Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ - ΦΙΝΕΑΣ

ΦΙΝΕΑΣ
(τυφλοπόντικας)

Καταγωγή

Ο Φινέας ήταν γιος του Ποσειδώνα ή του Αγήνορα, γιου του Ποσειδώνα, ή του Φοίνικα, γιου του Αγήνορα, και της Κασσιέπειεας, θυγατέρας του Άρατου, αδελφός του Κηφέα. Άλλοτε πατέρας του θεωρείται ο αδελφός του Αγήνορα Βήλος, και μητέρα του η Αχγινόη, κόρη του Νείλου· άλλοτε τα παιδιά του Βήλου ήταν πέντε, ο Φινέας, ο Αίγυπτος, ο Δαναός, ο Φοίνικας, ο Αγήνορας. Ο γενεαλογικός αυτός «πλούτος», που προκαλεί σύγχυση, οφείλεται στο γεγονός ότι ο Φινέας ήταν αρχικά αρκαδικός ήρωας με αυτόνομο μυθολογικό κύκλο, αλλά μετατέθηκε στην Ανατολή και συνδέθηκε με τον αργοναυτικό κύκλο. Γι' αυτό και κάποιοι μυθογράφοι αναφέρουν τον Φινέα των Αργοναυτικών ως έβδομο απόγονο του Φοίνικα και εχθρό του Περσέα.

Η τυφλότητα του Φινέα

Ο Φινέας της Ανατολής ζούσε στη Σαλμυδησσό, στα παράλια των ευρωπαϊκών θρακικών ακτών του Εύξεινου Πόντου, και ήταν Θράκας βασιλιάς. Είχε μαντικές ικανότητες που του έδωσε ο θεός Απόλλων και ήταν τυφλός, όπως ο Θηβαίος Τειρεσίας. Για τις αιτίες της τυφλότητάς του παραδίδονται διάφορες εκδοχές. Σε αυτές ο Φινέας μετεξελίσσεται από φιλάνθρωπο μάντη σε βάρβαρο πατέρα που αδιαφορεί εγκληματικά για τα παιδιά του· και στις δύο περιπτώσεις οι θεοί τον τιμωρούν.

1. Τον τύφλωσε ο Δίας, επειδή έκαμνε κατάχρηση των μαντικών του ικανοτήτων προφητεύοντας στους ανθρώπους όσα ήταν να συμβούν και δίνοντας ευκολοεξήγητες προφητείες αποκαλύπτοντας έτσι τις προθέσεις του Δία. Τον τιμώρησε και με μακροζωΐα και στέλνοντας εναντίον του τις ρυπαρές Άρπυιες, τους φτερωτούς δαίμονες, που άρπαζαν το φαγητό του και το λίγο που του άφηναν, ώστε να επιβιώνει και να μακροημερεύει, το ρύπαιναν αφήνοντας τα περιττώματά τους επάνω. Πλούσιο φαγητό του άφηναν οι κάτοικοι των γύρω περιοχών του με αντάλλαγμα τις μαντείες του, όμως χωρίς κανένα όφελος για τον Φινέα. Εξάλλου, η αφόρητη μυρωδιά που αναδυόταν γύρω του τον καταδίκαζε σε μοναξιά. Παραδίδεται ότι ως και τον ίδιο τον άρπαξαν οι Άρπυιες και τον έφεραν στους Γαλακτοφάγους Σκύθες (Ησ. απ. 151 και Στρ. 7.3.9).

2. Τον τύφλωσε ο Ποσειδώνας, επειδή φανέρωσε στον Φρίξο τον δρόμο προς τη χώρα των Κόλχων και στα παιδιά του Φρίξου και της Χαλκιόπης τη ρότα από τη χώρα των Κόλχων προς την Ελλάδα.

3. Τον τύφλωσαν ο Βορέας και οι Αργοναύτες, επειδή έβγαλε τα μάτια των παιδιών που απέκτησε από την αδελφή τους Κλεοπάτρα, παρασυρμένος από τη μητριά τους, τη δεύτερη γυναίκα του Φινέα. Ονομαζόταν Ιδαία και ήταν κόρη του Δάρδανου και τα παιδιά Πλήξιππος και Πανδίονας (Απολλόδωρος), αν και παραδίδονται και άλλα ονόματα ή παραμένουν ανώνυμα κάτω από το πατρωνυμικό Φινείδες. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, τα παιδιά τα τύφλωσε η ίδια η Ιδαία ή και η Κλεοπάτρα, η φυσική τους μητέρα, για να τιμωρήσει τον πατέρα τους για τον δεύτερο γάμο του. Ο Ασκληπιός, που συμμετείχε στην εκστρατεία, ξαναέδωσε το φως στους Φινείδες, όμως ο Δίας τον κεραυνοβόλησε.

4. Τον τύφλωσε ο Δίας, γιατί είχε κατηγορήσει τα παιδιά του χωρίς επαρκείς αποδείξεις ότι κακοποιούσαν τη μητριά τους, με σκοπό να ευχαριστήσουν τη μητέρα τους, ή ότι θέλησαν να τη βιάσουν, όπως είχε μαρτυρήσει εκείνη. Και τη μεν Κλεοπάτρα την έριξε στη φυλακή, τα δε παιδιά τους τα τιμώρησε ρίχνοντάς τα σε ένα αυλάκι με την εντολή να τα μαστιγώνουν καθημερινά· ή τα τύφλωσε και τα πέταξε στα βράχια για να τα φάνε τα αραπακτικά ζώα και πουλιά.

5. Τον τύφλωσε ο Δίας, γιατί ανέχθηκε την κακοποίηση των παιδιών του από τη δεύτερη γυναίκα του. Σε αυτή τη σοφόκλεια εκδοχή, το όνομα της γυναίκας είναι Ειδοθέα και είναι κόρη του Κάδμου. Τύφλωσε τους Φινείδες με τις μυτερές σαΐτες του αργαλιού της και τους έριξε στη φυλακή ή να περιπλανιούνται στα μυτερά βράχια της Σαλμυδησσού θρηνώντας για την τύχη τη δική τους και της μητέρας τους. Οργισμένος ο Δίας, έβαλε στον Φινέα το δίλημμα να πεθάνει ή να ζήσει χωρίς να βλέπει το φως του ήλιου. Ο Φινέας προτίμησε τη μακροζωΐα με αντάλλαγμα την όρασή του, και ο Ήλιος, ο θεός του φωτός, οργισμένος με την επιλογή, έστειλε εναντίον του Φινέα τις Άρπυιες.

6. Πολύ νεότερη είναι η άποψη ότι η τυφλότητά του οφείλεται στο γεγονός ότι επιβουλευόταν τον Περσέα. Ή ότι, αφού τον τύφλωσαν οι Βορεάδες, ο πατέρας τους Βορέας άρπαξε τον Φινέα και τον έφερε στα δάση των Βιστόνων, όπου τον άφησε να πεθάνει εξαθλιωμένος.

7. Νεότερη είναι και η άποψη ότι τον Φινέα τον τύφλωσε ο Φαέθοντας και έστειλε εναντίον του τις Άρπυιες να τον βασανίζουν με τον γνωστό τρόπο, γιατί συναγωνίστηκε τον Φοίβο στη μαντική και τον νίκησε (Οππιανός [αρχές 3ου αι. μ.Χ.], Κυνηγετικά 2.617-629). Και όταν οι Βορεάδες έδιωξαν τις Άρπυιες, ο Φαέθοντας συνέχισε να βασανίζει τον Φινέα: τον μεταμόρφωσε σε τυφλοπόντικα και τον έκανε γενάρχη του ζωικού αυτού είδους.

Φινέας και Άρπυιες

Με τις μαντικές του ικανότητες ο Φινέας γνώριζε ότι θα απαλλασσόταν από τις Άρπυιες, όχι και από την τυφλότητά του, όταν θα έφταναν στη χώρα του ο Αργοναύτες. Πράγματι, οι Αργοναύτες έφτασαν εκεί, θέλοντας να μάθουν από αυτόν τον δρόμο προς τους Κόλχους, και τον βρήκαν γέρο, σε άθλια κατάσταση, υποσιτισμένο και χωρίς τη δυνατότητα να πεθάνει, μια και είχε «κερδίσει» τη μακροζωία. Ο Φινέας υποσχέθηκε στους Αργοναύτες ότι θα τους υποδείξει την πορεία τους και τρόπους να αποφύγουν κινδύνους, αν και αυτοί, με τη σειρά τους, δεσμεύονταν να τον απαλλάξουν από τις Άρπυιες. Και οι Αργοναύτες οργάνωσαν το εξής σχέδιο για να προσελκύσουν τα φτερωτά τέρατα: Παρέθεσαν στον Φινέα πλούσιο τραπέζι, και εκείνες όρμησαν ξαφνικά από πάνω με πολύ βουή και άρπαξαν την τροφή. Μόλις τις είδαν οι φτερωτοί γιοι του Βορέα, ο Ζήτης και ο Κάλαης, αδελφοί της γυναίκας του Φινέα, της Κλεοπάτρας, γύμνωσαν τα ξίφη τους και τις καταδίωκαν στον αέρα. Και υπήρχε χρησμός οι Άρπυιες να πεθάνουν από τους Βορεάδες και εκείνοι να πεθάνουν αν δεν τις έφταναν. Για την εξέλιξη της ιστορίας υπάρχουν δύο εκδοχές, στη μία, τη νεότερη, οι Άρπυιες πεθαίνουν (Ίβυκος, απ. 11P), στην άλλη επιβιώνουν αλλά κρύβονται.

Σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, καθώς οι Βορεάδες τις κυνηγούσαν, η μία έπεσε στην Πελοπόννησο, στον Τίγρη ποταμό, που μετονομάστηκε από εκείνη σε Άρπυ ή Άρπυια. Η άλλη έφυγε προς την πλευρά της Προποντίδας και μετά έφτασε μέχρι τις Πλωτές νήσους, δυτικά της Πελοποννήσου ή κοντά στη Ζάκυνθο ή στο Σικελικό πέλαγος, που μετονομάστηκαν σε Στροφάδες, Νησιά της επιστροφής, γιατί, μόλις έφτασε εκεί, στράφηκε προς τα πίσω και έπεσε κοντά στην ακτή από εξάντληση μαζί με τον διώκτη της· εξάλλου, οι ίδιες ονομάζονται στροφάδες ἂελλαι στα Ορφικά (677). Παραδίδεται ακόμη ότι οι Βορεάδες έφτασαν κυνηγώντας τες μέχρι την Κεφαλληνία και στην κορυφή του όρους Αίνος, όπου λατρευόταν ο Δίας με το επίθετο Αινήιος, τον παρακάλεσαν να τους βοηθήσει για να πιάσουν τις Άρπυιες. Κι εκείνος τους βοήθησε εμψυχώνοντάς τους και ανανεώνοντας τις δυνάμεις στα πόδια τους. Άλλες παραδόσεις θέλουν την προσευχή αυτή να την κάνουν στις Πλωτές νήσους που μετονομάστηκαν σε Στροφάδες, επειδή οι Βορεάδες στράφηκαν στον Δία.

Σύμφωνα με τον Απολλώνιο Ρόδιο οι Βορεάδες τις καταδίωξαν μέχρι τις Πλωτές νήσους, τις έφτασαν αλλά δεν τις πείραξαν. Γιατί μπήκε μπροστά τους η Ίριδα, η αδελφή των Αρπυιών, ή ο Ερμής (Ησ. απ. 156), εμποδίζοντάς τους να σκοτώσουν πλάσματα που υπηρετούσαν τον Δία. Και εκείνες ορκίστηκαν να μην ενοχλήσουν ξανά τον Φινέα και κρύφτηκαν σε μια σπηλιά στην Κρήτη, στο όρος Δίκτη. Η Ίριδα επέστρεψε στον ουρανό και οι Βορεάδες στράφηκαν προς τα πίσω για να συναντήσουν ξανά τους Αργοναύτες· από την κίνησή τους αυτοί μετονομάστηκαν τα νησιά από Πλωτές σε Στροφάδες. Άλλοι μεταφέρουν την ιστορία της διάσωσης των Αρπυιών στο σικελικό πέλαγος και παραδίδουν ότι ήταν ο ίδιος ο πατέρας τους που σταμάτησε τους Βορεάδες, ο Τυφώνας (Βαλ. Φλ. 4.428 κ.ε., 507 κ.ε.)

Οι προφητείες του Φινέα

Ο Φινέας, τηρώντας την υπόσχεσή του, έδειξε τον δρόμο στους Αργοναύτες και τους είπε πώς να περάσουν τις Συμπληγάδες πέτρες που ανοιγόκλειναν με μεγάλη ταχύτητα -να αφήσουν πρώτα ένα περιστέρι να περάσει και ύστερα, αν το περιστέρι καταφέρει να διασχίσει το πέρασμα, να περάσει και η Αργώ. Αρνήθηκε όμως να αποκαλύψει οτιδήποτε για το ταξίδι της επιστροφής, παρά τις επίμονες ερωτήσεις του τρομοκρατημένου από τους ενδεχόμενους κινδύνους Ιάσονα. Το μόνο που του είπε είναι ότι θα επέστρεφε με πολύτιμο βοηθό τη θεά Αφροδίτη. Οι Αργοναύτες θυσίασαν στον θεό της μαντικής Απόλλωνα, ίδρυσαν στην παραλία βωμό και για τους δώδεκα Ολύμπιους και απέπλευσαν προς την Κολχίδα.

Παραλλαγές του μύθου

Διάφορες παραλλαγές παραδίδουν τον μύθο διαφορετικά και με άλλες λεπτομέρειες, περισσότερο «κοσμικές» και με παραμερισμό του υπερφυσικού στοιχείου:

1. Αυτές που άρπαζαν το φαγητό από τον Φινέα δεν ήταν κάποιοι φτερωτοί δαίμονες αλλά οι κόρες του, η Αρπύρεια και η Εράσεια (Τζετζ. Σχόλ. Λυκοφρ. Αλεξ. 165).

2. Μυθιστορηματική πλοκή στον μύθο έδωσε ο Διονύσιος Σκυτοβραχίων εξελίσσοντας τον μύθο από την τραγωδία. Ο Φινέας εγκατέλειψε την πρώτη του γυναίκα, τη φυλάκισε και παντρεύτηκε την κόρη του βασιλιά των Σκυθών Δάρδανου, την Ιδαία. Αυτή διαβάλλει τους προγονούς της στον πατέρας τους κατηγορώντας τους για απόπειρα βιασμού, κι εκείνος τους κλείνει σε υπόγεια φυλακή με την εντολή να τους μαστιγώνουν ακατάπαυστα. Οι Αργοναύτες που αποβιβάζονται στη χώρα του Φινέα πληροφορούνται τα καθέκαστα κα ζητούν εξηγήσεις από τον Φινέα. Αυτός αρνείται να τους πει οτιδήποτε, υπαινίσσεται βαρύ έγκλημα των παιδιών του που προκάλεσαν τη βαριά τιμωρία τους και τους απαγορεύει οποιαδήποτε ανάμειξη στα οικογενειακά του. Μόνο που τα παιδιά του είναι και ανίψια των Βορεάδων, αδελφών της πρώτης του γυναίκας, οπότε είναι και αυτοί μέλη της οικογένειάς του και με δικαίωμα σε αυτήν. Αψηφώντας τις απειλές του Φινέα, οι Βορεάδες σκοτώνουν τους φρουρούς και ελευθερώνουν τα παιδιά. Και ο Φινέας ορμά με στρατό εναντίον των Αργοναυτών στην παραλία, σκοτώνεται όμως από τον Ηρακλή, που διακρίνεται στη μάχη. Ύστερα, ελευθερώνει την Κλεοπάτρα, αποκαθιστά στον θρόνο τους Φινείδες και τους συμβουλεύει να μην σκοτώσουν τη μητριά τους αλλά να τη στείλουν πίσω στον πατέρα της, κι εκείνος να αποφασίσει για την τύχη της. Και ο μεν Δάρδανος καταδίκασε την κόρη του Ιδαία σε θάνατο, οι δε Φινείδες απέκτησαν φήμη επιεικών αρχόντων.

3. Σε άλλη εκδοχή, απήχηση από κάποια τραγωδία, οι Φινείδες σκοτώνουν την Ιδαία, ενώ νωρίτερα ηλικιωμένος άνδρας είχε υποστηρίξει την αθωότητά τους από την κατηγορία του βιασμού.