ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ: Τι διακρίνει έναν φίλο από έναν απλώς γνωστό;

Κατ’ αρχάς, μπορούμε να στοχαστούμε σχετικά με το τι πιστεύουμε πως είναι ένας φίλος, όπως και σχετικά με το τι διακρίνει έναν φίλο από μια απλή γνωριμία ή έναν ξένο. Σύμφωνα με τον Επίκουρο, ένα από τα καθοριστικά χαρακτηριστικά του αληθινού φίλου είναι ότι μπορούμε να βασιζόμαστε σε αυτόν σε ώρα ανάγκης. Αντιστρόφως, εάν εμείς είμαστε αληθινοί φίλοι, τότε οι άλλοι θα μπορούν να βασίζονται σε εμάς. Οι φίλοι νοιάζονται ο ένας για τον άλλο με τρόπο που συνήθως δεν συμβαίνει στις εφήμερες γνωριμίες.

Επομένως, φίλος είναι κάποιος στον οποίο μπορούμε να βασιστούμε όταν χρειαζόμαστε βοήθεια. Ελπίζουμε ότι δεν θα χρειαστεί να εξαρτιόμαστε πολύ συχνά από αυτόν, αλλά τουλάχιστον γνωρίζουμε ότι είναι εκεί. Πράγματι, ο Επίκουρος πίστευε ότι αυτό ήταν εξίσου σημαντικό, αν όχι πιο σημαντικό, από την άμεση πρακτική βοήθεια. 

Το κλειδί είναι να γνωρίζουμε ότι έχουμε ανθρώπους στους οποίους μπορούμε να στραφούμε σε μια κρίση, ακόμα και αν τη βοήθειά τους θα τη ζητήσουμε σπάνια ή ποτέ. Όπως το έθεσε ο ίδιος ο Επίκουρος, αυτό που έχει σημασία δεν είναι τόσο η άμεση βοήθεια, όσο η βεβαιότητα ότι υπάρχει αυτή η βοήθεια εάν ποτέ τη χρειαστούμε. Η γνώση ότι αυτό το είδος υποστήριξης βρίσκεται εκεί έξω και είναι διαθέσιμο μπορεί να μειώσει σημαντικά το άγχος μας για το μέλλον, πίστευε.

Μετά από όλα αυτά, λοιπόν, κάποιος που αντιμετωπίζει τους φίλους του απλώς και μόνο ως ένα δίκτυο υποστήριξης πιθανότατα δεν είναι καθόλου φίλος. Κατ’ αρχάς, η υποστήριξη πρέπει να είναι αμφίδρομη: πρέπει να είμαστε πρόθυμοι να παρέχουμε υποστήριξη άμεσα, όπως θα ανακουφιζόμασταν αν λαμβάναμε υποστήριξη τη στιγμή που θα τη χρειαζόμασταν περισσότερο. Άρα τίθεται ένα ζήτημα ισορροπίας. Κάποιος που συνεχώς ζητά ή αναμένει βοήθεια μπορεί να θεωρηθεί ότι υπερβαίνει το όριο του τι μπορούμε εύλογα να αναμένουμε από έναν φίλο. Οι υπερβολικές απαιτήσεις του θα μπορούσαν επίσης να κάνουν τη σχέση μονόπλευρη. 

Στον αντίποδα, ένας φίλος που δεν ζητάει ούτε δέχεται ποτέ βοήθεια μπορεί να φαίνεται πολύ αποκομμένος. Και όχι μόνο, μπορεί να νιώθει σχετικά αμήχανα στην προοπτική να στραφεί σε κάποιον φίλο για βοήθεια σε μια κρίση, εάν ο ίδιος δεν έχει αποδεχθεί ποτέ βοήθεια για κάτι. Επομένως, πρέπει να υπάρχει μια αμοιβαία και αμφίδρομη ροή υποστήριξης. Πόση υποστήριξη ακριβώς θα εξαρτηθεί αναμφίβολα από τη φιλία, αρκεί και τα δύο μέρη να νιώθουν ότι παίρνουν από αυτή τόσο όσο καταθέτουν. Ορισμένες φιλίες περιλαμβάνουν ένα συνεχές δούναι και λαβείν πρακτικής και ηθικής υποστήριξης· άλλες μπορεί να είναι λίγο πιο εγκρατείς. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Επίκουρο, για να θεωρείται μια φιλία σωστή, θα υπάρχει πάντα αυτή η άρρητη γνώση ότι, αν τα πράγματα πάρουν στροφή προς το χειρότερο, υπάρχει κάποιος που γνωρίζουμε ότι μπορούμε να βασιστούμε πάνω του. Ο καλύτερος τύπος φίλου, σχολίαζε ο Επίκουρος, δεν υποβιβάζει τη σχέση σε απλή αμοιβαία υποστήριξη, αλλά ούτε και αρνείται τον ρόλο που διαδραματίζει μια τέτοια υποστήριξη. Όπως το έθεσε, το πρώτο είδος φίλου υποβιβάζει τη φιλία σε μια απλή εμπορική συναλλαγή, ενώ το δεύτερο είδος φίλου καταστρέψει κάθε αίσθηση ασφάλειας για το μέλλον.

Όλα αυτά θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν να εξηγήσουμε γιατί η φιλία μπορεί μερικές φορές να είναι μια εύθραυστη υπόθεση. Είναι μια περίπλοκη πράξη εξισορρόπησης βασισμένη σε μια σειρά από άρρητες συνήθως εικασίες. Μπορεί να μην πούμε ρητά και κατηγορηματικά στους φίλους μας ότι θα είμαστε εκεί για να τους υποστηρίξουμε σε μια περίοδο κρίσης και είναι ακόμα λιγότερο πιθανό να τους ζητήσουμε να επιβεβαιώσουν ότι θα είναι κι εκείνοι εκεί για να μας υποστηρίξουν. Όλα αυτά δεν λέγονται. Οι αληθινοί φίλοι δεν σημειώνουν πόσο συχνά το ένα άτομο βοήθησε το άλλο –πράγματι, αυτό θα μείωνε τη φιλία σε κάτι ελάχιστα περισσότερο από μια εμπορική συναλλαγή-, αλλά ταυτόχρονα, εάν η ροή υποστήριξης είναι μόνο προς τη μια πλευρά, η φιλία μπορεί να γίνει μονόπλευρη και να δυσκολευτεί να αντέξει στον χρόνο. Αναμφίβολα, θα υπάρχουν εξαιρετικές περιπτώσεις όπου αυτές οι αρχές δεν εφαρμόζονται επακριβώς, αλλά σε γενικές γραμμές οι σκέψεις του Επίκουρου για τη φιλία φαίνεται να συλλαμβάνουν κάτι σημαντικό. Είναι μια σχέση αμοιβαίας φροντίδας και υποστήριξης που αποτρέπει το κατρακύλισμα σε μια απλή ανταλλαγή εξυπηρετήσεων.

Πέρα από αυτή την πρακτική υποστήριξη, η φιλία μπορεί επίσης να περιλαμβάνει αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε ηθική υποστήριξη, με τη μορφή συμπάθειας και ανεκτικότητας. Όταν στοχάζεται σχετικά με τον ρόλο της φιλίας, ο Οράτιος ισχυρίζεται ότι οι φίλοι είναι πολύ πιο πιθανό να είναι γενναιόδωροι όταν περιγράφουν ο ένας τα λάθη του άλλου: ο τσιγκούνης φίλος περιγράφεται ως «προσεκτικός με τα χρήματα», ενώ η επιδειξιομανία ονομάζεται «διασκεδαστική συντροφιά».

Ανεχόμαστε τις ιδιορρυθμίες και τα λάθη των φίλων μας και ελπίζουμε ότι θα κάνουν κι εκείνοι το ίδιο για εμάς. «Οι ευγενικοί μου φίλοι θα με συγχωρήσουν αν, ως αποτέλεσμα της ανοησίας μου, κάνω κάτι λάθος», έγραψε ο Οράτιος, προσθέτοντας, «κι εγώ με τη σειρά μου θα παραβλέψω ευχαρίστως τα ολισθήματά τους». Γιατί η φιλία ήταν τόσο σημαντική για τον Επίκουρο; Νομίζω ότι υπάρχουν δύο λόγοι για τους οποίους έδωσε τόσο μεγάλη προσοχή. Ο πρώτος είναι η ιδέα ότι η γνώση πως έχουμε ανθρώπους στους οποίους μπορούμε να απευθυνθούμε σε περιόδους δυσκολίας, ακόμα και αν αυτό δεν χρειαστεί ποτέ, μπορεί να βοηθήσει στη μείωση του άγχους σχετικά με το μέλλον. Η απαλοιφή αυτού του άγχους συμβάλλει άμεσα στον στόχο της φιλοσοφίας του Επίκουρου: την επίτευξη της ψυχικής γαλήνης. Ο δεύτερος λόγος αφορά μια παρέκκλιση από τον ευρύτερο στοχασμό του για την πολιτική.

Ο Επίκουρος ήταν αρκετά δύσπιστος σε ό,τι αφορούσε τη συμβατική πολιτική. Δεν ασχολήθηκε με τα πολιτικά θέματα της Αθήνας και συμβούλευε τους οπαδούς του να «ζουν απαρατήρητοι» αντί να εμπλέκονται σε τέτοια θέματα. Προβληματιζόταν επίσης σχετικά με τα θεμέλια πάνω στα οποία ισχυρίζονταν ότι βασίζονταν οι πολιτικές κοινότητες. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτό ήταν, σιωπηρά τουλάχιστον, μια εκδοχή αυτού που οι άνθρωποι σήμερα αποκαλούν «θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου». Πρόκειται για την ιδέα ότι οι άνθρωποι υποτάσσονται πρόθυμα στο σύστημα δικαιοσύνης που έχει δημιουργήσει μια πολιτική κοινότητα για να επωφεληθούν από την προστασία που προσφέρει. Η κατάσταση της φύσης, όπως το έθεσε ο Τόμας Χομπς, σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα, είναι ένας πόλεμος όλων εναντίον όλων, κι έτσι οι άνθρωποι ενώνονται για να σχηματίσουν κοινότητες, ανταλλάσσοντας μερικές από τις ελευθερίες τους προς χάρη της αμοιβαίας ασφάλειας. 

Σύμφωνα με τον Επίκουρο, έτσι προέκυψε η έννοια της δικαιοσύνης. Είναι το προϊόν ενός συμβολαίου μεταξύ ανθρώπων που φροντίζουν να μη βλάπτουν τους άλλους ή να μη ζημιωθούν οι ίδιοι. Μια πολιτική κοινότητα που οργανώνεται σύμφωνα με ένα τέτοιο σύστημα δικαιοσύνης βασίζεται τελικά σε αισθήματα καχυποψίας και φόβου — καχυποψίας σχετικά με τα κίνητρα των άλλων ανθρώπων και φόβου ότι θα μπορούσαν να ζημιωθούν εάν δεν υπήρχε το σύστημα δικαιοσύνης για να χαλιναγωγήσει τις συμπεριφορές τους. Μόλις τεθεί σε εφαρμογή αυτό το σύστημα, οι άνθρωποι αναμένεται να ακολουθούν τους κανόνες της κοινότητας, και πάλι λόγω της αίσθησης του φόβου – μήπως συλληφθούν και τιμωρηθούν εάν παραβιάσουν τους κανόνες. Αυτό δύσκολα μπορεί να είναι ένα υγιές θεμέλιο για μια κοινότητα, πίστευε ο Επίκουρος. Αντίθετα, μια κοινότητα ανθρώπων βασισμένη στην επικούρεια ιδέα της φιλίας θα στηριζόταν στην αμοιβαία φροντίδα και υποστήριξη, με άρρητες διαβεβαιώσεις βοήθειας και όχι με τυπικούς κανόνες και κανονισμούς. Αυτός, λοιπόν, είναι ένας δεύτερος λόγος για τον οποίο ο Επίκουρος έδωσε τόσο μεγάλο βάρος στη φιλία: προσφέρει ένα πολύ διαφορετικό και πιο θετικό μοντέλο για το πώς μπορεί να μοιάζει μια κοινότητα ανθρώπων και πιθανώς ήταν το πρότυπο για τη δική του κοινότητα στον Κήπο.