Το διαδίκτυο απειλεί το μέλλον της μεσαίας τάξης

Πώς το διαδίκτυο απειλεί το μέλλον της μεσαίας τάξης
Κάνουμε like στις φωτογραφίες των κολλητών μας, check-in στο αγαπημένο μας εστιατόριο, ανταλλάσσουμε με τους followers μας απόψεις για την τελευταία ταινία του Γούντι Άλεν. Επιλέγουμε στο Amazon το επόμενο βιβλίο που θα διαβάσουμε, ενθουσιαζόμαστε με το βίντεο που ποστάρουν οι φίλοι μας -ή και άγνωστοι- στο ΥouTube, ψάχνουμε συνεχώς στη μηχανή αναζήτησης της Google διάφορα πράγματα που θέλουμε να μάθουμε.
Η πρόοδος της τεχνολογίας και του διαδικτύου μας έχει δώσει τη δυνατότητα να απολαμβάνουμε μια νέα ψηφιακή ζωή και μάλιστα δωρεάν. Σίγουρα όμως το κόστος είναι μηδενικό; Ας μην ξεχνάμε ότι, για να αποκτήσουμε αυτή την ψηφιακή ζωή, έχουμε διοχετεύσει πολλά προσωπικά στοιχεία στο διαδίκτυο. Και σε μια οικονομία που θα στηρίζεται στην πληροφορία όλα όσα ανεβάζουμε στο ίντερνετ ίσως να αποτελούν μελλοντικά το μοναδικό μας εισόδημα!

Σε ποιον ανήκει το αύριο;
Φανταστείτε να ξυπνούσαμε το πρωί και, αντί να πηγαίναμε στην ντουλάπα μας να διαλέξουμε ρούχα, να επιλέγαμε το σχέδιο που μας αρέσει από το διαδίκτυο και στη συνέχεια να το εκτυπώναμε στο σπίτι μας με τη βοήθεια του τρισδιάστατου εκτυπωτή μας. Το πλύσιμο των ρούχων θα ήταν απλώς ένα κακό όνειρο, ενώ στο τέλος της ημέρας θα βάζαμε το φορεμένο τζην και την μπλούζα μας στην ανακύκλωση.
Τα αυτοκίνητα δεν θα χρειάζονταν οδηγό. Θα καθόμασταν άνετα να χαρούμε τη διαδρομή ενώ εκείνα θα μας μετέφεραν με ασφάλεια στον προορισμό μας. Ρομπότ θα έκαναν τις καθημερινές δουλειές. Αυτές είναι μόνο μερικές από τις πολυτέλειες τις οποίες η εξέλιξη της τεχνολογίας υπόσχεται να μας χαρίσει σε ένα όχι και τόσο μακρινό μέλλον.
Η πρόοδος στους τομείς του διαδικτύου, της ρομποτικής και της τεχνητής νοημοσύνης μάς φέρνει όλο και πιο κοντά σε μια εποχή πλήρους αυτοματισμού. Η θετική πλευρά; Όταν οι δουλειές θα εκτελούνται από τις μηχανές, τότε και εμείς θα έχουμε περισσότερο χρόνο στη διάθεσή μας για να ασχοληθούμε με τον εαυτό μας. Αλλά για τον Τζάρον Λάνιερ, συγγραφέα του βιβλίου Who Owns the Future? (Σε ποιον ανήκει το μέλλον;, εκδ. Allen Lane), οι εξελίξεις αυτές -εάν δεν συνοδευτούν από αλλαγή στον τρόπο σκέψης του ανθρώπου- μπορούν να σημάνουν και την αρχή του τέλους για τη μεσαία τάξη, αφού θα την οδηγήσουν σε μια παρατεταμένη περίοδο ανεργίας.
Ο Τζάρον Λάνιερ δεν είναι ξένος στο χώρο της τεχνολογίας και του διαδικτύου. Πατέρας του όρου «εικονική πραγματικότητα» και πρωτοπόρος στις νέες ψηφιακές τεχνολογίες, βρέθηκε το 2010 στον κατάλογο του περιοδικού Time με τις 100 προσωπικότητες που ασκούν τη μεγαλύτερη επιρροή παγκοσμίως. Αξίζει, λοιπόν, να προβληματιστούμε όταν μας λέει ότι η εξέλιξη της ψηφιακής τεχνολογίας και ιδιαίτερα του διαδικτύου ενδέχεται να αλλάξει ριζικά την κοινωνία.
Στο επίκεντρο της θεωρίας του βρίσκεται η διαπίστωση ότι με την πρόοδο της ψηφιακής τεχνολογίας χάνονται πολλές θέσεις εργασίας χωρίς όμως να αντικαταθίστανται από άλλες όπως συνέβαινε στο παρελθόν. Παρ΄ όλα αυτά εμείς συνεχίζουμε να μοιράζουμε δωρεάν στο διαδίκτυο πληροφορίες αυξάνοντας το κέρδος μεγάλων εταιρειών.

Από την Kodak στο Instagram
Σκεφτείτε, για παράδειγμα, την Kodak. Όπως μας λέει ο συγγραφέας «στο απόγειο της πορείας της η εταιρεία φωτογραφικών ειδών είχε περισσότερους από 140.000 υπαλλήλους και η αξία της άγγιζε τα 28 δισ. δολάρια. Σήμερα έχει χρεοκοπήσει και ο νέος εκπρόσωπος της ψηφιακής φωτογραφίας είναι το Instagram. Όταν το Instagram πουλήθηκε στο Facebook για 1 δισ. δολάρια το 2012 είχε μόλις 13 υπαλλήλους!»
Γιατί, λοιπόν, να αξίζει 1 δισ. δολάρια; «Η αξία διαμορφώθηκε από τα εκατομμύρια των χρηστών που συνεισφέρουν στο δίκτυο χωρίς να πληρώνονται» υποστηρίζει ο Λάνιερ. Δηλαδή από εμάς. «Τα δίκτυα χρειάζονται ένα μεγάλο αριθμό συμμετεχόντων για να αποκτήσουν αξία και να την αυξήσουν. Όταν όμως τους συγκεντρώσουν, δεν πληρώνουν παρά ελάχιστους». Πού πάει, λοιπόν, το κέρδος;

Οι ψηφιακές σειρήνες
Από τις εταιρείες με τα έξυπνα λογισμικά, στις οποίες με χαρά δίνουμε πληροφορίες, παίρνουμε ως μοναδικό αντάλλαγμα κάποιες υπηρεσίες. Και εδώ είναι που κάνουμε το λάθος, σύμφωνα με τον Λάνιερ. Έχουμε μαγευτεί υπερβολικά από τις «σειρήνες-διακομιστές» και τις υπηρεσίες που προσφέρουν με αποτέλεσμα να τους παρέχουμε διάφορες πληροφορίες, καθώς και τα προσωπικά μας δεδομένα εντελώς δωρεάν.
Ως «σειρήνες- διακομιστές» ο Λάνιερ χαρακτηρίζει εταιρείες όπως η Google, το Facebook, το Instagram. Κάθε φορά που γράφουμε μια κριτική ενός ξενοδοχείου ή ενός βιβλίου, που κάνουμε like σε κάποια φωτογραφία ή join στο γκρουπ της αγαπημένης μας σειράς, ωφελούμε τις σειρήνες του διαδικτύου. Ενώ όμως οι εταιρείες αυτές χρησιμοποιούν τις δικές μας πληροφορίες για να αυξήσουν τα έσοδά τους, εμείς αρκούμαστε στο να αποκτάμε, για παράδειγμα, ένα λογαριασμό e-mail. Απόρροια αυτού είναι η συγκέντρωση του πλούτου σε λίγους και η αύξηση της οικονομικής ανισότητας.
Για να επιβιώσει όμως το σύγχρονο οικονομικό μοντέλο σε μια ψηφιακή οικονομία αλλά και η δημοκρατία όπως την ξέρουμε σήμερα, πρέπει η μεσαία τάξη να διατηρήσει τη δύναμή της. Σε μια κοινωνία ωστόσο πλήρως αυτοματοποιημένη, με την πληροφορία να αποτελεί τη βασική αξία και το μοντέλο των «σειρήνων-διακομιστών» να είναι το πρότυπο για κάθε οικονομική δραστηριότητα, η μεσαία τάξη πώς θα καταφέρει να επιβιώσει;
Για να γίνει αυτό, υποστηρίζει ο Λάνιερ, είναι απολύτως απαραίτητο όσοι προσφέρουν πληροφορίες να πληρώνονται. «Αν οι άνθρωποι συνεχίσουν να αμείβονται για τις εργασίες που κάνουν και οι οποίες πλέον έχουν αυτοματοποιηθεί, θα εξακολουθήσει να υπάρχει μια ειλικρινής ανθρωπιστική οικονομία. Αν όμως πληρώνονται μόνο οι διακομιστές που λειτουργούν τα λογισμικά, τότε δεν θα υφίσταται ένα έντιμο οικονομικό σύστημα». Παρόλο, λοιπόν, που φτιάξαμε μόνες μας το φουστάνι το οποίο φοράμε, σήμερα το πρωί στο σπίτι μας με τη βοήθεια του τρισδιάστατου εκτυπωτή μας, ο σχεδιαστής του μπορεί -και πρέπει- να βγάλει κάποια χρήματα γι΄ αυτό.

Nanopayments
Ας υποθέσουμε, γράφει ο Τζάρον Λάνιερ, ότι γνωρίσατε το σύντροφό σας μέσω μιας ιστοσελίδας γνωριμιών και τώρα παντρεύεστε. Οι αλγόριθμοι που αποτελούν τη βάση αυτής της υπηρεσίας ενημερώνονται για το γάμο. Εφόσον η σχέση σας παραμένει ανίκητη στο πέρασμα του χρόνου, οι αλγόριθμοι αρχίζουν να εφαρμόζουν σε μεγαλύτερη συχνότητα τους ίδιους συσχετισμούς -εκείνους δηλαδή που οδήγησαν εσάς και το σύντροφό σας σε έναν ευτυχισμένο γάμο- σε άλλα υποψήφια ζευγάρια.
Αν και αυτοί παντρευτούν, αυτόματα υπολογίζεται ότι σημαντικό ρόλο σε αυτή την εξέλιξη θα έχουν παίξει τα στοιχεία που εσείς προσφέρατε στην ιστοσελίδα. Δικαιούστε, λοιπόν, ένα ποσό ως αποζημίωση για τις πληροφορίες που παρείχατε.
Όταν παρακολουθούμε, για παράδειγμα, ένα βίντεο στο YouTube στο οποίο δίνονται οδηγίες χρήσης για ένα πρόγραμμα στον υπολογιστή, τότε ο δημιουργός αυτού του κλιπ θα πρέπει να πληρωθεί για την πληροφορία που παρείχε. Κάθε φορά που ανεβάζουμε μια πληροφορία στο διαδίκτυο η οποία χρησιμοποιείται από κάποιον τρίτο, καλό θα ήταν να δεχόμαστε μια μικροπληρωμή (nanopayment) για την αξία που δημιουργήσαμε.
Ο συγγραφέας υποστηρίζει: «Αυτές οι μικροπληρωμές θα αυξάνονται και έτσι θα οδηγήσουν σε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο όπου οι άνθρωποι θα έχουν περισσότερα κίνητρα για να συμβάλουν με όλο και πιο ουσιαστικούς τρόπους σε μια οικονομία της πληροφορίας. Μια οικονομία της αγοράς δεν πρέπει να αφορά μόνο τις επιχειρήσεις αλλά όλους όσοι συνεισφέρουν σ΄ αυτή».

Technological unemployment
Μπορεί η πρόταση του Λάνιερ να φαντάζει κάπως ουτοπική, o φόβος όμως για παραγκωνισμό του ανθρώπου από την τεχνολογία είναι υπαρκτός. Ήδη από τη βιομηχανική επανάσταση, στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, η μηχανή έχει αντικαταστήσει τον άνθρωπο σε πάρα πολλές θέσεις εργασίας.
Τότε εμφανίστηκε και το κίνημα των λουδιτών. Οι λουδίτες ήταν μια ομάδα κλωστοϋφαντουργών στην Αγγλία που θεωρούσε τις καινούριες μηχανές της βιομηχανικής επανάστασης απειλή και γι’ αυτό τις κατέστρεφε.
Το 1930 ο Βρετανός οικονομολόγος Τζον Μέιναρντ Κέινς προέβλεψε την εκτεταμένη ανεργία λόγω της αλματώδους τεχνολογικής εξέλιξης και έτσι εφηύρε τον όρο «τεχνολογική ανεργία». Σύμφωνα με μια τελευταία μελέτη του ερευνητικού ινστιτούτου Bruegel, η τεχνολογική πρόοδος απειλεί το 54% των θέσεων εργασίας σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Μάλιστα η χώρα μας παρουσιάζει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά, καθώς 56,47% των θέσεων εργασίας κινδυνεύουν να χαθούν μετά την επέκταση των νέων τεχνολογιών. Στα συμπεράσματα αυτά κατέληξαν οι ερευνητές του Bruegel, έχοντας ως βάση τους υπολογισμούς και το σκεπτικό σχετικής μελέτης που εκπονήθηκε το Σεπτέμβριο του 2013 αλλά αφορούσε την αμερικανική αγορά εργασίας.
Όμως μέχρι τώρα στη μάχη του με τις μηχανές ο άνθρωπος έβγαινε νικητής. Άλλωστε έχει καταφέρει να συνυπάρξει μαζί τους και να εξελιχθεί στις καινούριες θέσεις εργασίας που δημιουργήθηκαν. Γιατί, λοιπόν, να μην πιστέψουμε ότι και αυτή τη φορά θα συμβεί το ίδιο; Το ερώτημα φαίνεται να διχάζει ακόμα και τους ειδικούς του τομέα.

Αβέβαιες προοπτικές
Σε μια πρόσφατη έρευνά του, το αμερικανικό ινστιτούτο Pew Research κάλεσε 1.896 ειδικούς στο χώρο της τεχνολογίας να απαντήσουν στο εξής ερώτημα: «Η ανάπτυξη του αυτοματισμού και της τεχνητής νοημοσύνης θα καταργήσει περισσότερες θέσεις εργασίας από όσες θα δημιουργήσει μέχρι το έτος 2025;».
Το 48% των ειδικών θεωρούν ότι στο μέλλον πολλές θέσεις εργασίας θα εξαφανιστούν εξαιτίας της τεχνολογικής ανάπτυξης και εκφράζουν μάλιστα τις ανησυχίες τους για τη διεύρυνση της ανισότητας, την αύξηση της ανεργίας και τη διατάραξη της κοινωνικής τάξης.
«Οι προηγούμενες τεχνολογικές επαναστάσεις πραγματοποιήθηκαν με πιο αργούς ρυθμούς. Έτσι οι άνθρωποι είχαν περισσότερο χρόνο στη διάθεσή τους για να εκπαιδευτούν, ενώ επίσης μπορούσαν να μετακινηθούν από ένα είδος ανειδίκευτης εργασίας σε ένα άλλο» εξηγεί στο πλαίσιο της έρευνας ο Τομ Στάνταντζ, συντάκτης του περιοδικού Economist για θέματα ψηφιακής τεχνολογίας και καταλήγει:

«Τα ρομπότ και η τεχνητή νοημοσύνη απειλούν να αφανίσουν και μερικά είδη εξειδικευμένων εργασιών. Αυτό θα εκτοπίσει τους ανθρώπους σε υπηρεσιακούς ρόλους και το εισοδηματικό χάσμα μεταξύ των εργατών, των οποίων η δουλειά δεν μπορεί να αυτοματοποιηθεί, και όλων των υπολοίπων θα γιγαντωθεί. Πρόκειται για μια συνταγή που οδηγεί στην αστάθεια».

Αντίθετα το υπόλοιπο -πιο αισιόδοξο- 52% πιστεύει ότι η τεχνολογική εξέλιξη δεν θα μειώσει τις διαθέσιμες θέσεις εργασίας. Μπορεί, υποστηρίζουν, οι μηχανές να αντικαταστήσουν τον άνθρωπο σε διάφορους εργασιακούς τομείς, αλλά, όπως και στο παρελθόν έτσι και τώρα, η επινοητικότητα και η εφευρετικότητα του ανθρώπου θα τον βοηθήσουν να δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας και να ευημερήσει. «
Η τεχνολογία θα συνεχίσει να υψώνει εμπόδια στον τομέα της απασχόλησης, αλλά το πιθανότερο είναι ότι θα δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας. Όταν ο πληθυσμός της γης ήταν μόλις μερικά εκατομμύρια, τότε υπήρχαν μόνο μερικά εκατομμύρια θέσεις εργασίας. Αν και πάντα υπήρχε ανεργία, όταν οι άνθρωποι έφτασαν τα μερικά δισεκατομμύρια, δημιουργήθηκε ο αντίστοιχος αριθμός θέσεων. Πάντα θα γίνονται πράγματα» δηλώνει ο Τζόναθαν Γκρούντιν, ερευνητής της Microsoft.

Η δεύτερη εποχή των μηχανών
Σε ένα άρθρο τους στους Financial Times οι Έρικ Μπρίνγιολφσον και Άντριου Μακάφι, συγγραφείς του βιβλίου The Second Machine Age (Η δεύτερη εποχή των μηχανών, εκδ. W.W. Norton & Company), που προειδοποιεί και αυτό για την απώλεια θέσεων εργασίας εξαιτίας της τεχνολογικής ανάπτυξης, υποστηρίζουν:

«Η πρώτη επανάσταση παρακινήθηκε από τη βιομηχανική και είχε να κάνει με τις μηχανές. Αυτή εδώ είναι ψηφιακή. Η πρώτη βελτίωσε τους μυς μας. Η δεύτερη το μυαλό μας».

Η απάντηση όμως των δύο ερευνητών του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης για το πώς θα αντεπεξέλθουμε στην πρόκληση αυτή είναι πιο απλή και πιο πρακτική από εκείνη του Τζάρον Λάνιερ, και παρόμοια με αυτή του ευρωπαϊκού ινστιτούτου Bruegel. Σύμφωνα με τους δύο ερευνητές, οι άνθρωποι θα διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στη δεύτερη εποχή των μηχανών.
Οι δεξιότητες όμως που θα πρέπει να αποκτήσουν οι εργαζόμενοι της συγκεκριμένης εποχής είναι πολύ διαφορετικές από τις σημερινές. Θα πρέπει, λοιπόν, ισχυρίζονται, να επαναπροσδιορίσουμε την παιδεία και να διευκολύνουμε τη διά βίου εκπαίδευση. Δεν αρκεί πια να έχει κανείς καλή μνήμη ή να μπορεί να ακολουθεί σωστά τις οδηγίες. Οι υπολογιστές είναι αρκετά ικανοί γι΄ αυτό. Αν δεν θέλουμε να ζήσουμε μια περίοδο παρατεταμένης ανεργίας, θα πρέπει να δώσουμε στον εργαζόμενο όλα τα απαραίτητα εφόδια και την τεχνογνωσία για να συνυπάρξει με αυτή.
«Αντί να θεωρούμε ότι οι εργάτες θα περιθωριοποιηθούν ή ότι η τεχνολογία δεν μπορεί να καταστρέψει τις θέσεις εργασίας, θα πρέπει να παρέχουμε στους ανθρώπους τα εργαλεία και το περιβάλλον που χρειάζονται για να ευδοκιμήσουν».
Αλλά υπάρχουν και ορισμένα πράγματα που δεν έχουμε δει ακόμη να καταφέρνουν οι υπολογιστές: τη δημιουργία ιδεών. Και εκεί βρίσκεται το βασικό μας πλεονέκτημα, εξηγούν στο βιβλίο τους οι δύο μελετητές: «Οι επιστήμονες οδηγούνται σε νέες υποθέσεις. Οι δημοσιογράφοι εντοπίζουν μια καλή είδηση. Οι σεφ προσθέτουν ένα καινούριο πιάτο στο μενού».
Όσο, λοιπόν, θα έχουμε τη δυνατότητα να παράγουμε δημιουργικές ιδέες θα είμαστε ανταγωνιστικοί απέναντι στις μηχανές. Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η τεχνολογική εξέλιξη είναι συνδεδεμένη με τα δεδομένα που ο ίδιος ο άνθρωπος προσφέρει.
Το είπε εξάλλου και ο ίδιος ο Λάνιερ: «Πίσω από τις πληροφορίες βρίσκονται άνθρωποι».