Κ. Καβάφης: "Οι προδότες θα φανούν στο τέλος"

Κωνσταντίνος Καβάφης: 1863–1933

Το τραγικό και το σοφό στο ποιητικό παράδειγμα: Θερμοπύλες

Εισαγωγικά

Είναι αλήθεια πως ο ποιητικός λόγος του Καβάφη είναι μια διαρκής και ανεξάντλητη διάχυση σοφίας. Πώς κατανοείται αυτή η σοφία; Προφανώς, όχι ως τυποποιημένη γνώση ή ως πληροφοριακή πολυμάθεια ή ακόμη ως κάποιο νοησιαρχικό σχήμα και σύστημα ιδεών. Απεναντίας πρόκειται για μια τόσο έντονη διεργασία και επεξεργασία εμπειριών, συνοδευόμενη από μια εξίσου έντονη βίωση του χρόνου, ώστε το ποιητικό υποκείμενο να εναρμονίζεται με τη βαθύτερη κατανόηση των πραγμάτων που καθορίζουν το Είναι του ως ποιητικώς (=με το ευρύτερο νόημα) υπάρχειν :

«Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν».

Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, «το σοφόν [=η σοφία] είναι ένα μόνο πράγμα: να γνωρίζει κανείς την αρχή που κυβερνά τα πάντα με τη βοήθεια των πάντων» (απ. 41). Στον λόγο του Καβάφη τούτο σημαίνει: η σοφία έγκειται στο να γνωρίζουμε τι σημαίνουν οι Ιθάκες, δηλαδή οι περιπλανήσεις της ανθρώπινης ύπαρξης μέσα στον κόσμο, και να τις γνωρίζουμε ως εκείνες που τελικά συνιστούν το πεπρωμένο μας. Να γνωρίζουμε, κατ’ αυτό το νόημα, το πεπρωμένο μας ως την αρχή που μας κυβερνά. Πώς μπορούμε να το γνωρίζουμε ως τέτοια αρχή; Με το να ανταποκρινόμαστε στην κλήση του, πράγμα που σημαίνει να αναλαμβάνουμε την έσχατη μέριμνα του Είναι μας. Η ανάληψη τούτη στον Καβάφη πραγματοποιείται: α) ως βαθύτερη κατανόηση του τι σημαίνουν τα συμβαίνοντα στον κόσμο, τα πολλά και πολύπλοκα πράγματα· στο εδώ ποιητικό μας παράδειγμα: τι σημαίνουν οι Θερμοπύλες· β) ως ανάγνωση, ήτοι διά-γνωση του τραγικού ποιού αυτής της κατανόησης· γ) ως ποιητική βίωση και εμβίωση των α) και β).

Θερμοπύλες

Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των
ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·
δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις,
αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία·
γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν
είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε·
πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,
πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.

Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.
Κατανόηση

1. Το ποίημα δίνει, εκ πρώτης όψεως, την εντύπωση ότι έχει μια ορισμένη ιστορική απόχρωση, χάρη κυρίως στις λέξεις-σύμβολα. Φέρνει στη μνήμη την περσική εισβολή, τη μάχη των Θερμοπυλών, τη θυσία των Ελλήνων σ’ αυτή τη μάχη και την αρχή του τέλους της περσικής εισβολής. Το βαθύτερο νόημα ωστόσο υπερβαίνει το στενό ιστορικό πλαίσιο και έχει κατ’ εξοχήν διαχρονικό χαρακτήρα. Ο ποιητής μιλάει, με συμβολικό τρόπο, στο παρόν και για το παρόν. Η συμβολική γλώσσα στο ποίημα Θερμοπύλες αναφέρεται σε κάτι περισσότερο από μάχες, συγκρούσεις, στρατιώτες. Μας μεταφέρει στο οντολογικό πεδίου του ανθρώπου, όπου ο τελευταίος έρχεται στο Είναι (του), μόνο όταν αντιμετωπίζει με σοφία τα κύματα της ζωής του, ήτοι το πεπρωμένο που ιδιάζει στον καθένα μας ως ξεχωριστό άτομο. Με τι είδους σοφία; Με περίσκεψη, με διεισδυτική ματιά στο χρέος, με επίγνωση του ανάλογου στον καθένα χρέους, με στοχαστική τραγικότητα για το μάταιο [=ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος/κ’ οι Μήδοι …διαβούνε] μεν, αλλά συγχρόνως για την αναγκαία εμμονή στο γενναίο, στο δίκαιο, στο αληθές, που υπερβαίνει το μάταιο, το άδικο, το αισχρό, το καταπιεστικό, το συμφεροντολογικό, το προδοτικό κ.λ.π. της Εφιαλτικής ζωής μας.

2. Η τραγική σοφία του ποιήματος θα μπορούσε να συνοψισθεί ως εξής: το «φυλάσσειν Θερμοπύλες» ως ο ποιητικός Λόγος που διαφυλάσσει το ανθρώπινο ον μέσα στην α-λήθεια [=μη-λήθη] του Είναι του [=πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες]. Το τελευταίο, μέσα στην α-λήθεια του, αυτενεργεί. Η αυτενέργεια τούτη δεν είναι διαφορετική από εκείνη του διαφυλασσόμενου –μέσα στο Είναι– ανθρώπινου όντος. Είναι η ίδια αυτή που χορηγεί στον άνθρωπο τη δυνατότητα να προσβλέπει στη φανέρωση των πραγμάτων, στη διαύγαση των γραμμών του πεπρωμένου του, με σοφία, δηλαδή, όχι με μηχανορραφίες, συγκαλύψεις [π.χ. ιδεολογικές ή πολιτικές μεταμφιέσεις], προδοσίες [π.χ. πολιτικές, εθνικές, Εφιαλτικές κ.λπ.], αλλά με στωική καρτερικότητα, με βίωση αυτού τούτου του χρόνου και όχι απλώς μέσα στο χρόνο, με την εκάστοτε δυνατότητα του Dasein μας αντί-στασης στην ηγεμονεύουσα τα πάντα ματαιότητα. Το «φυλάσσειν Θερμοπύλες» προβάλλεται, ως εκ τούτου, ως εναντίωση του σοφού ανθρώπου στην εκρίζωσή του από την ως άνω α-λήθεια [=μη-λήθη] του Είναι του, ως εναντίωση σε κάθε υποκατάσταση της στοχαστικής του βλέψης ή διάθεσης από έναν έξωθεν διανοητικό υπολογισμό, ως το εκ της σοφίας χρέος του εξατομικευμένου αγώνα που γίνεται καθολικός, οικουμενικός, καθώς εκτυλίσσεται με τη δέουσα λεπτότητα της τραγικής σοφίας.

3.Με μια τέτοια λεπτότητα, ώστε αυτός ο αγώνας να ξεπερνά το μέτρο του καθημερινού ανθρώπου που λέει: «καλά είναι και έτσι», αποδεχόμενος τον εξανδραποδισμό του και ανεχόμενος την προδοσία ή ακόμη και συνεργώντας. Τότε αυτός ο αγώνας καθιδρύεται μέσα στον κόσμο ως η τραγική σοφία του ποιητή που «στέλνει σήματα» (Ηράκλειτος) και διανοίγει τη συνείδηση στο μυστήριο του Είναι, χωρίς να τη βιάζει με προκατασκευασμένα δόγματα, με συστημικές ιδεολογίες και ιδεοληψίες, με βιαιπραγούσες καθηκοντολογίες κ.ο.κ Τα θεμελιώδη γνωρίσματα αυτής της σοφίας συγκροτούν το όλον της ποιητικής ύλης του ποιήματος και συνοψίζονται ως ακολούθως: τιμή, δικαιοσύνη όχι άτεγκτα και αφηρημένα, δηλαδή με απρόσωπο τρόπο, αλλά εμπρόσωπα, με ευσπλαχνία· επίσης γενναιότητα –κυριολεκτικά και μεταφορικά– φιλαλήθεια και καθολικότερα φρόνηση με το αριστοτελικό νόημα. Και όλα τούτα όμως όχι χωρίς την τραγική τους συνύφανση, δηλαδή έξω από το ανέλπιστο: τους Εφιάλτες που ανοίγουν δίοδο στους Μήδους. Αν γνωρίζουμε από την αρχή ότι σε κάποιο μονοπάτι –ας πούμε με όρους του σήμερα σε κάποιον εγκέγφαλο-διαχειριστή δημόσιων υποθέσεων– καραδοκούν Εφιάλτες αποβαίνει μάταιη κάθε αντί-σταση. Κι όμως οι ποιητές, εκείνοι οι μετρημένοι στα δάκτυλα άνθρωποι που διέρχονται μέσα από την τραγική σοφία ξέρουν να αναγιγνώσκουν την τραγικότητα της ύπαρξης, αλλά ταυτόχρονα να προσβλέπουν και στη λύτρωση, στηριζόμενοι στις δικές τους δυνάμεις.