Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΑΝΘΡΩΠΟΓΟΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Στους θεούς διαπιστώσαμε διαδοχή στην εξουσία -από τον Ουρανό στον Κρόνο και μετά στον Δία. Αντίστοιχα, διαδοχή υπάρχει και στο ανθρώπινο γένος και μετάβαση από ένα γένος σε ένα άλλο -συνολικά πέντε γένη. Με την ολοκλήρωση της διαδοχής, αρχίζει η διαδικασία του εκπολιτισμού του ανθρώπινου γένους μέσα από τη δράση εκπολιτιστών ηρώων και ευρετών διαφόρων τεχνών.

 

Ανθρωπογονία

 

Στους θεούς διαπιστώσαμε διαδοχή στην εξουσία -από τον Ουρανό στον Κρόνο και μετά στον Δία. Αντίστοιχα, διαδοχή υπάρχει και στο ανθρώπινο γένος και μετάβαση από ένα γένος σε ένα άλλο -συνολικά πέντε γένη.

 

ΓΕΝΗ	ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΓΕΝΩΝ
Χρυσό	Τα όντα δεν γνωρίζουν εργασία και γηρατειά και ο θάνατος έρχεται σαν ύπνος, οπότε και μεταμορφώνονται σε αγαθά πνεύματα που προστατεύουν τη γη.
Αργυρό	Τα όντα δεν λατρεύουν τους θεούς ούτε προσφέρουν θυσίες στους βωμούς στων μακάρων.
Χάλκινο	Τα όντα δημιουργούνται από τον Δία από ξύλο μελιάς. Είναι αφοσιωμένοι στα έργα του Άρη, ενώ τα άλογα, τα εργαλεία, ο οπλισμός τους είναι από χαλκό.
Ηρωικό	Αποτελείται από ρωμαλέους θνητούς που πέθαναν στην Τροία και τη Θήβα.
Σιδερένιο	Είναι το γένος του μόχθου, της δυστυχίας, της έλλειψης σεβασμού, της ασέβειας, της ανηθικότητας.

 

Ερώτημα: Πώς δημιουργήθηκε ο άνθρωπος;

Σε πηγές από τον 4ο αι. π.Χ., σίγουρα όμως από παλαιότερες παραδόσεις, ο Προμηθέας δημιούργησε τους ανθρώπους από νερό και χώμα. Ωστόσο, περισσότερο από δημιουργός ο Προμηθέας έμεινε στη μνήμη ως ευεργέτης των ανθρώπων. Ποιες ήταν αυτές; Δύο κυρίως:

 

Πρώτον, τους δίδαξε τον τρόπο τέλεσης της θυσίας, κάτι που τους διαφοροποιούσε από τα ζώα, τους καθιστούσε στην ουσία ανθρώπους, και τους ενσωμάτωνε στον κόσμο του Δία (Ησίοδος, Θεογονία 535-564).

 

Δεύτερον, ο Προμηθέας έκλεψε τη φωτιά από το εργαστήρι του Ήφαιστου, προκειμένου να βοηθήσει τους ανθρώπους να μην εξαφανιστούν από προσώπου γης.

 

Προκύπτουν κάποια συμπεράσματα, από τα δύο αυτά συνεχόμενα αποσπάσματα της Θεογονίας: Η υπόσταση του ανθρώπου είναι:
 

✓ θρησκευτική (θυσία),

✓ τεχνολογική (η φωτιά και οι τέχνες που απορρέουν από αυτήν),

✓ πολιτισμική (Πανδώρα και οικογένεια).

Με το τελευταίο ο άνθρωπος γλυτώνει από την οδύνη των γηρατειών και από την εξαφάνισή του μετά τον θάνατο, ενώ καθιερώνεται και η ατομική ιδιοκτησία, καθώς και η μεταβίβασή της στους νόμιμους κληρονόμους. Φυσικά, ο έλεγχος της νομιμότητας των τέκνων προκάλεσε τον έλεγχο των γυναικών.

 

Άσκηση: Συχνά λέμε ότι η φωτιά είναι η αρχή του πολιτισμού, τεχνολογικού και πνευματικού. Καταγράψτε στοιχεία πολιτισμού που προκύπτουν από αυτή. Δίνουμε ενδεικτικά μια φράση από τη λίστα που θα συνταχτεί: «Η φωτιά επιτρέπει στον άνθρωπο να ψήνει την τροφή του. Η διαδικασία αυτή τον διαφοροποιεί από τα ζώα που τρώνε την τροφή τους ωμή.» Συνεχίστε τον κατάλογο έχοντας ως οδηγό ένα οποιοδήποτε βιβλίο ιστορίας και να παρακολουθήσετε την ιστορία του πολιτισμού από τα πρώτα βήματα του ανθρώπου που μας είναι γνωστά.

 

Από τον κατακλυσμό που προκάλεσε ο Δίας, προκειμένου να καταστρέψει το χάλκινο γένος, επιβίωσαν ο γιος του Προμηθέα Δευκαλίων και η κόρη του Επιμηθέα και της Πανδώρας Πύρρα. Η λάρνακα, στην οποία είχαν μπει για να προφυλαχθούν, προσάραξε στον Παρνασσό, πάνω από τους Δελφούς. Σύμφωνα, πάλι, με τον Αριστοτέλη ο κατακλυσμός έγινε γύρω από τη Δωδώνη και τον ποταμό Αχελώο.

 

Ερώτημα: Πώς κρίνετε τις δύο διαφορετικές εκδοχές; Στην απάντησή σας λάβετε υπόψη σας ότι Δωδώνη και Δελφοί έριζαν για το ποιο μαντείο ήταν το αρχαιότερο. Μήπως, λοιπόν, η καθεμιά εκδοχή αιτιολογεί τον ισχυρισμό των δύο μαντείων; Μήπως βρισκόμαστε μπροστά σε αιτιολογικούς μύθους που δημιουργήθηκαν προκειμένου να δοθεί απάντηση σε ένα ερώτημα;

 

Οι νέοι άνθρωποι προέκυψαν από πέτρες που έριχναν Δευκαλίων και Πύρρα πίσω τους, άνδρες από τις πέτρες του Δευκαλίωνα, γυναίκες από τις πέτρες της Πύρρας. Επομένως, οι άνθρωποι, το γένος των ανθρώπων, είναι αυτό-χθονες, γη-γενείς. Και από τη στιγμή που η πρωταρχική ενέργεια είναι αυτού του τύπου, κάθε τόπος, προκειμένου να έχει ένα ισχυρό διπλωματικό χαρτί στο τραπέζι της πολιτικής, των σχέσεων με τις διάφορες πόλεις και της θέσης στο πολιτικό γίγνεσθαι, προέβαλε έναν μύθο εντοπιότητας, αυτοχθονίας. Δίδουμε δύο παραδείγματα:

 

• Επειδή ο Αιακός, γιος του Δία και της Αίγινας, ένιωθε μόνος στο νησί, ο πατέρας του μεταμόρφωσε τους μέρμηγκες (μύρμηκες) σε ανθρώπους. Έτσι προέκυψαν οι Μυρμιδόνες, αρχηγός των οποίων έγινε ο γιος του Αιακού Πηλέας, με τον οποίο μετακινήθηκαν βόρεια, στη Φθία.
• Ο Κέκροπας των Αθηνών από τη μέση και κάτω ήταν με ουρά φιδιού, μισός άνθρωπος, μισός πλάσμα της γης. Οι απόγονοί του καυχιόνταν για την αυτοχθονία τους, ότι δηλαδή δεν ήταν ξένοι, φερμένοι από αλλού.
• Ο Κάδμος, προκειμένου να πάρει νερό από την πηγή Δίρκη της Βοιωτίας, σκότωσε με τη βοήθεια της Αθηνάς τον φοβερό δράκοντα, γιο του θεού Άρη, που την προστάτευε. Στη συνέχεια, έσπειρε τα δόντια του δράκου στη Θηβαϊκή γη, απ' όπου ξεφύτρωσαν οι προπάτορες των Θηβαίων, οι Σπαρτοί.

Εκπολιτιστές ήρωες - Πρώτοι ευρετές

Ο άνθρωπος σύμφωνα με τους μύθους φαίνεται να δημιουργήθηκε δύο φορές. Επιπλέον, τα πρώτα βήματά του στον πολιτισμό τα οφείλει στον Τιτάνα Προμηθέα. Όμως, η μυθική σκέψη παρήγαγε και εκπολιτιστές ήρωες, πρώτους ευρετές. Σημειώνουμε μερικούς από αυτούς, καθώς και τα έργα που έκαναν:

 

 

ΕΚΠΟΛΙΤΙΣΤΕΣ ΕΥΡΕΤΕΣ	ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ
Φορωνέας (Άργος)	Εισηγητής της τέχνης της συμβίωσης σε μια πόλη
Πελασγός (Αρκαδία)	Δίδαξε την τέχνη του να κτίζουν καταλύματα, να φοράνε δέρματα προβάτων, να σταματήσουν να τρώνε φύλλα, χόρτα και ρίζες προτιμώντας τα βαλανίδια
Λυκάων (Αρκαδία)	Ίδρυσε μια πόλη, τη Λυκόσουρα
Αρκάς (εγγονός του Λυκάονα)	Δίδαξε την καλλιέργεια και τον θερισμό, την παρασκευή άρτου, γνέσιμο, ύφανση

 

Είναι ενδιαφέρον ότι η μυθική σκέψη, και όχι μόνο, έχει ανάγκη από Έναν Κάποιον, που διαθέτει ξεχωριστές ικανότητες, για να του προσδώσει την τιμή της πρώτης αρχής και της εύρεσης. Ενώ θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι η ανακάλυψη, η εξέλιξη, αποτελεί προϊόν κοινής προσπάθειας. Σας προτείνουμε να διαβάσετε τον μύθο του Πρωταγόρα στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα (320d-322e). Ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί ένα μύθο, όχι βέβαια παραδοσιακό, για να αφηγηθεί την εξέλιξη του πολιτισμού.

 

Ερώτημα: Υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στον παραδοσιακό και τον επινοημένο μύθο;