ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1394a-1394b)

[XXI] Περὶ δὲ γνωμολογίας, ῥηθέντος τί ἐστιν γνώμη μάλιστ᾽ ἂν γένοιτο φανερὸν περὶ ποίων τε καὶ πότε καὶ τίσιν ἁρμόττει χρῆσθαι τῷ γνωμολογεῖν ἐν τοῖς λόγοις. ἔστι δὴ γνώμη ἀπόφανσις, οὐ μέντοι οὔτε περὶ τῶν καθ᾽ ἕκαστον, οἷον ποῖός τις Ἰφικράτης, ἀλλὰ καθόλου, οὔτε περὶ πάντων, οἷον ὅτι τὸ εὐθὺ τῷ καμπύλῳ ἐναντίον, ἀλλὰ περὶ ὅσων αἱ πράξεις εἰσί, καὶ αἱρετὰ ἢ φευκτά ἐστι πρὸς τὸ πράττειν, ὥστ᾽ ἐπεὶ τὸ ἐνθύμημα ὁ περὶ τοιούτων συλλογισμός ἐστιν, σχεδὸν τὰ συμπεράσματα τῶν ἐνθυμημάτων καὶ αἱ ἀρχαὶ ἀφαιρεθέντος τοῦ συλλογισμοῦ γνῶμαί εἰσιν, οἷον
χρὴ δ᾽ οὔ ποθ᾽ ὅστις ἀρτίφρων πέφυκ᾽ ἀνήρ
παῖδας περισσῶς ἐκδιδάσκεσθαι σοφούς.
τοῦτο μὲν οὖν γνώμη· προστεθείσης δὲ τῆς αἰτίας καὶ τοῦ διὰ τί ἐνθύμημά ἐστιν τὸ ἅπαν, οἷον
χωρὶς γὰρ ἄλλης ἧς ἔχουσιν ἀργίας,
φθόνον παρ᾽ ἀστῶν ἀλφάνουσι δυσμενῆ,

[1394b] καὶ τὸ
οὐκ ἔστιν ὅστις πάντ᾽ ἀνὴρ εὐδαιμονεῖ,
καὶ τὸ
οὐκ ἔστιν ἀνδρῶν ὅστις ἔστ᾽ ἐλεύθερος γνώμη,
πρὸς δὲ τῷ ἐχομένῳ ἐνθύμημα,
ἢ χρημάτων γὰρ δοῦλός ἐστιν ἢ τύχης.
Εἰ δή ἐστιν γνώμη τὸ εἰρημένον, ἀνάγκη τέτταρα εἴδη εἶναι γνώμης· ἢ γὰρ μετ᾽ ἐπιλόγου ἔσται ἢ ἄνευ ἐπιλόγου. ἀποδείξεως μὲν οὖν δεόμεναί εἰσιν ὅσαι παράδοξόν τι λέγουσιν ἢ ἀμφισβητούμενον· ὅσαι δὲ μηδὲν παράδοξον, ἄνευ ἐπιλόγου. τούτων δ᾽ ἀνάγκη τὰς μὲν διὰ τὸ προεγνῶσθαι μηδὲν δεῖσθαι ἐπιλόγου, οἷον
ἀνδρὶ δ᾽ ὑγιαίνειν ἄριστόν ἐστιν, ὥς γ᾽ ἐμὶν δοκεῖ
(φαίνεται μὲν γὰρ τοῖς πολλοῖς οὕτω), τὰς δ᾽ ἅμα λεγομένας δήλας εἶναι ἐπιβλέψασιν, οἷον
οὐδεὶς ἐραστὴς ὅστις οὐκ ἀεὶ φιλεῖ.
τῶν δὲ μετ᾽ ἐπιλόγου αἱ μὲν ἐνθυμήματος μέρος εἰσίν, ὥσπερ
χρὴ δ᾽ οὔ ποθ᾽ ὅστις ἀρτίφρων,
αἱ δ᾽ ἐνθυμηματικαὶ μέν, οὐκ ἐνθυμήματος δὲ μέρος· αἵπερ καὶ μάλιστ᾽ εὐδοκιμοῦσιν. εἰσὶν δ᾽ αὗται ἐν ὅσαις ἐμφαίνεται τοῦ λεγομένου τὸ αἴτιον, οἷον ἐν τῷ
ἀθάνατον ὀργὴν μὴ φύλασσε θνητὸς ὤν·
τὸ μὲν γὰρ φάναι «μὴ δεῖν φυλάττειν» γνώμη, τὸ δὲ προσκείμενον «θνητὸν ὄντα» τὸ διὰ τί. ὁμοίως δὲ καὶ θνατὰ χρὴ τὸν θνατόν, οὐκ ἀθάνατα τὸν θνατὸν φρονεῖν.

***
[21] Σχετικά τώρα με τη διατύπωση και χρήση γνωμικών: Αν πούμε πρώτα τί είναι ένα γνωμικό, θα γίνει, λέω, με τον καλύτερο πια τρόπο φανερό σε τί είδους θέματα, σε ποιές περιστάσεις και σε ποιά πρόσωπα ταιριάζει η διατύπωση και χρήση γνωμικών στους ρητορικούς λόγους. Το γνωμικό λοιπόν είναι μια απόφανση, μια απόφανση όμως που δεν έχει να κάνει ούτε με τα επιμέρους (π.χ. τί λογής άνθρωπος είναι ο Ιφικράτης), αλλά μόνο με το γενικό και καθολικό, ούτε και με τα πάντα (π.χ. ότι το ευθύ είναι αντίθετο του καμπύλου), αλλά μόνο με πράγματα που έχουν να κάνουν με τις ανθρώπινες πράξεις, για πράγματα που επιλέγονται ή αποφεύγονται ενσχέσει με αυτές. Συνεπώς: Δεδομένου ότι το ενθύμημα είναι ο συλλογισμός για τέτοιου είδους πράγματα, μπορούμε να πούμε ότι γνωμικά είναι τα συμπεράσματα των ενθυμημάτων και οι (προκείμενες) προτάσεις τους δίχως το σχήμα του συλλογισμού. Π.χ.:
ο μυαλωμένος άνθρωπος ποτέ δεν πρέπει
περισσή στα τέκνα του σοφία να διδάσκει.
Αυτό λοιπόν είναι ένα γνωμικό· αν όμως προστεθεί η αιτία και το γιατί, το σύνολο είναι πια τότε ένα ενθύμημα· π.χ.
γιατί πέρ᾽ απ᾽ την οκνιά που τους κατέχει,
τραβούν και των συμπολιτών τον φθόνο και το μίσος.

[1394b] Γνωμικό είναι επίσης το
άνθρωπος ούτ᾽ ένας δεν υπάρχει σε όλα ευτυχισμένος
και το
άνθρωπος ούτ᾽ ένας δεν υπάρχει ελεύθερος στον κόσμο,
μαζί όμως με αυτό που ακολουθεί είναι ενθύμημα:
γιατί ᾽ναι ή των χρημάτων δούλος ή της τύχης.
Αν λοιπόν γνωμικό είναι αυτό που είπαμε, τότε υποχρεωτικά υπάρχουν τέσσερα είδη γνωμικών· γιατί το γνωμικό ή θα συνοδεύεται από επεξηγηματική πρόταση ή δεν θα συνοδεύεται από μια τέτοια πρόταση. Αποδεικτική υποστήριξη χρειάζονται τα γνωμικά που λένε κάτι αντίθετο προς την κοινή γνώμη ή έντονα αμφισβητούμενο· όσα, αντίθετα, δεν λένε κάτι αντίθετο προς την κοινή γνώμη, αυτά μένουν δίχως επεξηγηματική πρόταση· από αυτά, υποχρεωτικά, άλλα δεν χρειάζονται επεξηγηματική πρόταση επειδή το περιεχόμενο τους είναι ήδη γνωστό, π.χ.
το καλύτερο, λέω, για τον άνθρωπο είν᾽ η υγεία
(αυτή δεν είναι η γνώμη των πολλών;), και άλλα επειδή, μόλις ειπωθούν, το περιεχόμενό τους γίνεται αμέσως φανερό σ᾽ αυτούς που θα τα προσέξουν, π.χ.
η αγάπη, σαν αγαπήσεις μια φορά, δε σβήνει.
Από τα γνωμικά, πάλι, που συνοδεύονται από επεξηγηματική πρόταση, άλλα είναι μέρος ενός ενθυμήματος, όπως
ο μυαλωμένος άνθρωπος ποτέ δεν πρέπει...,
και άλλα έχουν μεν τα βασικά χαρακτηριστικά ενός ενθυμήματος, δεν είναι όμως μέρος ενός ενθυμήματος — αυτά είναι και τα πιο δημοφιλή. Εδώ ανήκουν όλα εκείνα στα οποία η αιτία γι᾽ αυτό που δηλώνουν είναι φανερή, όπως π.χ. στο
όντας θνητός να μη φυλάγεις μέσα σου αθάνατη οργή:
το να πεις: «δεν πρέπει να φυλάγεις μέσα σου οργή» είναι γνωμικό, η προσθήκη όμως «όντας θνητός» δίνει την αιτία. Παρόμοια και στο
θνητές, όχι αθάνατες οι σκέψεις να ᾽ναι του θνητού.