Η δράση του Ηρακλή, γιου του Δία, σε διάφορες περιοχές της Μακεδονίας αποκτά ιδιαίτερη σημασία, αν λάβουμε υπόψη: (α) Ότι οι μακεδόνες βασιλείς θεωρούσαν ότι κατάγονταν από τον αργείο ήρωα, ότι ήταν ήρωας πατρώος, σύμβολο ενωτικό, που προσέδιδε κύρος (Δίας και Ηρακλής αποτελούν κορυφαίες πολιτικές υποστάσεις του μακεδονικού βασιλείου). (β) Το γεγονός ότι τα ταξίδια του είχαν ένα χαρακτήρα εκπολιτιστικό που σηματοδοτούσαν την ποιοτική αναβάθμιση προς την κατεύθυνση του δικαίου, της ευνομίας, του ορθολογισμού και της κοινής αρετής, σε αντίθεση με τους Γίγαντες –τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες της περιοχής θα μπορούσαμε να πούμε– εναντίον των οποίων ο Ηρακλής μάχεται. (γ) Το γεγονός ότι τα ταξίδια του σηματοδοτούσαν τη διεύρυνση του «εξελληνισμού» όχι μόνο με τη μετάδοση των αξιών του ολυμπιακού πανθέου αλλά και εξοβελίζοντας φοινικικά ή άλλα στοιχεία με γνωστές στους Έλληνες παραδόσεις (λ.χ. στη Θάσο με την τοποθέτηση δύο Μινωιτών) και με την τιμωρία των Τρώων· ακόμη και τα τρία παιδιά του Άρη που εξουδετέρωσε ο Ηρακλής στον βορειοελλαδικό χώρο, τον Λυκάονα και τον Κύκνο σε γειτονικές περιοχές και τον βασιλιά της Θράκης Διομήδη, εντάσσεται μέσα στο πλαίσιο αυτής της λογικής, καθώς ο Άρης ανήκε στους θεούς που υποστήριζαν τον αγώνα των Τρώων. (δ) Το γεγονός ότι εξασφαλίζει κοινωνική συνοχή με την ίδρυση πόλεων στο όνομά του. Ο Ηρακλής λειτουργεί διαμεσολαβητικά μεταξύ θεών και ανθρώπων και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη λατρεία και σε τελετουργικά δρώμενα: (α) Το ηράκλειον άμμα, ο χαρακτηριστικός κόμπος, δηλώνει τη σύνδεση των δύο κόσμων, αλλά και τη σχέση του ήρωα τόσο με τη ζωή όσο και με τον θάνατο μέσα από την αναζήτηση της αθανασίας –εξού και η σημασία του στην τοπική λατρεία με την αναζήτηση της αθανασίας και τις προσδοκίες για μεταθανάτια ζωή αλλά και η παράσταση του ήρωα στην τοπική τέχνη ως γενειοφόρου, ενήλικου δηλαδή, αλλά και αγένειου, νέου και αναγεννημένου. (β) Το επίθετο κυναιγίδας φανερώνει τελετουργικά για τη μύηση των νέων στο κυνήγι.
Όλα αυτά εξηγούν τη συχνή παρουσία του στα έργα των τεχνών.
Πληροφορίες για τη δράση και την παρουσία του αντλούμε από τις φιλολογικές πηγές και από τα έργα των τεχνών.[1]
Φιλολογικές πηγές
i. Συμμετέχει στη Γιγαντομαχία.
ii. Επιστρέφοντας από τη χώρα των Αμαζόνων και έχοντας στην κατοχή του τη ζώνη της Ιππολύτης, ο Ηρακλής κατέλαβε τη Θάσο και ανέθεσε τη διακυβέρνηση του νησιού στους Αλκαίο και Σθένελο, απογόνους του Μίνωα, τους οποίους είχε πάρει μαζί του ως ομήρους από την Πάρο (Απολλόδωρος 2.5.9).
iii. Προερχόμενος από τη Θάσο και πηγαίνοντας στις Μυκήνες έφτασε στην Τορώνη. Εκεί τον προκάλεσαν ο Πολύγονος και ο Τηλέγονος, γιοι του Πρωτέα και εγγονοί του Ποσειδώνα, τους οποίους και σκότωσε. Αφού σκότωσε και τους δυο αντιπάλους του, ο ήρωας επέστρεψε με ασφάλεια στις Μυκήνες, όπου παρέδωσε στον Ευρυσθέα τη ζώνη της Ιππολύτης ολοκληρώνοντας τον ένατο άθλο του (Απολλόδωρος 2.5.9. Ευρ., Ηρόδοτος Μαινόμενος 418).
iv. Ως όγδοο άθλο ο Ηρακλής διατάσσεται από τον Ευρυσθέα να οδηγήσει στις Μυκήνες τις τέσσερις ανθρωποφάγες φοράδες του Διομήδη, βασιλιά της Θράκης. Ο ήρωας έφερε σε πέρας τον άθλο, αλλά μετά από λίγο καιρό τα ζώα διέφυγαν αφηνιασμένα στον Όλυμπο, όπου κατασπαράχτηκαν από τα θηρία (Απολλόδωρος 2.5.8. Υγ., Μύθοι 30. Στέφανος Βυζάντιος λ. Άβδηρα). Σύμφωνα με μια παραλλαγή του μύθου από τις φοράδες αυτές γεννήθηκαν άλογα που οι απόγονοί τους έφταναν ως τα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου.
v. Ως δέκατο άθλο ο Ηρακλής διατάσσεται από τον Ευρυσθέα να οδηγήσει στις Μυκήνες από την Ερύθεια**, ένα απομονωμένο νησί στον Ωκεανό, τις αγελάδες του βασιλιά Γηρυόνη, γιου του Χρυσάορα και της Καλλιρρόης. Μετά από μακρά και περιπετειώδη πορεία στις χώρες της Μεσογείου, και αφού μονομάχησε με τον Γηρυόνη στις ακτές του ποταμού Ανθεμούντα, φτάνει στις ιωνικές ακτές της Ελλάδας, όπου μια βοϊδόμυγα, σταλμένη από την Ήρα, τρελαίνει το κοπάδι και το κάνει να διασκορπιστεί στα βουνά της Θράκης. Ο Ηρακλής κατηγόρησε τον Στρυμόνα, ποταμό αρχικά πλωτό, ότι δυσκόλεψε το έργο του να συγκεντρώσει τις αγελάδες. Τον γέμισε λοιπόν με πέτρες, και από τότε ο ποταμός έπαψε να είναι πλωτός. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή του μύθου, ο Ηρακλής δεν μπορούσε να διασχίσει τον ποταμό επειδή δεν υπήρχε πέρασμα. Έριξε λοιπόν τεράστιους βράχους εμποδίζοντας τα πλοία να τον διαπλέουν.
vi. «Οι άθλοι ολοκληρώθηκαν σε οκτώ χρόνια και ένα μήνα. Επειδή όμως ο Ευρυσθέας δεν προσμέτρησε σε αυτούς ούτε αυτόν με τα κοπάδια του Αυγεία ούτε με τη Λερναία Ύδρα, του επέβαλε [στον Ηρακλή] έναν ενδέκατο άθλο, να φέρει τα χρυσά μήλα από τις Εσπερίδες. Προχωρώντας λοιπόν φτάνει στον ποταμό Εχέδωρο. Και ο Κύκνος, γιος του Άρη και της Πυρήνης τον προκαλούσε σε μονομαχία. Και καθώς ο Άρης συμπαραστεκόταν στον Κύκνο και είχε οργανώσει τη μονομαχία, έπεσε κεραυνός ανάμεσά τους και διέλυσε τη μάχη» (Απολλόδωρος 2.5.11). Με τον τελευταίο αυτό άθλο ο Ηρακλής οδηγείται προς την αθανασία και τη θεοποίηση.
vii. Δίπλα στον ίδιο ποταμό, βασίλευε στη φυλή των Κρηστωναίων ο Λυκάονας σε περιοχή που ονομαζόταν Ευρώπη από το όνομα του προπαππού του. Όταν ο Ηρακλής, περνώντας από την περιοχή στο ταξίδι του προς την Εσπερία, συνάντησε τον Λυκάονα στο άλσος Πυρήνη, αφιερωμένο στη μητέρα του Λυκάονα και του Κύκνου. Ο βασιλιάς κάλεσε τον ήρωα σε μονομαχία. Με πολύ μεγάλη προσπάθεια ο Ηρακλής κατέβαλε τον δυνατό μαχητή (Ευρ., Άλκ. 499 κ.ε.).[2]
viii. Σύμφωνα με τις πηγές, και ο Ηρακλής, όπως και άλλα πρόσωπα του μύθου και της ιστορίας, μυήθηκε στα μυστήρια της Σαμοθράκης, προφανώς κατά τη διάρκεια της αργοναυτικής εκστρατείας στην οποία έλαβε μέρος και στη στάση που έκαναν στο νησί κατά προτροπή του μυημένου Ορφέα. Εξάλλου, κατά την επιστροφή των Αργοναυτών, όταν η προσευχή του Ορφέα στους θεούς της Σαμοθράκης τους έσωσε από άγρια θαλασσοταραχή που τους βρήκε στη μέση του Ποντικού πελάγους, ο θεός Γλαύκος*** προφήτεψε στον Ηρακλή ότι θα γινόταν αθάνατος και ότι οι Διόσκουροι**** θα απολάμβαναν τιμές από τους ανθρώπους σαν θεοί. Το γενικότερο μυθολογικό πλέγμα που πλαισιώνει τον ήρωα προδηλώνει λατρείες προς τιμήν του οργιαστικές-διονυσιακές, με περιεχόμενο γονιμικό αλλά και εσχατολογικό, ταιριαστό στον μακεδονικό χώρο (Αιγύπτιοι θεοί*****). Εξάλλου, μετά τον θάνατό του λατρεύτηκε ως ήρως θεός****** του κάτω κόσμου (Πίνδ., Νέμεα 3,22).
Έργα των τεχνών
Το γενεαλογικό δέντρο των Μακεδόνων βασιλέων αποδείκνυε ότι ήταν απόγονοι του Ηρακλή, Ηρακλείδες. Γι’ αυτό και ο Ηρακλής σε επιγραφές αναφέρεται ως Ηρακλής Πατρώος και γι’ αυτό συχνή είναι σε έργα των τεχνών η απεικόνισή του, του ίδιου ή συμβόλων του, όπως το ρόπαλο σε νομίσματα ή στο μεγάλο πλακίδιο από τον μεγάλο μακεδονικό τάφο ΙΙ στη Μεγάλη Τούμπα [3]. Επομένως, οι συχνές παραστάσεις του Ηρακλή σημειοδοτούν στοιχεία από το μυθικό παρελθόν των Μακεδόνων, εμπεριέχοντας συμβολική αξία θρησκευτικού και πολιτικού χαρακτήρα.
----------------------------
[1] Για τη συμβολή των Ευβοέων στη διάδοση ή και στη διαμόρφωση των άθλων του Ηρακλή στις περιοχές του Θερμαϊκού κόλπου και της Χαλκιδικής βλ. Τιβέριος – Γιματζίδης, 2002, 229.
[2] Συνολικά τρία παιδιά του Άρη εξουδετέρωσε ο Ηρακλής στον βορειοελλαδικό χώρο: τον Λυκάονα και τον Κύκνο σε γειτονικές περιοχές, τον βασιλιά της Θράκης Διομήδη.
[3] «Το ρόπαλο αποτελεί γνωστό τύπο της νομισματοκοπίας του μακεδονικού βασιλείου, δηλαδή της βασικής οπτικής του αυτοπαρουσίασης (και προπαγάνδας) στα χρόνια του Φιλίππου Ε’ και του Περσέα», επισημαίνει ο Κώστας Μπουραζέλης (2007, 179).
*Αμαζόνες
Το βασίλειό τους τοποθετείται στον Βορρά, στις πλαγιές του Καύκασου ή στη Θράκη ή στη νότια Σκυθία (στην αριστερή όχθη του Δούναβη)
**Ερύθεια
Νησί στην Εσπερία, κοντά στο Γιβραλτάρ, όπου βρίσκονται τα ιερά κοπάδια με τα ολοκόκκινα βόδια του Ήλιου. Εκεί τελειώνει ο θεός το καθημερινό του ταξίδι, έχοντας διασχίσει τον ουράνιο θόλο από τη μια μεριά του μεγάλου Ωκεανού, που περιβρέχει ολόκληρη τη γη, μέχρι την άλλη άκρη του, την Ερύθεια. Ερύθεια είναι και το όνομα μιας από τις Εσπερίδες.
***Γλαύκος
Ο Γλαύκος υπήρξε ψαράς που μεταβλήθηκε σε θεό της θάλασσας, γιατί έφαγε ένα χόρτο, «και προλέγει μέχρι τώρα στους ανθρώπους τα μέλλοντα. [...] όσοι ταξιδεύουν στη θάλασσα διηγούνται κάθε χρόνο πολλά για τη μαντική του Γλαύκου» (Διόδωρος Σικελιώτης Σ., 4, 48). Βλ. και Πινδ., Πυθιόνικος IV, 156 και Απολλ., 3, 3· ο Παυσανίας μάλιστα παραδίδει ότι ο Αισχύλος συνέθεσε δράμα σχετικά με τον Γλαύκο (9, 22.5).
****Διόσκουροι
Οι Διόσκουροι, ο Κάστορας και ο Πολυδεύκης, ήταν οι γιοι του Δία (Διός κούροι) από τον έρωτά του με τη Λήδα, δίδυμοι αδελφοί της Ελένης και της Κλυταιμνήστρας. Πραγματικά παιδιά του Δία θεωρούνταν ο Πολυδεύκης και η Ελένη, ενώ ο Κάστορας και η Κλυταιμνήστρα παιδιά του θνητού συζύγου της Λήδας, του Τυνδάρεου, με τον οποίο η Λήδα ενώθηκε την ίδια νύχτα που την επισκέφθηκε ο Δίας με τη μορφή κύκνου. Κατεξοχήν Δωριείς ήρωες, εμφανίζονται κάποιες φορές να αντιμάχονται τον Θησέα, κατεξοχήν ήρωα των Ιώνων. Πήραν μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία, στο κυνήγι του Καλυδώνιου κάπρου, βοήθησαν τον Ιάσονα στην καταστροφή της Ιωλκού.
*****Αιγύπτιοι θεοί
Η μεγάλη διάδοση των εσχατολογικών απόψεων στον μακεδονικό χώρο κατέστησε σχεδόν αυτονόητη την εισαγωγή της λατρείας των Αιγυπτίων θεών από τον 3ο αι. π.Χ., καθώς μέρος της ουσίας αυτών των θεών ήταν οι θεωρίες για λύτρωση στη μετά θάνατο ζωή. Πολύ πρώιμα διαδόθηκε και στη Μακεδονία η λατρεία Αιγυπτίων θεών, παρά τις όχι καλές σχέσεις των Αντιγονιδών με τους Πτολεμαίους. Τη λατρεία έφεραν ιδιώτες Έλληνες από την Αλεξάνδρεια ή Αιγύπτιοι έμποροι, που έρχονταν με τις οικογένειές τους για μόνιμη εγκατάσταση σε ελληνικές πόλεις. Ιερό για τους Αιγυπτίους θεούς ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη πιθανότατα τον 3ο αι. π.Χ. –το λεγόμενο Σαραπείον– και παρέμεινε ενεργό μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ.
******Ηρακλής - «ήρως θεός» του κάτω κόσμου
Η λατρεία αυτή συνδέεται, νομίζουμε, με τη νίκη του Ηρακλή επί του Αχελώου και με τον γάμο του με τη Δηιάνειρα. Όταν ο Ηρακλής έσπασε το κέρατο του Αχελώου στη διαμάχη μεταξύ τους για τη Διηάνειρα, ο θεός-ποταμός θεώρησε ότι νικήθηκε και ζήτησε πίσω το κέρατο, δίνοντας ως αντάλλαγμα στον Ηρακλή το κέρας της Αμαλθείας [1], το οποίο είχε πάρει από την κόρη του Ωκεανού Αμάλθεια, και από το οποίο έβγαιναν ποτά και φαγητά. Ο Ηρακλής με τη σειρά του το έδωσε στους Καλυδωνίους και λατρεύτηκε στα βουνά ως θεός της γονιμότητας και της ευφορίας που μπορεί να επέλθει με την ορθολογική διευθέτηση και τον έλεγχο των υδάτων. Στην ουσία, ο Ηρακλής λατρεύτηκε ως θεός χθόνιος. Εξάλλου, ο Ηρακλής διεκδίκησε τη Διηάνειρα, επειδή του το ζήτησε η ψυχή του Μελέαγρου, την οποία συνάντησε, όταν κατέβηκε στον Άδη για τον Κέρβερο. Επιπλέον, το κέρας της Αμαλθείας το κρατά και ο Πλούτωνας στο χέρι του, καθώς ο Ηρακλής τον κουβαλά στην πλάτη του για να τον ανεβάσει στον επάνω κόσμο. Ο θεός του κάτω κόσμου είναι και θεός της ευφορίας, της βλάστησης και της γονιμότητας, τον οποίον επικαλούνται οι γεωργοί, για να φυτρώσει ο σπόρος της Δήμητρας. Ακόμη και η μεταμφίεση του Ηρακλή σε Ομφάλη, όπως παριστάνεται σε χάλκινο εξάρτημα κλίνης με διακοσμητικές μορφές, παρέα με νεαρό σάτυρο, στο δάπεδο της αίθουσας των συμποσίων στο Δίον (όψιμα ελληνιστικά χρόνια), αποκαλύπτουν τελετουργικά με γονιμικό χαρακτήρα. Ακόμη και το ηράκλειον άμμα, ο κόμπος που συχνά βρίσκουμε γραπτό σε επιτύμβιες στήλες ή ακόμη και ως κόσμημα δηλώνει προφανώς αυτό το δέσιμο της ζωής με τον θάνατο μέσα από τη σύνδεση που επιτυγχάνει ο ήρωας ανάμεσα στους δύο κόσμους και τον διττό του χαρακτήρα.
[1] Κέρας της Αμαλθείας παριστάνεται στην επωμίδα του δεξιού ώμου σε θώρακα αγάλματος αυτοκράτορα που βρέθηκε σε οικόπεδο στη συμβολή της οδού Καραολή-Δημητρίου, στην πλατεία Αντιγονιδών της Θεσσαλονίκης.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου