ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1407b-1408a)

[VI] Εἰς ὄγκον δὲ τῆς λέξεως συμβάλλεται τάδε, τὸ λόγῳ χρῆσθαι ἀντ᾽ ὀνόματος, οἷον μὴ κύκλον, ἀλλ᾽ ἐπίπεδον τὸ ἐκ τοῦ μέσου ἴσον· εἰς δὲ συντομίαν τὸ ἐναντίον, ἀντὶ τοῦ λόγου ὄνομα. καὶ ἐὰν αἰσχρὸν ἢ ἀπρεπές, ἐὰν μὲν ἐν τῷ λόγῳ ᾖ ‹τὸ› αἰσχρόν, τοὔνομα λέγειν, ἐὰν δ᾽ ἐν τῷ ὀνόματι, τὸν λόγον. καὶ μεταφορᾷ δηλοῦν καὶ τοῖς ἐπιθέτοις, εὐλαβούμενον τὸ ποιητικόν. καὶ τὸ ἓν πολλὰ ποιεῖν, ὅπερ οἱ ποιηταὶ ποιοῦσιν· ἑνὸς ὄντος λιμένος ὅμως λέγουσι

λιμένας εἰς Ἀχαϊκούς

καὶ

δέλτου μὲν αἵδε πολύθυροι διαπτυχαί.

καὶ μὴ ἐπιζευγνύναι, ἀλλ᾽ ἑκατέρῳ ἑκάτερον, «τῆς γυναικὸς τῆς ἡμετέρας»· ἐὰν δὲ συντόμως, τοὐναντίον, «τῆς ἡμετέρας γυναικός». καὶ μετὰ συνδέσμου λέγειν· ἐὰν δὲ συντόμως, ἄνευ μὲν συνδέσμου, μὴ ἀσύνδετα δέ, οἷον «πορευθεὶς καὶ διαλεχθείς»,

[1408a] «πορευθεὶς διελέχθην». καὶ τὸ Ἀντιμάχου χρήσιμον, ἐξ ὧν μὴ ἔχει λέγειν, ὃ ἐκεῖνος ποιεῖ ἐπὶ τοῦ Τευμησσοῦ,

ἔστι τις ἠνεμόεις ὀλίγος λόφος·

αὔξεται γὰρ οὕτως εἰς ἄπειρον. ἔστι δὲ τοῦτο καὶ ἐπὶ ἀγαθῶν καὶ κακῶν, ὅπως οὐκ ἔχει, ὁποτέρως ἂν ᾖ χρήσιμον, ὅθεν καὶ τὰ ὀνόματα οἱ ποιηταὶ φέρουσιν, τὸ ἄχορδον καὶ τὸ ἄλυρον μέλος· ἐκ τῶν στερήσεων γὰρ ἐπιφέρουσιν· εὐδοκιμεῖ γὰρ τοῦτο ἐν ταῖς μεταφοραῖς λεγόμενον ταῖς ἀνάλογον, οἷον τὸ φάναι τὴν σάλπιγγα ἱέναι μέλος ἄλυρον.

***
[6] Στο να γίνει μεγαλόπρεπο το ύφος συμβάλλουν τα ακόλουθα: Το να χρησιμοποιεί κανείς όχι τη λέξη αλλά έναν περιγραφικό ορισμό της· να μη λέει λ.χ. κύκλος αλλά το επίπεδο σχήμα που όλα τα σημεία του βρίσκονται σε ίση απόσταση από το κέντρο — σύντομο γίνεται, τότε, το ύφος με το αντίθετο: αντί για τον περιγραφικό ορισμό της να χρησιμοποιείται η ίδια η λέξη. Το ίδιο ισχύει και αν ο λόγος είναι για κάτι το επαίσχυντο ή άπρεπο: αν η απρέπεια βρίσκεται στον περιγραφικό ορισμό, να χρησιμοποιείται η λέξη· αν πάλι βρίσκεται στη λέξη, να χρησιμοποιείται ο περιγραφικός ορισμός. Επίσης να δηλώνονται τα πράγματα με μεταφορές και προσδιορισμούς — με όλες, βέβαια, τις προφυλάξεις μήπως ο λόγος καταντήσει ποιητικός. Επίσης να χρησιμοποιείται ο πληθυντικός αριθμός στη θέση του ενικού, κάτι που το κάνουν οι ποιητές: ενώ το λιμάνι είναι ένα, αυτοί λένε

Στα Αχαϊκά λιμάνια

και

Νά τες, εδώ είναι οι πολλές του γράμματος οι δίπλες.

Ούτε να συζεύονται δύο λέξεις, αλλά η καθεμιά τους να λέγεται αυτοτελώς: τῆς γυναικὸς τῆς ἡμετέρας· αν όμως είναι επιθυμητό το σύντομο ύφος, τότε το αντίθετο: τῆς ἡμετέρας γυναικός. Να χρησιμοποιούνται, επίσης, στον λόγο συνδετικά μόρια· αν όμως είναι επιθυμητό το σύντομο ύφος, τότε να παραλείπονται τα συνδετικά μόρια, όχι όμως και να είναι ασύνδετος ο λόγος. Παράδειγμα: «πορευθεὶς καὶ

[1408a] διαλεχθείς», «πορευθεὶς διελέχθην». Αποτελεσματική είναι και η μέθοδος του Αντίμαχου, να μιλάει δηλαδή κανείς για ένα πράγμα λέγοντας γι᾽ αυτό ιδιότητες που δεν τις έχει· αυτό ακριβώς κάνει ο Αντίμαχος μιλώντας για τον Τευμησσό:

Είναι ένας μικρός λόφος που τον δέρνουν οι άνεμοι.

Με τον τρόπο αυτό η περιγραφή μπορεί να επεκταθεί ως το άπειρο. Η μέθοδος αυτή, να λέει δηλαδή κανείς τί ιδιότητες δεν έχει ένα πράγμα, βρίσκει εφαρμογή και στα καλά και στα κακά — ανάλογα με το τί είναι χρήσιμο στο θέμα. Από εδώ ξεκινούν οι ποιητές και πλάθουν εκφράσεις όπως άχορδη ή άλυρη μελωδία: σχηματίζουν τις λέξεις τους ξεκινώντας από στοιχεία που το πράγμα δεν τα έχει — μια διαδικασία που γνωρίζει μεγάλη επιτυχία στις μεταφορές που βασίζονται στην αναλογία, όπως είναι, π.χ., το να πει κανείς τον ήχο της σάλπιγγας άλυρη μελωδία.