Μακεδονία εν μύθοις φθεγγομένη - Συμπεράσματα

Η Μακεδονία είναι πλούσια σε μυθολογία όπως και οι υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας.

Α.

1. Η οικονομία και η ιστορική εξέλιξη της περιοχής καθορίστηκε από τη γεωμορφολογία της, από τα άφθονα νερά που διαθέτει, τους πλωτούς ποταμούς, ανάμεσα στους οποίους εκτείνονται εύφορες εκτάσεις, τα ψηλά βουνά που καθιστούσαν εξαιρετικά δύσκολη την επικοινωνία, λ.χ., με τους κάτω του Ολύμπου Έλληνες, κάτι που είχε επίδραση και στην εξέλιξη του πολιτισμού της. Ευθέως ανάλογος με τη σημασία των ποταμών και των ορέων, καθώς κα με την επίδραση που ασκούσαν φυσικά φαινόμενα όπως οι σεισμοί, συχνοί την περιοχή, είναι ο πλούτος των μύθων.

2. Στη μυθολογία της Μακεδονίας αναγνωρίζονται δύο χρονικές φάσεις:
α) Μύθοι που διαμορφώθηκαν προ-ομηρικά και πριν από τον β’ αποικισμό (8^ος αι. π.Χ.).
β) Μύθοι που διαμορφώθηκαν μετά την έλευση αποίκων και την ανάμειξη των νέων κατοίκων με τους παλιούς, με ό,τι αυτό συνεπάγεται: επιμειξίες, ανταλλαγή γνώσεων και ιδεών, μύθων και τελετουργιών.

Με άλλα λόγια στη μυθολογική παράδοση του τόπου συμπλέκονται στοιχεία από την εποχή που οι Μακεδόνες ζούσαν μόνοι τους στην περιοχή, «με τους Μυσούς ή, λίγο αργότερα, όταν γειτόνευαν ακόμη με τους Πίερες στα ανατολικά, τους Βοττιαίους στα βόρεια, τους Ελιμιώτες και τους Λυγκηστές στα δυτικά και τα βορειοδυτικά», και από την εποχή που «οι διωγμένοι γιοι του Τήμενου, από το Άργος, επέλεξαν τη θέση αυτή ως έδρα του βασιλείου τους και ως αφετηρία για τη γοργή του επέκταση» (Σαατσόγλου-Παλιαδέλη (2002, 487-88).

Επομένως, στη μυθολογία της Μακεδονίας, έτσι όπως διαμορφώθηκε μέσα στους αιώνες και όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, συμπλέκονται στοιχεία εντοπιότητας που προηγούνται του β’ αποικισμού[1] (φάση α’) με άλλα στοιχεία της μετά-ομηρικής και μετα-αποικιακής πραγματικότητας (φάση β’), τα οποία εγκολπώνονται οι γενιές μετά τη μακεδονική κυριαρχία (4^ος αι. π.Χ).

3. Στη μυθολογία της Μακεδονίας αναγνωρίζονται:
α) Παραδόσεις με πανελλήνια διάδοση (Τιτανομαχία, Γιγαντομαχία), κάποιες φορές με παραλλαγές και επιχώριες επιτονίσεις.[2]
β) Παραδόσεις εγχώριες (για την καταγωγή, λ.χ., του βασιλικού μακεδονικού οίκου).
γ) Παραδόσεις επείσακτες, που φανερώνουν την παρουσία και την επίδραση ξένων στην περιοχή, λ.χ. Φρυγών και Φοινίκων, στις απαρχές της ιστορικής της ύπαρξης.

Όλα αυτά, καθώς και οι μεταξύ τους αντιπαραθέσεις, ζυμώσεις, συγχωνεύσεις, επικαλύψεις των ξένων στοιχείων  με γνωστές στους Έλληνες παραδόσεις. (Βλ. Ηρακλής) διαμόρφωσαν το τοπικό μυθολογικό ιδίωμα που μετασχηματιζόταν ανάλογα με τα νέα κάθε φορά δεδομένα.

Β.

4. Στη Μακεδονία εξελίσσονται τα παλαιότερα επεισόδια της γνωστής στους Έλληνες μυθολογίας (Τιτανομαχία, Γιγαντομαχία). Επιπλέον, θεοί και ήρωες εμφανίζονται με τις πρωταρχικές τους υποστάσεις και όχι με τις διακριτές τους αρμοδιότητες όπως διαμορφώθηκαν από τον ομηρικό κόσμο και μετά. Για παράδειγμα, ο Ποσειδώνας, η παρουσία και η δράση του οποίου είναι έντονη στην περιοχή, εμφανίζεται όχι απλώς ως θεός της θάλασσας αλλά ως θεός κυρίαρχος σε γη και θάλασσα: ως θεός που κινεί τη γη προκαλώντας σεισμούς, ως θεός των γλυκών νερών κτλ.

5. Θεοί και ήρωες που λατρεύονται στη Μακεδονία πιστοποιούν κοινή μυθολογική κληρονομιά με τους υπόλοιπους ‘Έλληνες. Φυσικά υπήρχαν τοπικές θεότητες και ήρωες, με το ιδιαίτερο μυθολογικό τους πλέγμα, εν πολλοίς γνωστό και καταγεγραμμένο στα ομηρικά έπη.

6. Στη Μακεδονία, όπως ακριβώς στις κάτω του Ολύμπου περιοχές, καθιερώνονταν νέες λατρείες, κυρίως ηρωολατρείες, δηλαδή λατρεία νεκρών ηρώων. Η συνήθεια αυτή μαρτυρείται γενικά στον ελλαδικό χώρο από το τελευταίο τέταρτο του 8ου αιώνα –ήταν τιμή για μια πόλη να συνδεθεί με κάποιον από τους ήρωες του έπους που βρήκαν τον θάνατο στους πολέμους για τη Θήβα και την Τροία^. επιπλέον, της προσέδιδε πολιτικό κύρος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ως προς αυτό αποτελεί στον μακεδονικό χώρο η περίπτωση της λατρείας του Ηφαιστίωνα και του Ορφέα.

7. Η Μακεδονία είναι η περιοχή της κυριαρχίας της διονυσιακής λατρείας και των μυστηρίων, επομένως και του αντίστοιχου μυθολογικού πλαισίου, γνωστού στις ευρύτερες μάζες και όχι μόνο στην εύπορη τάξη που αγαπά την εύθυμη και πλούσια ζωή. Η επίδρασή του εξηγείται από την ιδιότητά του ως θεού του κρασιού, της μέθης, της κωμαστικής χαράς (θεός λυσιμέριμνος), από τη λειτουργία του ως Σωτήρα θεού (εγγυητής της ευδαιμονικής αθανασίας) και από την επιρροή των θεατρικών, μουσικών και χορευτικών αγώνων που τελούνται υπό την προστασία του. Η εξακτίνωσή του τόσο στα λαϊκά στρώματα όσο και στην αριστοκρατία λειτουργούσε συνεκτικά.

8. Η μυθολογία στη Μακεδονία συνδέεται με:
α) συγκεκριμένα πρόσωπα, ήρωες και θεούς, κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι ο χθόνιος χαρακτήρας, η σχέση τους δηλαδή με τον κάτω κόσμο^.
β) μύθους και τελετουργικά που παραπέμπουν στην αναγέννηση της φύσης αλλά και στην προσδοκία για τη σωτηρία της ψυχής και για μια συμποτική ζωή μετά τον θάνατο, όπως αυτή που βιώνει ο συμποσιαστής Διόνυσος σε τάφο από το Αρχοντικό Πέλλας.

Επομένως, η ιδεολογία του πότου και του συμποσίου, όπως πολύ καλά τη γνωρίζουμε λ.χ. από τα πλατωνικά κείμενα ή του Ξενοφώντα και όπως αυτή συνιστούσε μέρος της πολιτικής ιδεολογίας και εκπαίδευσης των Αθηνών, είναι γνωστή στον μακεδονικό χώρο. Και είναι γνωστή τόσο ως πράξη κοσμική στις συγκεντρώσεις των ανδρών όσο και ως προσδοκία μεταφυσική μέσα στα πλαίσια του διονυσιασμού.

9. Η Μακεδονία είναι σημαντική και ως προς τη μουσική παράδοση, συνδεδεμένη πολλές φορές με μυστικές και μυστηριακές λατρείες, όπως του Διόνυσου και του Ορφέα. Στην Πιερία του βουνού των θεών γεννιούνται οι Μούσες. Στην Πιερία, επίσης, εκτυλίσσεται και ο μύθος του Ορφέα και αναπτύσσεται η λατρεία του.

10. Με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα εικάζουμε ότι γνωστό είναι και το μυθολογικό πλαίσιο για την τελετουργική μετάβαση του νεκρού στον κάτω κόσμο μέσα από υγρά τοπία σε βάρκα, όπως το γνωρίζουμε από διάφορα κείμενα, λ.χ. από τους Βατράχους του Αριστοφάνη. Αυτό υποδεικνύει το χρυσό ρομβόσχημο επιστόμιο με χαρακτή απεικόνιση πλοίου από το νεκροταφείο της Σίνδου (περί το 560 π.Χ.):

Το μακρύ ιστιοφόρο με τα δεκαοκτώ κουπιά, τα δυο πηδάλια και το προστατευτικό θωράκιο της πλώρης και του φουσκωμένο πανί πλέει προς τα αριστερά, ίσως δυτικά, στα όρια του ορατού και του αόρατου. Το έλασμα με το πλοίο συνοψίζει πολλές αναφορές από τη συμβολογία του θανάτου και της νύχτας λατρειών παλαιότατων και από τις εσχατολογικές δοξασίες των αρχαϊκών χρόνων. Το πλοίο του νεκρού ταξιδεύει ανενόχλητα, ενώ τέσσερα δελφίνια παραπέμπουν στον Διόνυσο, της ευδαιμονίας και των συμποσίων των επιφανών πριν και μετά τον θάνατο, και στους ετρούσκους πειρατές που είχε μεταμορφώσει σε δελφίνια, ριψοκίνδυνο ταξίδι με πλοίο στη σκοτεινή σαν κρασί θάλασσα του τέλους» (Σουέρεφ 2001, 44)

11. Επομένως: στη διαμόρφωση  της μυθολογίας στον μακεδονικό χώρο έπαιξαν ρόλο τόσο οι μυθολογικές παραδόσεις του ολυμπιακού πανθέου όσο και των μυστηρίων και των τελετουργιών οργιαστικού περιεχομένου. Φυσικά, δεν λείπουν οι τοπικές ιδιομορφίες και τα χαρακτηριστικά, ανάλογα με την εμμονή σε τοπικά στοιχεία ή την κυριαρχία νεωτερικών.

Γ.

12. Όπως και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας διαμορφώνεται μια «πολιτική» μυθολογία σχετικά με την καταγωγή του βασιλικού μακεδονικού οίκου, που νομιμοποιεί τη θέση και τη συμπεριφορά του ηγεμόνα. Η δράση, μάλιστα, του βασιλικού οίκου, ο οποίος  μυθοποιούσε επιδέξια τη νέα πραγματικότητα, υπήρξε κανονιστική πάνω στους μύθους.[3]

13. Μορφές (Ηρακλής) και σύμβολα (αίγα) της μυθολογικής παράδοσης συνδέονται με το μυθικό/προϊστοριογραφικό παρελθόν των Μακεδόνων και με τις θρησκευτικές επιλογές τους (Διόνυσος, Περσεφόνη).

********************

 Οἱ ὑμέτεροι πρόγονοι ἐλθόντες εἰς Μακεδονίαν καὶ εἰς τὴν ἄλλην Ἑλλάδα κακῶς ἐποίησαν ἡμᾶς οὐδὲν προηδικημένοι· ἐγὼ δὲ τῶν Ἑλλήνων ἡγεμὼν κατασταθεὶς καὶ τιμωρήσασθαι βουλόμενος Πέρσας διέβην ἐς τὴν Ἀσίαν͵ ὑπαρξάντων ὑμῶν.
(Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβασις 2.14.4.)
[Μετάφραση]
Οι πρόγονοί σας, όταν εκστράτευσαν εναντίον της Μακεδονίας και της υπόλοιπης Ελλάδας, μας επισώρευσαν δεινά, ενώ προηγουμένως δεν είχε διαπραχθεί καμία αδικία από την πλευρά μας· εγώ, λοιπόν, όταν ανακηρύχθηκα αρχηγός των Ελλήνων, και επειδή θέλησαν να πάρω εκδίκηση από τους Πέρσες, πέρασα στην Ασία, επειδή εσείς πρώτοι κάματε αρχή της αδικίας.

Τα λόγια αυτά απηύθυνε ο Αλέξανδρος σε επιστολή του στον Δαρείο μετά τη μάχη της Ισσού, κάτι που δείχνει ότι θεωρούσε τη Μακεδονία χώρα ελληνική και ότι ταύτιζε τις επιπτώσεις από την παρουσία των Περσών στην περιοχή του με τις καταστροφές που προξένησαν στη Νότιο Ελλάδα.

---------------------------
[1]Βλ. ενδεικτικά Αξιός, Αίνεια (Τοπικοί μύθοι).

[2] Το να παραλλάσσεται ένας μύθος είναι φαινόμενο συχνό. Τις περισσότερες φορές αυτό συμβαίνει για να τονιστεί η παρουσία ενός θεού σε έναν τόπο (λ.χ. η ένωσή του με μια κόρη του τόπου και η γέννηση ενός σπουδαίου ήρωα) ή η σχέση ενός ήρωα με έναν τόπο, οπότε τονίζονται ή επινοούνται στοιχεία δράσης του στην περιοχή ή σχέσεις του με τους κατοίκους της, συνήθως τους πρώτους, τους οικιστές, τους κυβερνώντες. Όλα αυτά προσέδιδαν, σε μια πόλη, σε μια δυναστεία, σε ένα πολιτικό πρόσωπο, ένα πλούσιο παρελθόν, ένα γενεαλογικό δέντρο με κύρος, κάτι που επέτρεπε τη διεκδίκηση και διατήρηση δικαιωμάτων, τη διεκδίκηση της εξουσίας, συμμαχιών ή μιας σημαντικής θέσης στο διπλωματικό παιγνίδι ανάμεσα στις πόλεις.  

[3]Η μυθοποίηση αυτή - φαινόμενο γενικευμένο και όχι μόνο του μακεδονικού χώρου– είναι ενδεικτική του κύρους των μύθων. Οι επινοημένες νέες αφηγήσεις, που εξυπηρετούσαν την πολιτική υπόσταση περιοχής ή ατόμου, ενδύονταν με τον μανδύα του μύθου και αποκτούσαν την ιερότητά του.