Βολτέρος: Η Αίσθηση

Τα στρείδια έχουν, λέγεται, δυο αισθήσεις· οι αρουραίοι, τέσσερις· τα άλλα ζώα, όπως οι άνθρωποι, πέντε: μερικά άτομα δέχονται μια έκτη· αλλά είναι προφανές ότι η ηδυπαθής αίσθηση για την οποία μιλούν περιορίζεται στην αίσθηση της αφής· οι πέντε αισθήσεις είναι το μερίδιό μας. Μας είναι αδύνατο να φανταστούμε και να επιθυμήσουμε πέρα από αυτές.

Μπορεί σε άλλους κόσμους να υπάρχουν αισθήσεις ασύλληπτες για μας· μπορεί ο αριθμός των αισθήσεων να αυξάνεται από σφαίρα σε σφαίρα και το είναι, που χαίρει αναρίθμητων και τέλειων αισθήσεων, να είναι η έκφραση όλων των όντων.

Όσο για μας τους άλλους, με τα πέντε όργανα μας, ποια είναι άραγε η δύναμή μας; Αισθανόμαστε πάντα παρά τη θέλησή μας και ποτέ επειδή το θέλουμε· μας είναι αδύνατο να μην έχουμε την αίσθηση που η φύση μάς προορίζει, όταν το αντικείμενο μας συγκινεί. Το συναίσθημα βρίσκεται μέσα μας, αλλά δεν εξαρτάται από μας. Το δεχόμαστε· και πώς το δεχόμαστε; Είναι αρκετά γνωστό ότι δεν υπάρχει καμιά σχέση ανάμεσα στον αέρα που σφυρίζει και στα λόγια που μου ψιθυρίζουν, και στην εντύπωση που αυτά τα λόγια προκαλούν στο μυαλό μου.

Μας καταπλήσσει η σκέψη· όμως το συναίσθημα είναι εξίσου θαυμάσιο. Μια θεία δύναμη διαχέεται μέσα στις αισθήσεις και του τελευταίου των εντόμων, όπως ακριβώς στο μυαλό του Νεύτωνα. Εν τούτοις, όταν εκατομμύρια ζώα πεθαίνουν μπροστά στα μάτια μας, δεν ανησυχείτε καθόλου για το τι θα απογίνει η αισθητηριακή τους ικανότητα, αν και αυτή η ικανότητα είναι το έργο του Όντος των όντων· τα βλέπετε σαν μηχανές της φύσης, γεννημένα για να χαθούν και για να δώσουν τη θέση τους σε άλλα.

Γιατί, και πώς, η αίσθησή τους θα επιβιώσει, όταν αυτά δεν θα υπάρχουν πια; Ποια ανάγκη θα υπαγόρευε στο δημιουργό όλων να διατηρήσει ιδιότητες ενός υποκειμένου που έχει αφανισθεί; Θα άξιζε τόσο να ειπωθεί ότι η ικανότητα ενός φυτού, που αποκαλείται μιμόζα, να μαζεύει τα φύλλα προς τα κλαδιά του, εξακολουθεί να υπάρχει όταν το φυτό δεν υφίσταται πια.

Εσείς θα διερωτηθείτε χωρίς αμφιβολία πώς, αφού η αίσθηση των ζώων χάνεται μαζί τους, η σκέψη του ανθρώπου δεν θα χαθεί. Δεν μπορώ να απαντήσω σ’ αυτό το ερώτημα, δεν γνωρίζω αρκετά για να το επιλύσω. Μόνο ο αιώνιος δημιουργός της αίσθησης και της σκέψης γνωρίζει πώς τη χαρίζει και πώς τη διατηρεί.

Ολόκληρη η αρχαιότητα υποστήριζε ότι τίποτε δεν υπάρχει στη νόησή μας που να μην έχει υπάρξει στις αισθήσεις μας. Ο Καρτέσιος, στα μυθιστορήματά του, ισχυριζόταν ότι είχαμε μεταφυσικές ιδέες, πριν ακόμη γνωρίσουμε το στήθος της τροφού μας- μια σχολή θεολογίας προσυπογράφει αυτό το δόγμα, όχι επειδή αποτέλεσε ένα λάθος, αλλά επειδή αποδείχθηκε μια καινοτομία: ακολούθως υιοθέτησε αυτό το λάθος, επειδή καταρρίφθηκε από τον Λοκ, Άγγλο φιλόσοφο και επειδή έπρεπε οπωσδήποτε ένας Άγγλος να σφάλλει. Τέλος, αφού τόσες πολλές φορές είχε αλλάξει γνώμη, επανήλθε στην αποδοχή αυτής της παλιάς αλήθειας ότι οι αισθήσεις είναι οι πύλες της νόησης. Έπραξε όπως οι καταχρεωμένες κυβερνήσεις, οι οποίες άλλοτε κυκλοφορούν μερικά χαρτονομίσματα και άλλοτε τα υποτιμούν· όμως, εδώ και καιρό, κανείς δεν επιθυμεί πλέον χαρτονομίσματα αυτής της σχολής.

Σύσσωμες οι σχολές του κόσμου δεν θα εμποδίσουν ποτέ τους φιλόσοφους να δουν ότι αρχίζουμε διά του αισθάνεσαι και ότι η μνήμη μας δεν είναι παρά μια διαρκής αίσθηση. Ένας άνθρωπος που θα γεννιόταν χωρίς τις πέντε αισθήσεις, θα στερείτο παντελώς ιδεών, εάν ασφαλώς μπορούσε να ζήσει. Οι μεταφυσικές έννοιες δεν προέρχονται παρά μόνο από τις αισθήσεις· διότι πώς είναι δυνατόν να μετρήσουμε έναν κύκλο ή ένα τρίγωνο, εάν δεν έχουμε δει ούτε αγγίξει έναν κύκλο και ένα τρίγωνο; Πώς θα σχηματίσουμε μια ατελή ιδέα του απείρου, παρά επεκτείνοντας τα όριά του; Και πώς θα χαράξουμε τα όρια, εάν δεν τα έχουμε δει ούτε αισθανθεί;

Η αίσθηση περικλείει όλες τις ικανότητές μας, διατείνεται ένας μεγάλος φιλόσοφος.

Τι συμπεραίνουμε απ’ όλα αυτά; Εσείς που διαβάζετε και σκέπτεστε, συμπεράνετε.

Οι Έλληνες επινόησαν την ιδιότητα της Ψυχής για τις αισθήσεις και την ιδιότητα του Νου για τις σκέψεις. Αγνοούμε δυστυχώς τι ακριβώς είναι αυτές οι ιδιότητες· τις έχουμε, αλλά η προέλευσή τους δεν μας είναι γνωστή, όπως συμβαίνει και με τα μύδια, τις θαλάσσιες ανεμώνες, τους πολύποδες, τα σκουληκάκια, τα φυτά. Μέσω ποιου ασύλληπτου μηχανισμού το συναίσθημα διαπερνά ολόκληρο το σώμα μου, ενώ η σκέψη το κεφάλι μου;

Εάν σας κόψουν το κεφάλι, δεν είναι προφανές ότι θα μπορέσετε να επιλύσετε ένα πρόβλημα γεωμετρίας: εν τούτοις, ο αδένας κωναρίου, το τυλώδες σώμα σας, όπου ενδημεί η ψυχή σας, επιβιώνουν για μεγάλο διάστημα χωρίς καμιά αλλοίωση· το κομμένο κεφάλι σας είναι τόσο γεμάτο με πνεύματα ζώων, ώστε συχνά να αναπηδά, αν και έχει ήδη αποχωριστεί από τον κορμό του: θα έπρεπε να διακατεχόταν εκείνη τη στιγμή από ιδέες πολύ ζωντανές. Θυμίζει το κεφάλι του Ορφέα, που εξακολουθούσε να συνθέτει μουσική και τραγουδούσε Ευρυδίκη, καθώς το έριχναν στα νερά του Έβρου.

Εάν δεν σκέπτεστε, αφού δεν έχετε πλέον κεφάλι, πώς εξηγείται ότι η καρδιά σας συγκινείται τη στιγμή που ξεριζώνεται;

Αισθάνεστε, λέτε, επειδή όλα τα νεύρα έχουν τη ρίζα τους στον εγκέφαλο· και, εν τούτοις, εάν σας διατρυπούσαν τον εγκέφαλο και εάν σας τον έκαιγαν, δεν θα αισθανόσαστε τίποτε. Οι άνθρωποι που γνωρίζουν τα αίτια όλων τούτων των πραγμάτων είναι αρκούντως επιτήδειοι.

Βολταίρος, Φιλοσοφικό Λεξικό