Η επιρροή του Ελ Γκρέκο σε καλλιτέχνες όπως ο Βελάθκεθ και ο Βαν Γκογκ

Μπορούμε να διδαχθούμε πολλά για το μεγαλείο του Ελ Γκρέκο, του ζωγράφου του 16ου αιώνα, απλά παρατηρώντας ένα και μόνο έργο του, την Ταφή του Κόμητος Οργκάθ (1586-1588). Με φόντο τη νύχτα που αποτυπώνεται στο έργο βλέπουμε συγκεντρωμένους μερικούς μαυροντυμένους γενειοφόρους άντρες, με πρόσωπα χλωμά πάνω από τα λευκά κολάρα τους, να παρακολουθούν τον κάτωχρο Κόμη Οργκάθ να οδηγείται στην τελευταία του κατοικία υπό την συνοδεία του Αγίου Αυγουστίνου και του Αγίου Στεφάνου.

Ωστόσο, στον επιβλητικό πίνακα του Ελ Γκρέκο δεν είναι όλοι στραμμένοι στο άψυχο σώμα του Κόμη. Ο ιερέας κοιτάζει με δέος τον ουρανό. Να! Η αθάνατη ψυχή του Κόμητος, στα χέρια ενός αγγέλου, ανέρχεται στο θεϊκό βασίλειο ενώ λαμπρό φως την περιλούζει. Ο Άγιος Ιωάννης, ο Άγιος Πέτρος, η Παρθένος Μαρία και ο Ιησούς, συνοδευόμενοι από αγγέλους, τον υποδέχονται στον Παράδεισο σε έναν αναδυόμενο στρόβιλο από γκρι καπνό και κίτρινο μετάξι.

Προσέξτε, βέβαια, μία μικρή φιγούρα η οποία μοιάζει ανεπηρέαστη από το θαυμαστό τελετουργικό που λαμβάνει χώρα μπροστά του: ένα νεαρό αγόρι στο κάτω αριστερά μέρος του πίνακα κοιτάζει κατάματα τον θεατή ενώ τα χέρια του είναι στραμμένα προς την σκηνή που εξελίσσεται. Εξυπηρετεί με σοβαρότητα τον ρόλο του μεσάζοντα μεταξύ του θαύματος και της πραγματικότητας, της ζωής και του καλλιτεχνικού έργου. Στην πραγματικότητα πρόκειται για την απεικόνιση του γιού του Ελ Γκρέκο, ο οποίος κοιτάζει τους θεατές με σκοπό να μεταδώσει την βασική καλλιτεχνική ανησυχία του πατέρα του: την κατάκτηση μιας ανώτερης αίσθησης της πραγματικότητας- μια βαθιά προσωπική και συναισθηματική μορφή πνευματικής έκφρασης.

Γεννημένος το 1541, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος-όπως ήταν το πραγματικό του όνομα- έφτασε στην Βενετία το 1567, με αφετηρία τα εργαστήρια αγιογραφίας στην γενέτειρα του Κρήτη, εξαιτίας της άκρατης περιέργειας και φιλοδοξίας που τον διακατείχε. Εκεί, εμβάθυνε στην θεωρία της Τέχνης των Ιταλών ζωγράφων της Αναγέννησης αφού, σύμφωνα με αναφορές, έγινε μαθητευόμενος του Τιτσιάνο ( πιθανότατα τον θαύμαζε βέβαια από μακριά).

Ολόκληρος ο πίνακας "Ταφή του Κόμητος Οργκάθ" (1586-1588)


Ελ Γκρέκο, Εκδίωξη των εμπόρων από τον Ναό, 1570, Ινστιτούτο Τέχνης, Μινεάπολη, ΗΠΑ

Από το 1570 έως το 1577, ο Ελ Γκρέκο ξεκίνησε να εργάζεται στην Ρώμη, όπου ήρθε αντιμέτωπος με υπερβολικά καλαίσθητα και αφύσικα παραμορφωμένα Μανιεριστικά έργα καλλιτεχνών όπως ο Μιχαήλ Αγγελος και ο Παρμιτζιανίνο. Κατά την διάρκεια της παραμονής του στην Ιταλία, ο Ελ Γκρέκο αφομοίωσε ό,τι μπορούσε σχετικά με διάφορες τεχνικές προοπτικής και σύνθεσης που ειχαν ανακαλυφθεί την εποχή της Αναγέννησης, τις οποίες μάλιστα κατέκτησε και τελειοποίησε πολύ σύντομα. Έγινε γνωστός με το Ιταλικό του ψευδώνυμο, Ελ Γκρέκο (ο Έλληνας στα ιταλικά)- δείγμα της μεγάλης επιρροής που είχε αυτή η χώρα πάνω του.

Στο έργο του «Εκδίωξη των εμπόρων από τον Ναό» δείχνει τον θαυμασμό του για αυτές τις νέες τεχνικές χρησιμοποιώντας ένα θεματικό πλαίσιο στο οποίο επέστρεφε συχνά. Αυτή η ιστορία της Καινής Διαθήκης απέκτησε νέο νόημα κατά την διάρκεια του υπερβολικού θρησκευτικού παροξυσμού της εποχής της Αντιμεταρρύθμισης- η ιστορία χρησιμοποιούνταν για να υπογραμμίσει την προσπάθεια της Καθολικής Εκκλησίας να εξυγιανθεί από τις αιρέσεις.

Τα ζωντανά χρώματα του πίνακα, το δραματικό φως και η έμφαση στην κίνηση δείχνουν μια έντονη επιρροή από κορυφαίους Ιταλούς ζωγράφους όπως ο Τιτσιάνο και ο Τιντορέτο. Ο Ελ Γκρέκο αποφάσισε επίσης να τιμήσει τους τέσσερις καλλιτέχνες που λάτρευε τότε (Τιτσιάνο, Μιχαήλ Αγγελος, Ραφαέλο και Τζούλιο Κλόβιο) τοποθετώντας τους πυκνά συγκεντρωμένους στο κάτω δεξιά μέρος του πίνακά του.

Παρά την τεχνική του αρτιότητα ο Ελ Γκρέκο απέτυχε επαγγελματικά στην Ρώμη καθώς δεν κατάφερε να του ανατεθεί καμία δουλειά. Ο Keith Christiansen, πρόεδρος του Τμήματος Ευρωπαϊκών Πινάκων του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης της Νέας Υόρκης ισχυρίζεται ότι ο λόγος ήταν τα αρνητικά σχόλια που είχε κάνει ο Ελ Γκρέκο για τις ζωγραφικές ικανότητες του Μιχαήλ Αγγέλου, θέτοντας το γούστο του και την τέχνη του υπό αμφισβήτηση από τους σύγχρονούς του. Όντας παρίας στην Ρώμη, η κριτική του ήταν εντελώς άστοχη καθώς ο Μιχαήλ Άγγελος, γνωστός και ως ο Θεϊκός, είχε πεθάνει πριν λίγα χρόνια και ήταν ακόμη αναμφισβήτητα ο πιο λατρεμένος.

Ελ Γκρέκο, Το όραμα του Αγίου Ιωάννη, 1608-1614 | «Ελ Γκρέκο στην Νέα Υόρκη» στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης (2014-2015)

Ελ Γκρέκο, Η προσκύνηση των ποιμένων, 1605-1610

Το 1576, ο Ελ Γκρέκο υπέγραψε συμβόλαιο ώστε να δημιουργήσει ρετάμπλ της Εκκλησίας του Αγίου Δομήνικου στο Τολέδο της Ισπανίας. Μέχρι το τέλος της επόμενης χρονιάς είχε ήδη μετακομίσει εκεί αναζητώντας παραγγελίες από τον Βασιλιά Φίλιππο τον Β’, οι οποίες όμως δεν ερχόντουσαν. Ενώ λοιπόν αρχικά ο βασιλιάς είχε ικανοποιηθεί με την πρώτη του προσφορά, δυσαρεστήθηκε με την δεύτερη που ήταν Το μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου για την εκκλησία του ανακτόρου Εσκοριάλ το 1582. Έτσι, παρά την ελπίδα του να γίνει μέλος της βασιλικής αυλής στην Μαδρίτη, μετακόμισε μόνιμα στο Τολέδο, έπειτα από αυτή την αποτυχία του, όπου και παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του.

Αν και ήταν σχετικά αποκομμένο από τα μεγάλα Ευρωπαϊκά καλλιτεχνικά κέντρα, το Τολέδο ήταν το πνευματικό και θρησκευτικό κέντρο της χώρας. Ο Ελ Γκρέκο βρήκε μια κοινότητα ομοϊδεατών και μεταρρυθμιστών της Εκκλησίας οι οποίοι εκτίμησαν την Τέχνη του. Στο Τολέδο είναι που τελειοποίησε το χαρακτηριστικό του καλλιτεχνικό ύφος και τα έργα εκείνης της περιόδου είναι αυτά που παραμένουν διαχρονικά μέχρι και σήμερα.

Το 1600 ο Ελ Γκρέκο καταπιάστηκε ξανά με το θέμα της εκδίωξης των εμπόρων από τον Ναό από τον Ιησού. Στο έργο του «Η εκδίωξη των εμπόρων από το Ναό» δείχνει παρόμοιο θέμα με το έργο της Ρώμης, είναι όμως δομικά και ουσιαστικά διαφορετικό. Εδώ, η επιρροή του Τιτσιάνο και του Τιντορέτο γίνεται ακόμη πιο προφανής: τα χρώματα είναι δυσαρμονικά και όξινα, τα κορμιά έχουν επιμηκυνθεί με Μανιεριστικό τρόπο, τα συναισθήματα είναι διαστρεβλωμένα και έντονα. Σε αυτή την εκδοχή τα εντυπωσιακά αρχιτεκτονικά στοιχεία έχουν παραλειφθεί ώστε να δοθεί έμφαση στην κεντρική φιγούρα του Ιησού ο οποίος ορμά μπροστά στα μάτια μας. Φυσικά λείπουν και οι φιγούρες των τεσσάρων καλλιτεχνικών αρχηγών της Αναγέννησης: ο Ελ Γκρέκο έχει βρει την δικιά του φωνή.

Ο καλλιτέχνης δημιούργησε ένα μεγάλο και παραγωγικότατο εργαστήριο στο Τολέδο, όπου δημιουργούσε σχεδόν αποκλειστικά έργα θρησκευτικού περιεχομένου και πορτραίτα. Το έργο του «Η άποψη του Τολέδου» (1599-1600) είναι ένα σπάνιο δείγμα της ζωγραφικής τοπίων του και θεωρείται από μερικούς ως το πρώτο εξπρεσιονιστικό τοπίο στην Δυτική Τέχνη. Η δραματική αυτή σύνθεση τείνει προς μια μελοδραματική παρουσίαση του τοπίου λειτουργώντας ως προάγγελος έργων Ιμπρεσιονιστών όπως ο Βαν Γκογκ.

Ελ Γκρέκο, Η εκδίωξη των εμπόρων από τον Ναό, γύρω στο 1600, Ιδιοκτησία της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου

Οι ψυχολογικά επιβλητικές προσωπογραφίες του Ελ Γκρέκο επηρέασαν επίσης τον διάδοχό του, Ντιέγκο Βελάθκεθ. Το έργο του, «Ο Άγιος Ιερώνυμος ως Σπουδαστής» παραδείγματος χάριν συνδυάζει επιδέξια τον ασκητισμό του ιερού προσώπου με τα φιλόδοξα ακαδημαϊκά του επιτεύγματα. Η παράδοξα ελαστική φιγούρα του, το σήμα κατατεθέν της τέχνης του Ελ Γκρέκο, καταφέρνει να παρουσιάσει εξίσου πετυχημένα την σοβαρότητα με την ευσέβεια του.

Παρ’ όλα αυτά είναι τα οραματικά θρησκευτικά έργα του Ελ Γκρέκο εκείνα τα οποία προϊδέασαν την μοντέρνα τέχνη. Σε μια προσπάθεια να ανυψώσει την ψυχή σε ένα ανώτερο θεϊκό επίπεδο, ο Ελ Γκρέκο οδήγησε την τέχνη του στα άκρα όσον αφορά το μυστικιστικό του περιεχόμενο , τις αποδομημένες και διαστρεβλωμένες φιγούρες και την εντυπωσιακή χρήση του φωτός και του σκοταδιού. Κυματοειδής γυμνές φιγούρες εκτείνονται μέχρι τον ουρανό στο φόντο του μεταφυσικού έργου του «Το Όραμα του Αγίου Ιωάννη» (1608-1614). Ο ψηλόλιγνος Άγιος φορώντας μια μπλε ελεκτρίκ ρόμπα απλώνει τα χέρια του στον ουρανό αποκτώντας η μορφή του σχήμα σταυρού. Παραδόξως, δεν υπάρχουν ξεκάθαρα θρησκευτικά σύμβολα: η απουσία Καθολικής αμφίεσης, φωτοστέφανου ή αετών και βιβλίων που χαρακτηρίζουν τον Ιωάννη κάνουν την στιγμή που αποτυπώνεται στον πίνακα- μια στιγμή θρησκευτικής έκστασης- τον πραγματικό πρωταγωνιστή του έργου.

Παρόλο που επηρέασε πολλές γενιές Ισπανών ζωγράφων, από τον Βελάθκεθ μέχρι τον Πικάσο, ο οποίος τον είχε χαρακτηρίσει ως «Βενετσιάνο ζωγράφο που είναι Κυβιστής στην ουσία», ο Ελ Γκρέκο δεν ανήκει στην πραγματικότητα στην σχολή της Ισπανικής Αναγέννησης. Το εργαστήριο του , αν και ήταν δημοφιλές, δεν δημιούργησε κάποια καλλιτεχνική σχολή, και για 200 χρόνια μετά τον θάνατό του πολλά από τα έργα του αποδοκιμάστηκαν από τους κριτικούς για την σύμφωνα με αυτούς συναισθηματική και δημιουργική επιείκεια της ζωγραφικής του. Από την άλλη μπορεί απλά το συντηρητικό περιβάλλον της εποχής να απεχθανόταν την αντισυμβατική διαισθητική του προσέγγιση. Τον 19ο αιώνα η τέχνη του ήρθε πάλι στο προσκήνιο εξαιτίας του θαυμασμού των Ρομαντικών καλλιτεχνών, οι οποίοι τον επαίνεσαν για την προσωπική έκφραση και την συναισθηματική υπερβολή των έργων του. Μοντέρνοι καλλιτέχνες όπως ο Βαν Γκογκ και ο Γκογκέν αυτοχρήστηκαν καλλιτεχνικοί του κληρονόμοι.

Σήμερα, ο Ελ Γκρέκο, αν και είναι ακόμη στενά συνδεδεμένος με την Βενετσιάνικη καλλιτεχνική παράδοση, θεωρείται ότι επηρεάστηκε σημαντικά σε όλη του την καλλιτεχνική πορεία από την Αγιογραφία με την οποία είχε ασχοληθεί στα νιάτα του. Οι μορφές στην αγιογραφία λειτουργούσαν ως ιερά θρησκευτικά σύμβολα και όχι ως ρεαλιστικές απεικονίσεις στην προσπάθεια να αποδοθεί το θείο. Εντυπωσιάζει επίσης το γεγονός ότι ο καλλιτέχνης υπέγραφε τα έργα του πάντα με το ελληνικό του όνομα και όχι με κάποια ιταλική ή ισπανική μετάφραση.

Τα έργα του έτσι μοιάζουν να είναι αποσυνδεδεμένα από τον χωροχρόνο: ο Ελ Γκρέκο αγκάλιασε την αρχαιότατη καλλιτεχνική παράδοση της αγιογραφίας και την συνδύασε με σύγχρονες τεχνικές στην εποχή του, τις οποίες τελειοποίησε δημιουργώντας ένα έργο το οποίο προμήνυε τις μετέπειτα καλλιτεχνικές εξελίξεις. Μοιάζει σχεδόν ταιριαστό το γεγονός ότι όπου πήγαινε, από την Ιταλία μέχρι την Ισπανία, ζούσε σαν ξένος σε κάθε τόπο. Είναι αυτή η ματιά του στην τέχνη και στη ζωή που τον έχουν κάνει έναν μεγάλο καλλιτέχνη ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου- η βαθιά πνευματικότητα της τέχνης του άντεξε και συνεχίζει να αντέχει στον χρόνο.