεθίζει τα συναισθήματα των ανθρώπων για να δώσει ώθηση σε ανταγωνιστικές, επιθετικές επιθυμίες ή δημιουργεί μια δυναμική «εμείς-εναντίον-των άλλων». Το φαινόμενο της ομάδας δεν απαιτεί απαραίτητα την παρουσία άλλων. Μπορεί κάτι να γίνει «viral», όπως όταν κάποιες απόψεις εξαπλώνονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και μας «μολύνουν» με την επιθυμία να τις διαδώσουμε κι εμείς – κατά κανόνα απόψεις που εκφράζουν έντονα συναισθήματα, όπως αγανάκτηση.

Υπάρχει μια συναρπαστική, θετική πτυχή στη διέγερση των ομαδικών συναισθημάτων: το πώς ενώνουμε τις δυνάμεις μας για να κάνουμε κάτι για το συλλογικό καλό. Αλλά αν διαπιστώσετε ότι γίνεται προσπάθεια να προκληθούν αρνητικά συναισθήματα, όπως μίσος για τους άλλους, ακραίος σωβινισμός, επιθετικότητα ή ολοκληρωτικές κοσμοθεωρίες, θα πρέπει να προσπαθήσετε να μείνετε ανεπηρέαστοι και να μην παρασυρθείτε από την ισχυρή έλξη που ασκείται επάνω σας. Συχνά είναι προτιμότερο να αποφεύγετε τη συμμετοχή σε δημιουργία ομάδας, στον βαθμό που είναι εφικτό, έτσι ώστε να διατηρείτε τις κριτικές σας δυνάμεις ή, όταν αυτό δεν γίνεται, να συμμετέχετε με μεγάλο σκεπτικισμό.

Να φυλάγεστε από δημαγωγούς που εκμεταλλεύονται το φαινόμενο της ομάδας και διεγείρουν εκρήξεις παραλογισμού. Αναπόφευκτα καταφεύγουν σε συγκεκριμένα τεχνάσματα. Σε ένα ομαδικό περιβάλλον, ξεκινούν «προ- θερμαίνοντας» το πλήθος, μιλώντας για κοινές ιδέες και αξίες, δημιουργώντας ένα ευχάριστο συναίσθημα συμφωνίας. Πατούν σε ασαφείς αλλά συναισθηματικά φορτισμένες λέξεις, όπως δικαιοσύνη ή αλήθεια ή πατριωτισμός. Μιλούν για αφηρημένους, ευγενείς στόχους και όχι για την επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων με συγκεκριμένους τρόπους.

Οι δημαγωγοί στην πολιτική ή στα μέσα ενημέρωσης προσπαθούν διαρκώς να προκαλέσουν αίσθηση πανικού, επείγουσας ανάγκης και οργής, επειδή τους είναι απαραίτητο να ερεθίζουν διαρκώς το θυμικό. Η άμυνά σας σ’ αυτό είναι απλή: Να έχετε πάντα κατά νου την ορθή σας κρίση, την ικανότητά σας να σκέφτεστε ως ανεξάρτητα άτομα, το πιο πολύτιμο αγαθό σας. Να απεχθάνεστε κάθε είδους ξένη εισβολή στον ανεξάρτητο νου σας. Όταν διαισθάνεστε ότι έχετε απέναντί σας έναν δημαγωγό, να είστε διπλά επιφυλακτικοί και αναλυτικοί.

Κάτι τελευταίο για το παράλογο στην ανθρώπινη φύση: μη φανταστείτε ότι οι πιο ακραίες εκφάνσεις παραλογισμού έχουν ξεπεραστεί χάρη στην πρόοδο και στον διαφωτισμό. Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, παρατηρούμε συνεχείς κύκλους ανόδου και πτώσης των επιπέδων του. Τον χρυσό αιώνα του Περικλή, με τους φιλοσόφους και τα πρώτα σκιρτήματα του επιστημονικού πνεύματος, ακολούθησε μια εποχή δεισιδαιμονίας, μυστικισμού και μισαλλοδοξίας. Το ίδιο φαινόμενο συνέβη μετά την Ιταλική Αναγέννηση. Το γεγονός ότι αυτός ο κύκλος θα επαναληφθεί ξανά και ξανά είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης.

Ο παραλογισμός αλλάζει απλά όψη και εκδηλώσεις. Μπορεί να μην έχουμε πλέον κυριολεκτικά κυνήγι μαγισσών, αλλά στον εικοστό αιώνα, όχι πολύ καιρό πριν, είδαμε τις δίκες του Στάλιν στην ΕΣΣΔ, τις ακροάσεις του Μακάρθι στη Γερουσία των ΗΠΑ και τις μαζικές διώξεις της Πολιτιστικής Επανάστασης στην Κίνα. Βλέπουμε διαρκώς να δημιουργούνται διαφόρων ειδών «λατρείες», ακόμα και θεοποίηση προσωπικοτήτων και φετιχοποίηση διασημοτήτων. Η τεχνολογία εμπνέει τώρα θρησκευτικό πάθος. Οι άνθρωποι λαχταρούν απεγνωσμένα να πιστέψουν σε κάτι και θα το βρουν οπουδήποτε. Οι δημοσκοπήσεις αποκάλυψαν ότι τον εικοστό πρώτο αιώνα όλο και περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν στα φαντάσματα, στα πνεύματα και στους αγγέλους.

Όσο υπάρχουν άνθρωποι, ο παραλογισμός θα βρίσκει τις φωνές και τα μέσα εξάπλωσής του. Ο ορθολογισμός είναι κάτι που κατακτιέται από άτομα, όχι από μαζικά κινήματα ή την τεχνολογική πρόοδο. Το να νιώθει κανείς ανώτερος και υπεράνω είναι σίγουρο σημάδι ότι παραλογίζεται.

Βήμα τρίτο: Στρατηγικές που φέρνουν τον λογικό εαυτό μας στην επιφάνεια

Παρά την έντονη ροπή μας προς το παράλογο, δύο παράγοντες πρέπει να μας δίνουν ελπίδα. Πρώτα απ’ όλα, η ύπαρξη σε όλη την ιστορία και σε όλους τους πολιτισμούς ανθρώπων με υψηλό βαθμό ορθολογισμού. Είναι οι άνθρωποι που έχουν καταστήσει δυνατή την πρόοδο και χρησιμεύουν ως πρότυπα για όλους μας. Σε αυτούς περιλαμβάνονται ο Περικλής, ο Ασόκα, αυτοκράτορας της αρχαίας Ινδίας, ο Μάρκος Αυρήλιος στην αρχαία Ρώμη, η Μαργαρίτα του Βαλουά στη μεσαιωνική Γαλλία, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Κάρολος Δαρβίνος, ο Αβραάμ Λίνκολν, ο συγγραφέας Άντον Τσέχοφ, η ανθρωπολόγος Μάργκαρετ Μιντ και ο επιχειρηματίας Γουόρεν Μπάφετ, για να αναφέρω μόνο μερικούς. Όλοι αυτοί οι τύποι ανθρώπων έχουν ορισμένες κοινές ιδιότητες: ρεαλιστική εκτίμηση του εαυτού τους και των αδυναμιών τους, αφοσίωση στην αλήθεια και στην πραγματικότητα, ανεκτική στάση απέναντι στους ανθρώπους και ικανότητα να επιτυγχάνουν τους στόχους που έχουν θέσει.

Ο δεύτερος παράγοντας είναι ότι σχεδόν όλοι μας κάποια στιγμή στη ζωή μας έχουμε βιώσει στιγμές μεγαλύτερου ορθολογισμού. Συχνά εκδηλώνεται με κάτι που θα ονομάσουμε νοοτροπία του δημιουργού. Έχουμε να εκτελέσουμε ένα έργο, ίσως με προθεσμία. Το μόνο συναίσθημα που μας επιτρέπεται είναι ο ενθουσιασμός και η ενεργητικότητα. Άλλα συναισθήματα απλά μας εμποδίζουν να συγκεντρωθούμε. Επειδή πρέπει να φέρουμε αποτελέσματα, γινόμαστε εξαιρετικά πρακτικοί. Επικεντρωνόμαστε στο έργο μας – το μυαλό μας μένει ήρεμο, το εγώ μας δεν εισβάλλει. Αν προσπαθήσουν να μας διακόψουν ή να μας «μολύνουν» με συναισθήματα, αντιδρούμε. Αυτές οι φευγαλέες στιγμές –λίγες εβδομάδες ή ώρες– αποκαλύπτουν τον λογικό εαυτό που περιμένει να βγει στην επιφάνεια. Το μόνο που απαιτείται είναι μια κάποια επίγνωση και λίγη εξάσκηση.