Σωκράτης: Φιλοσοφία ή Φαυλοκρατία (II)

Η φιλοσοφία και ο θάνατος της πολιτικής
                                
Ο περίκοσμος της μαζικής κουλτούρας

Ανήκει στην αποκαλυπτική ικανότητα της ιστορίας, οι τραγικές συγκρούσεις να αποκορυφώνονται σε μια μόνο στιγμή και να αισθητοποιούνται ως ένα συμβαίνον, η τραγικότητα του οποίου το κατακυρώνει ως το ύψιστο ιστορικό γεγονός. Τέτοιας εμβέλειας γεγονός παραμένει η δίκη του Σωκράτη σε συνάφεια πάντοτε και με την αταλάντευτη εμμονή του φιλοσόφου στις φιλοσοφικές του πεποιθήσεις. Η περίπτωση του Σωκράτη είναι ίσως από τις πιο μοναδικές μέσα στην ιστορία του φιλοσοφικού πολιτισμού, όπου η άμεση ζωή χάρη στη διαμεσολάβησή της από τον θάνατο βρίσκει την ουσιώδη της ολοκλήρωση ως αναζήτηση της πολιτικής αρετής και ως πραγμάτωση του φιλοσοφικώς ζην. Το πώς κατανοούσε ο φιλόσοφος αυτή την αναζήτηση και με ποιο τρόπο επεδίωκε εν τέλει την πραγμάτωση του φιλοσοφικώς ζην το πληροφορούμαστε από κείμενα που μας δίνουν συγκαιρινοί του συγγραφείς και πάντοτε στο πλαίσιο προσέγγισης του ιστορικού προσώπου. Το σωκρατικό παράδοξο ωστόσο παραμένει. Οι διάφορες μαρτυρίες παρουσιάζουν μια φιλοσοφική μορφή, η οποία πολύ σπάνια φαίνεται να έχει φύγει μακριά από τον τόπο της και πάντοτε περιφέρεται ανάμεσα στους ανθρώπους ρωτώντας και κουβεντιάζοντας. Η παρομοίωσή του με Σιληνό στο Συμπόσιο του Πλάτωνα δεν παραπέμπει απλώς σε μια εξωτερική ασχήμια του Σωκράτη αλλά ίσως υπαινίσσεται και μια πολιτική συμπεριφορά ειρωνευτή, ά-τοπου, διφορούμενου προσώπου. Είναι το πρόσωπο που δηλώνει πως δεν γνωρίζει τίποτα και διαχειρίζεται την άγνοιά του για να περνά τον καιρό του, κατά τον Αλκιβιάδη, παριστάνοντας τον αφελή και περιπαίζοντας τον κόσμο της πολιτικής καθημερινότητας.  

Ο λαός ως θεατής της πολιτικής

Συμβαίνει γενικώς γύρω από τη μορφή του φιλοσόφου να μην μας έχει παραδοθεί ενιαία πληροφόρηση, αφού οι πιο σημαντικές περιγραφές προέρχονται από διαφορετικούς συγγραφείς κατά το είδος του λόγου και κατά τον τρόπο σκέψης. Κυριότερες πηγές είναι ο ποιητής κωμωδιών Αριστοφάνης, ο ιστοριογράφος Ξενοφώντας και οι φιλόσοφοι Πλάτων και Αριστοτέλης. Επομένως κάθε ενασχόληση με τον ιστορικό Σωκράτη προϋποθέτει μια κριτική ή συγκριτική αξιοποίηση των παραδεδομένων πηγών, η οποία, όσο και αν προτίθεται να αποτελεί αντικειμενική μαρτυρία, δυσκολεύεται να μας οδηγήσει σε μια εντελώς απροκατάληπτη αποτίμηση της συνολικής παρουσίας του φιλοσόφου στο κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι της Αθήνας. Η δυσκολία γίνεται ακόμα πιο μεγάλη, αν λάβουμε υπόψη πως το κοινό της Αθήνας, παρά το κατακτημένο επίπεδο πολιτισμού, συχνά γινόταν θύμα πολιτικών σκοπιμοτήτων και συνειδητά ή ασυνείδητα συναινούσε στη στρέβλωση της δημοκρατικής θεωρίας και πράξης, με συνέπεια να αδικούνται πολίτες που υπερέβαιναν τον κοινό νου. Υπό μια γενική αρχή τούτο παραπέμπει σε μια μόνιμη διαμάχη της φιλοσοφίας με την τρέχουσα πολιτική ωφελιμοκρατία. Έργο της τελευταίας είναι, όπως φαίνεται μέσα στο έργο του Πλάτωνα: Απολογία Σωκράτους, να περιθωροποιεί ή να αποχαυνώνει τα πλήθη και να φέρνει στην εξουσία τα πιο ασυνάρτητα, τα πιο τυχοδιωκτικά ατομικά υποκείμενα. Απέναντι στις κατάλληλες ή ακατάλληλες αναδείξεις πολιτικών προσώπων, στις ικανότητες ή ανικανότητές τους, στις ολέθριες ή μη πολιτικές τους, η μεγάλη μάζα του αθηναϊκού λαού όχι σπάνια γίνεται απλός θεατής ή ιδεοληπτικός εκτελεστής ξένων αποφάσεων.

Σωκράτης: εχθρός της πολιτικής φαυλότητας

Ο Σωκράτης, ως ένας από τους μετρημένους πολίτες της Αθήνας με ανεπτυγμένη πολιτική και φιλοσοφική συνείδηση, ήταν υποχρεωμένος να διάγει τον βίο του μέσα σε μια ιδιαζόντως φαύλη κοινωνία και πολιτεία, με έναν λαό συχνά-πυκνά πεπλανημένο και έτοιμο ανά πάσα στιγμή να ανανεώνει την πλάνη του με το να στέλνει στον θάνατο τον ά-τοπο αυτόν φιλόσοφο, να γίνεται δηλαδή διώκτης της σκέψης. Είναι πάντως γεγονός ότι όσο κανείς ακολουθεί, προς κατανόηση του κοινωνικού και φιλοσοφικού προσώπου του Σωκράτη, τη μια ή την άλλη μαρτυρία, ας πούμε την Ξενοφώντεια, την Πλατωνική ή την Αριστοτελική και αντίστροφα, ή προσπερνά άκριτα την κωμική αντιπαράθεση του Αριστοφάνη με τον πραγματικό Σωκράτη, τόσο εμπλέκεται αξεδιάλυτα σε αλληλο- ή αυτο-αναιρούμενες εικόνες του Σωκράτη ή στην απελπιστική απολυτοποίηση της μιας ή της άλλης αναπαράστασής του. Ήδη η εμφάνιση από τον Αριστοφάνη στη σκηνή, κατά τη διάρκεια των Μεγάλων Διονυσίων του 423 π.Χ., ενός Σωκράτη κοσμολόγου, σοφιστή και δασκάλου της ρητορικής, που αμφισβητούσε τις παραδοσιακές αντιλήψεις περί αλήθειας, εγκαινίασε την παραγωγή αντιφατικών εντυπώσεων περί του φιλοσόφου στην τοτινή κοινωνική συνείδηση της Αθήνας και έκτοτε προκάλεσε μια αυξανόμενη έχθρα απέναντι στο πρόσωπό του. Σε κάθε περίπτωση όλες οι γνωστές κατηγορίες ενάντια στον φιλόσοφο απηχούσαν την ανασφάλεια και αβεβαιότητα μιας διεφθαρμένης πολιτικής «κοινότητας» απέναντι στην πνευματική και ηθική αυτονομία φιλοσόφων σαν τον Σωκράτη.

Αφιλοσόφητη κοινωνία: θύμα του εαυτού της

Πώς θα μπορούσε ο μέσος πολίτης της αθηναϊκής κοινωνίας να διαμορφώσει σαφή αντίληψη για τον Σωκράτη και το αττικό φιλοσοφείν, όταν στον καθημερινό του βίο ουδέποτε σχεδόν μπόρεσε να υπερβεί το ψύχος της κουλτούρας του μαζανθρώπου, όπως αυτή καλλιεργείται ή αναπαράγεται από κωμικούς ή σατιρικούς κυρίως συγγραφείς, για τους οποίους «οι φιλόσοφοι εμφανίζονται ως τύποι περίεργοι, αν όχι επικίνδυνοι»; Το υποκειμενικό κριτήριο, για παράδειγμα, που χρησιμοποίησε ο Αριστοφάνης αλλά εν πολλοίς και άλλοι ομότεχνοί του έμελλε να εδραιώσει τις πιο ρευστές μετατοπίσεις ανάμεσα στην πραγματική και την εικονική μορφή του φιλοσόφου. Αυτή η ρευστότητα μετεξελίχθηκε, στους κόλπους της αθηναϊκής κοινωνίας, σε καχύποπτη έως αρνητική στάση απέναντι στην ενεργό δράση του φιλοσόφου ως πολίτη της Αθήνας. Μια κοινωνία που φοβάται τη ριζοσπαστική σκέψη της μαχόμενης φιλοσοφίας, όπως ακριβώς προσωποποιεί την τελευταία ο Σωκράτης, δεν μπορεί να βρίσκει τη δικαίωσή της στη δίκη και καταδίκη του εκάστοτε Σωκράτη, του ελεύθερου δηλαδή πνεύματος. Το μόνο που αυτή μπορεί να επιτυγχάνει με τέτοιες δίκες, καταδίκες …είναι να καταδικάζει τον εαυτό της σε θάνατο και να εξουσιοδοτεί εν λευκώ τους φαύλους πολιτικούς να χορεύουν πάνω στο πτώμα της: για την πολιτική φαυλοκρατία.