Τὸ φυλάξαι τἀγαθὰ τοῦ κτήσασθαι χαλεπώτερον εἶναι

Τον πλούτον πολλοί εμίσησαν, την δόξαν ουδείς. Ελληνική παροιμία, άγνωστο ποιος την πρωτοείπε. Πόσο αληθινή είναι άραγε;

 

Το Εγώ μας έχει τρεις υποστάσεις. Είναι το αισθητό Εγώ, ό,τι από εμένα μπορεί να παρατηρηθεί από το φυσικό περιβάλλον μου. Είναι το κοινωνικό Εγώ, η εικόνα που έχει για μένα το έλλογο περιβάλλον μου, η κοινωνία μέσα στην οποία ζω. Είναι και το νοητό Εγώ, άμεσα αντιληπτό μόνον από το ίδιο, ενώ οι άλλοι μπορούν μόνο έμμεσα να το νοούν, να το συμπεραίνουν από τη συμπεριφορά του αισθητού Εγώ ή από την ομολογία του ίδιου. Στο αισθητό Εγώ περιλαμβάνονται όλες οι σωματικές ανάγκες, η ανάγκη για τροφή, πόση, ούρηση, έρωτα, ύπνο κλπ. Τα αγελαία ζώα μόλις αρχίσουν να νοιώθουν τέτοια ανάγκη μεριμνούν, συχνά με κόπο, με κίνδυνο, για να την ικανοποιήσουν. Αντίθετα, τα κοινωνικά ζώα, όπως οι μέλισσες, τα μυρμήγκια κλπ, σχηματίζουν αποθήκες αγαθών για να αντιμετωπίζουν άμεσα τις ανάγκες τους όποτε προκύψουν. Οι άνθρωποι έχομε το προνόμιο (ή την κατάρα) να μπορούμε να επιλέγουμε πόσο αγελαία και πόσο κοινωνικά θέλομε να ζούμε, είμαστε πολιτικά ζώα. Ο θησαυρισμός αγαθών είναι λοιπόν στη φύση μας, αλλά με επιλογές.

 

Βιολογικά, η ανεπαρκής πρόσληψη τροφής οδηγεί αναγκαστικά σε νόσηση και θάνατο. Αλλά και η υπερβολική πρόσληψη τροφής οδηγεί σε παχυσαρκία με νόσο και πρόωρο θάνατο. Το ίδιο ισχύει για την κτήση αγαθών. Η ανεπάρκειά τους, η πενία, οδηγεί σε νοσηρές καταστάσεις και δυστυχία. Η περίσσειά τους, ο πλούτος, ονομάζεται ευτυχία, δεν σημαίνει όμως ευδαιμονία. Η απόκτηση των αναγκαίων χρειάζεται κόπο (Ἀγαθὰ κόποις κτῶνται, Επίχαρμος), μεγάλη προσπάθεια, αλλά και η διατήρηση των αγαθών είναι ακόμη δυσκολότερη (τὸ φυλάξαι τἀγαθὰ τοῦ κτήσασθαι χαλεπώτερον εἶναι, Δημοσθένης). Η ανάγκη για θησαυρισμό είναι ακόρεστη. Στη φύση μας είναι, είπαμε, να διατηρούμε μια αποθήκη αγαθών για τις ώρες ένδειας. Αλλά τόσο η δημιουργία της, που έχει περίπου σταθερές δυσκολίες, όσο και η φύλαξή της, που οι δυσκολίες αυξάνοντα ανάλογα με το μέγεθός της, είναι μεγάλος μόχθος. Διαρκώς ενεδρεύει ο κίνδυνος να τη χάσουμε, από κάποιον που τη βλέπει και την επιβουλεύεται ή και από τυχαία συμβάμματα. Και τότε τι γίνεται; Ο πλούσιος είναι ευτυχής που έχει τον πλούτο, αλλά κάθε άλλο παρά ευδαίμονας, ζώντας διαρκώς με το φόβο, με φύλακες της περιουσίας ή και της ίδιας της ζωής του. Όμως, η επιθυμία για θησαυρισμό είναι ακόρεστη. Όπως και η βουλιμία, όσο παχύσαρκος και αν είναι κάποιος.

 

Πάμε τώρα στη δόξα. Αυτή αφορά βέβαια το κοινωνικό μας Εγώ.

 

Γενικά, τα κίνητρα του κοινωνικού Εγώ είναι ανώτερα από εκείνα του αισθητού. Δηλαδή, αν μπορώ να επιλέξω, προτιμώ να ικανοποιήσω τις ανάγκες του κοινωνικού Εγώ μου παρά του αισθητού, με την προϋπόθεση βέβαια ότι αυτές ικανοποιούνται τουλάχιστον στοιχειωδώς. Με τον όρον ότι δεν πεθαίνω της πείνας, προτιμώ να θεωρούμαι έντιμος παρά να γίνω κλέφτης. Η δόξα είναι ανάλογη με το εύρος της κοινωνίας που με θαυμάζει, αλλά και ανάλογα με το μέγεθος της πράξης για την οποίαν εκτιμώμαι. Ο άνθρωπος είναι, λέει ο Αριστοτέλης, πολιτικό ζώο, δεν μπορεί να ζήσει έξω από την κοινωνία του, εκτός αν είναι θεός ή θηρίο. Χωρίς μια στοιχειώδη δόξα, λοιπόν, κοινωνική αναγνώριση, είναι αδύνατο να ζούμε. Δόξα αποφέρουν οι ηρωικές πράξεις, ο πλούτος, η ομορφιά, η ευφυΐα, κάθε επιτυχία, ό,τι κάνει να ξεχωρίζει το άτομο από τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας του. Το ερώτημα είναι λοιπόν, εντάξει, η δόξα είναι αναγκαία· μπορεί όμως να είναι υπερβολική; Όπως και ο πλούτος, ναι, και αυτή μπορεί να είναι υπερβολική. Κινεί τη ζήλεια κι αυτό δεν είναι κακό. Οι άλλοι θλίβονται που αυτοί δεν δοξάζονται και προσπαθούν να μιμηθούν το δοξασμένο. Όμως κινεί και το φθόνο. Οι άλλοι τον μισούν επειδή έχει δόξα. Και επιθυμούν, επιδιώκουν ή έστω εύχονται τον αφανισμό του. Όντας δοξασμένος, νοιώθω ευχάριστα να με ζηλεύουν, όχι όμως να με φθονούν.

 

Άραγε, υπάρχει κάτι παραπάνω από τον πλούτο και τη δόξα, κάτι που να μην έχει όρια πάνω από τα οποία να παύω να είμαι ευδαίμονας; Ο αθλητής στο στίβο το έχει νοιώσει αυτό. Μπορεί να νίκησε, να έφθασε πρώτος στο τέρμα ή να πήδηξε μακρύτερα ή ψηλότερα από τους άλλους. Και αποσπά τα χειροκροτήματα, τις επευφημίες του πλήθους, τη δόξα. Εκτός από αυτό όμως μπορεί να έχει και μια εντελώς προσωπική ικανοποίηση. Είτε πρώτευσε είτε όχι, μπορεί να πέτυχε μια επίδοση που μεγαλύτερή της δεν είχε παλιότερα. Αυτή είναι μια προσωπική ικανοποίηση ανεξάρτητη από τις επευφημίες του κόσμου. Οφείλεται σε έναν αυτοπροσδιορισμό από τον ίδιο τον αθλητή και όχι στον ετεροπροσδιορισμό από τους άλλους. Είναι μια ικανοποίηση της αυτοπραγμάτωσης, ανεξάρτητα από κάθε άλλη επιδίωξη.

 

Ο Επίκουρος το θέτει καλύτερα από εμένα. Λάθε βιώσας, λέει. Η προτροπή του έχει παρεξηγηθεί, όπως και ολόκληρη η φιλοσοφία του μεγάλου σοφού. Προέτρεπε την επιδίωξη της ευδαιμονίας και αυτή στρεβλώθηκε σε επιδίωξη της ηδονής, που, με την επικράτηση του Χριστιανισμού, θεωρήθηκε αμαρτία. Καταστράφηκαν τα βιβλία του και μόνο από τις αναφορές που του γίνονται από άλλους, κάτι ξέρομε σχετικά. Απαράδεκτη λογοκρισία. Πιο συχνά λέμε τη ρήση του παραποιημένη: ”λάθρα βιώσας”. Το τελευταίο σημαίνει να ζούμε στο σκοτάδι, να κρυβόμαστε από τους άλλους, σα να ντρεπόμαστε για ό,τι κάνομε ή για ό,τι είμαστε. Το ”λάθε βιώσας” όμως σημαίνει ότι επιλέγομε να αδιαφορούμε για το τι λένε οι άλλοι για μας και να επικεντρωνόμαστε στο τι λέμε εμείς οι ίδιοι για τον εαυτό μας. Είναι πολύ δύσκολη επιλογή. Δεν μας σταματά από το να μοχθούμε για τους άλλους, αλλά δεν είναι αυτός ο σκοπός μας. 

 

Η πολιτική είναι κι αυτή ένα άθλημα. Η συντριπτική πλειονότητα των πολιτικών επιδιώκουν να γίνουν πρωθυπουργοί, υπουργοί, βουλευτές, στη χυδαιότερη περίπτωση για να γίνουν πλούσιοι - και ο πλούτος διαρκεί περισσότερο από το αξίωμά τους - ή στην καλύτερη περίπτωση για τη δόξα, τις τιμές, που τους αποδίδει ο κόσμος. Και όσοι κατέλαβαν τέτοια αξιώματα αποδεικνύουν αυτόματα ότι είχαν την ικανότητα να τα καταλάβουν. Ωστόσο, ο πραγματικός ηγέτης, ενδιαφέρεται όχι τόσο για το πώς θα αναλάβει την ηγεσία (δόξα), προϋπόθεση για τα υπόλοιπα, όσο για το τι θα κάνει όταν γίνει αρχηγός (βίωση). Πόσους ηγέτες γνωρίζετε με όραμα, που το διαμορφώνουν σε εφικτό σκοπό και προγραμματισμό για το πώς να επιτευχθεί;