Το επεισόδιο των Κυκλώπων καταλαμβάνει αρκετούς στίχους από την ραψωδία I της Οδυσσείας (166 – 568). Ενταγμένη στην ευρύτερη ενότητα τεσσάρων ραψωδιών, γνωστών ως ‘’Αλκινόου Απόλογοι’’ η παρούσα ραψωδία αναφέρεται στις αρχικές περιπέτειες του Οδυσσέως και των συντρόφων του, όπως αυτές εξιστορούνται στον βασιλέα των Φαιάκων στην Σχερία από τον ίδιο τον ηγεμόνα της Ιθάκης.
Ο Οδυσσεύς σε ρόλο αοιδού, αφού εξιστορήσει την περιήγηση του στόλου του στο νησί των Λωτοφάγων και των Κικόνων στρέφεται στην διήγηση της περιπέτειας, που βίωσε μαζί με τους συντρόφους του δικού του καραβιού στο έρημο νησί των μυθικών τούτων τεράτων. Είναι γνωστός ο τρόπος, που η λανθασμένη απόφαση του Οδυσσέως να γνωρίσει τον Πολύφημο θα οδηγήσει στον χαμό των συντρόφων του, μιας και ο Κύκλωπας δεν γνωρίζει από ξένιους Νόμους, ούτε και από τις προσταγές των Θεών, ιδίως του Διός, για την προστασία των ικετών και των επισκεπτών. Είναι φανερό πως ο Οδυσσεύς θα αντιμετωπίσει μία εχθρική και αθέμιστη κοινωνική οντότητα.
Ήδη, από την αρχή η περιγραφή της κοινωνίας και του τόπου διαμονής των Κυκλώπων (ι, 166 – 193) έρχεται σε ευθεία αντίθεση με ανάλογες εικόνες, όπως εκείνη του νησιού των Λαιστρυγόνων ή της Αιολίας νήσου. Οι Κύκλωπες κατοικούν ο καθένας απομονωμένος μαζί με την οικογένεια του σε σπηλιές έχοντας ελάχιστες, εάν όχι μηδαμινές, επαφές ο ένας με τον άλλον (ι, 189-190). Ο κοινωνικός ιστός, που τους ενώνει είναι ανύπαρκτος και τούτο το στοιχείο επιβεβαιώνεται από την σαρκαστική αλλά συνάμα αδιάφορη στάση των υπολοίπων Κυκλώπων στην τύφλωση του Πολυφήμου από τον Κανένα (ι, 410 – 412). Παράλληλα στις περισσότερες οργανωμένες και συντεταγμένες ομηρικές πόλεις, οι διάφοροι οίκοι, συστατικά στοιχεία της πόλεως, βρίσκονται σε μία άλλοτε χαλαρή, άλλοτε πιο στενή σχέση μεταξύ τους, πάντως σε κάποιου είδους επαφή και αλληλεξάρτηση.
Ήδη, από την αρχή η περιγραφή της κοινωνίας και του τόπου διαμονής των Κυκλώπων (ι, 166 – 193) έρχεται σε ευθεία αντίθεση με ανάλογες εικόνες, όπως εκείνη του νησιού των Λαιστρυγόνων ή της Αιολίας νήσου. Οι Κύκλωπες κατοικούν ο καθένας απομονωμένος μαζί με την οικογένεια του σε σπηλιές έχοντας ελάχιστες, εάν όχι μηδαμινές, επαφές ο ένας με τον άλλον (ι, 189-190). Ο κοινωνικός ιστός, που τους ενώνει είναι ανύπαρκτος και τούτο το στοιχείο επιβεβαιώνεται από την σαρκαστική αλλά συνάμα αδιάφορη στάση των υπολοίπων Κυκλώπων στην τύφλωση του Πολυφήμου από τον Κανένα (ι, 410 – 412). Παράλληλα στις περισσότερες οργανωμένες και συντεταγμένες ομηρικές πόλεις, οι διάφοροι οίκοι, συστατικά στοιχεία της πόλεως, βρίσκονται σε μία άλλοτε χαλαρή, άλλοτε πιο στενή σχέση μεταξύ τους, πάντως σε κάποιου είδους επαφή και αλληλεξάρτηση.
Στην περίπτωση της κυκλώπειας κοινωνίας οι οίκοι δεν συνενώνονται σε μία ενιαία οντότητα μιας και ελλείπει το σημαντικό στοιχείο της Αγοράς, ως κοινός τόπος αποφάσεων και συναθροίσεως όλων των πολιτών. Πρόκειται για μία κοινωνία δίχως Νόμους, γραπτούς ή εθιμικούς και με προβληματικές σχέσεις μεταξύ των μελών της. Οι Νόμοι δε, τίθενται από τους αρχηγούς των οικογενειών, τους αρσενικούς Κύκλωπες σκιαγραφώντας, ούτως, μία τρόπον τινά αυτοθεσπιζόμενη και αυτοδιαχειριζόμενη κοινωνία δίχως κεντρική εξουσία, εκτελεστική ή νομοθετική. Στον αντίποδα κάτι τέτοιο δεν μοιάζει να συμβαίνει ούτε καν στην ‘’τηλέτυπον Λαιστρυγόνα’’ εκεί που ο ανθρωποφάγος ηγεμόνας Αντιφάτης καταφθάνει από την Αγορά θυμίζοντας στον ακροατή τις ελληνικές συνήθειες. Τέλος από αυτή την κοινότητα απουσιάζει η κοινή θρησκεία αλλά και οι θαλάσσιες επικοινωνίες ακόμη και με το απέναντι τους νησί. Είναι ξεκάθαρο πως στην περίπτωση των Κυκλώπων μπορούμε να μιλάμε για αυτόνομες οικογένειες και όχι για κοινωνία.
Εν τούτοις αποτελεί μία ευημερούσα κοινωνία σε οικονομικό και παραγωγικό επίπεδο, όπως μας φανερώνουν οι πρώτοι κιόλας στίχοι της ενότητος της περιπέτειας. Οι Θεοί φαίνεται να δείχνουν μία μεγάλη εύνοια προς αυτά τα περίεργα πλάσματα μιας και όλες οι γεωργικές εργασίες πραγματοποιούνται με την επίβλεψη τους και οι βροχές είναι συνεχείς σταλμένες από κείνους με αποτέλεσμα η γεωργική παραγωγή και η ποσότητα σιταριού, κριθαριού και διαφόρων χορταρικών να αφθονεί. Μονάχα τα κοπάδια τους οφείλουν να βοσκούν οι Κύκλωπες από κοινού με τις γαλακτοκομικές διεργασίες, που φαίνεται πως εκτελούν στις σπηλιές τους. Η εύνοια αυτή των Θεών δεν μπορεί να ερμηνευθεί εύκολα εν τούτοις βοηθητικό στοιχείο αποτελεί η συγγένεια πρώτου βαθμού –υιός- του Κύκλωπος Πολυφήμου με τον Ποσειδώνα, Θεό των θαλασσών. Το αν και οι υπόλοιποι Κύκλωπες συνδέονταν με τους Θεούς παραμένει άγνωστο από τις έμμεσες και άμεσες μυθολογικές πηγές.
Τα πλάσματα αυτά ακολουθούν μία παραδοσιακή τυπολογία στον τρόπο παρουσιάσεως τους αλλά και στον τρόπο, που εκτυλίσσεται η δράση γύρω από αυτά. Στις λαικές αφηγήσεις της προ-ομηρικής όπως και της μετα-ομηρικής εποχής το ανθρωποφάγο τέρας με το ένα μονάχα μάτι αποτελεί κοινό τόπο, αν και ο Όμηρος συνειδητά δεν αναφέρεται στην μονοφθαλμία των Κυκλώπων, όταν τους περιγράφει ψηλούς σαν βουνά (ι, 187 - 192). Επιπροσθέτως ο ανταγωνιστής πάντα ξεγελά τον τιτάνιο κτήνος δίνοντας του ένα ψεύτικο όνομα, όπως Κανένας (ούτις) με σκοπό να μην τον κυνηγήσουν οι σύντροφοι του τέρατος ζητώντας εκδίκηση ενώ τέλος διαφεύγει του κινδύνου κάτω από ένα κριάρι σχεδόν σε όλες τις παρόμοιες διηγήσεις. Η διαφορά ανάμεσα σε αυτές τις λαικές δοξασίες και στην κυκλώπεια κοινωνία είναι η μεταιχμιακή υφή ανάμεσα στον πολιτισμό και τον πρωτογονισμό.
Με την μέθοδο της αντιδιαστολής η πολιτεία των Κυκλώπων μπορεί να λειτουργήσει ως δείκτης αντίθετος για τις υπόλοιπες πόλεις, που περιγράφονται στην Ομηρική Οδύσσεια. Με πιο απλά λόγια, ότι ελλείπει από την κοινωνία του Πολυφήμου και των άλλων Κυκλώπων υπάρχει για τον ποιητή σε όλες τις υπόλοιπες συντεταγμένες κοινωνικές πραγματικότητες. Ίσως μία ανάγνωση να μας επέτρεπε να συνδυάσουμε τον ατομικισμό των Κυκλώπων με την ευημερία τους και τις συνθήκες Χρυσού Αιώνος, που αυτοί απολαμβάνουν. Θα μπορούσε ο ποιητής να συνδυάζει την ευημερία με την έλλειψη Νόμων και κοινωνικής συνοχής εκεί, που ωφελιμιστικά ο καθείς φροντίζει τα του οίκου του; Μάλλον μία τέτοια εικασία πρέπει να απορριφθεί καθώς το γενικότερο συμφέρον της πόλεως υπερνικά το ατομικό ιδιωτικό συμφέρον ακόμη και για την ομηρική κοινωνία, που αποτελεί την κλασική της αναλογία σε σταδιακή διαμόρφωση. Τελικά, ο Όμηρος θέλει να αποδείξει πως η ζωή εκτός της πόλεως συνάδει με απομόνωση, έλλειψη πολιτισμού, πρωτογονισμό και απουσία Νόμων, ουσιαστικά στοιχεία για τις υπόλοιπες κοινότητες της Οδυσσείας.
Προσπαθήσαμε να αποδείξουμε τις περιορισμένες κοινωνιολογικές και πολιτειακές προεκτάσεις του ομηρικού μύθου όσον αφορά το επεισόδιο του Κύκλωπος Πολυφήμου. Αυτή η κοινωνία αποτελεί, πραγματικά, μοναδικό παράδειγμα ανάμεσα στις υπόλοιπες περιγραφόμενες κοινωνικές οντότητες με αποτέλεσμα να καταγράφεται το σαφές κίνητρο του ποιητή. Η περιπέτεια του Οδυσσέως στο άγριο αυτό νησί είναι καταλύτης για την εξέλιξη της δράσεως μα παράλληλα η περιγραφή των κοινωνικών συμπεριφορών των Κυκλώπων δείκτης αντιδιαστολής για τις λοιπές πόλεις της Οδυσσείας.
Εν τούτοις αποτελεί μία ευημερούσα κοινωνία σε οικονομικό και παραγωγικό επίπεδο, όπως μας φανερώνουν οι πρώτοι κιόλας στίχοι της ενότητος της περιπέτειας. Οι Θεοί φαίνεται να δείχνουν μία μεγάλη εύνοια προς αυτά τα περίεργα πλάσματα μιας και όλες οι γεωργικές εργασίες πραγματοποιούνται με την επίβλεψη τους και οι βροχές είναι συνεχείς σταλμένες από κείνους με αποτέλεσμα η γεωργική παραγωγή και η ποσότητα σιταριού, κριθαριού και διαφόρων χορταρικών να αφθονεί. Μονάχα τα κοπάδια τους οφείλουν να βοσκούν οι Κύκλωπες από κοινού με τις γαλακτοκομικές διεργασίες, που φαίνεται πως εκτελούν στις σπηλιές τους. Η εύνοια αυτή των Θεών δεν μπορεί να ερμηνευθεί εύκολα εν τούτοις βοηθητικό στοιχείο αποτελεί η συγγένεια πρώτου βαθμού –υιός- του Κύκλωπος Πολυφήμου με τον Ποσειδώνα, Θεό των θαλασσών. Το αν και οι υπόλοιποι Κύκλωπες συνδέονταν με τους Θεούς παραμένει άγνωστο από τις έμμεσες και άμεσες μυθολογικές πηγές.
Τα πλάσματα αυτά ακολουθούν μία παραδοσιακή τυπολογία στον τρόπο παρουσιάσεως τους αλλά και στον τρόπο, που εκτυλίσσεται η δράση γύρω από αυτά. Στις λαικές αφηγήσεις της προ-ομηρικής όπως και της μετα-ομηρικής εποχής το ανθρωποφάγο τέρας με το ένα μονάχα μάτι αποτελεί κοινό τόπο, αν και ο Όμηρος συνειδητά δεν αναφέρεται στην μονοφθαλμία των Κυκλώπων, όταν τους περιγράφει ψηλούς σαν βουνά (ι, 187 - 192). Επιπροσθέτως ο ανταγωνιστής πάντα ξεγελά τον τιτάνιο κτήνος δίνοντας του ένα ψεύτικο όνομα, όπως Κανένας (ούτις) με σκοπό να μην τον κυνηγήσουν οι σύντροφοι του τέρατος ζητώντας εκδίκηση ενώ τέλος διαφεύγει του κινδύνου κάτω από ένα κριάρι σχεδόν σε όλες τις παρόμοιες διηγήσεις. Η διαφορά ανάμεσα σε αυτές τις λαικές δοξασίες και στην κυκλώπεια κοινωνία είναι η μεταιχμιακή υφή ανάμεσα στον πολιτισμό και τον πρωτογονισμό.
Με την μέθοδο της αντιδιαστολής η πολιτεία των Κυκλώπων μπορεί να λειτουργήσει ως δείκτης αντίθετος για τις υπόλοιπες πόλεις, που περιγράφονται στην Ομηρική Οδύσσεια. Με πιο απλά λόγια, ότι ελλείπει από την κοινωνία του Πολυφήμου και των άλλων Κυκλώπων υπάρχει για τον ποιητή σε όλες τις υπόλοιπες συντεταγμένες κοινωνικές πραγματικότητες. Ίσως μία ανάγνωση να μας επέτρεπε να συνδυάσουμε τον ατομικισμό των Κυκλώπων με την ευημερία τους και τις συνθήκες Χρυσού Αιώνος, που αυτοί απολαμβάνουν. Θα μπορούσε ο ποιητής να συνδυάζει την ευημερία με την έλλειψη Νόμων και κοινωνικής συνοχής εκεί, που ωφελιμιστικά ο καθείς φροντίζει τα του οίκου του; Μάλλον μία τέτοια εικασία πρέπει να απορριφθεί καθώς το γενικότερο συμφέρον της πόλεως υπερνικά το ατομικό ιδιωτικό συμφέρον ακόμη και για την ομηρική κοινωνία, που αποτελεί την κλασική της αναλογία σε σταδιακή διαμόρφωση. Τελικά, ο Όμηρος θέλει να αποδείξει πως η ζωή εκτός της πόλεως συνάδει με απομόνωση, έλλειψη πολιτισμού, πρωτογονισμό και απουσία Νόμων, ουσιαστικά στοιχεία για τις υπόλοιπες κοινότητες της Οδυσσείας.
Προσπαθήσαμε να αποδείξουμε τις περιορισμένες κοινωνιολογικές και πολιτειακές προεκτάσεις του ομηρικού μύθου όσον αφορά το επεισόδιο του Κύκλωπος Πολυφήμου. Αυτή η κοινωνία αποτελεί, πραγματικά, μοναδικό παράδειγμα ανάμεσα στις υπόλοιπες περιγραφόμενες κοινωνικές οντότητες με αποτέλεσμα να καταγράφεται το σαφές κίνητρο του ποιητή. Η περιπέτεια του Οδυσσέως στο άγριο αυτό νησί είναι καταλύτης για την εξέλιξη της δράσεως μα παράλληλα η περιγραφή των κοινωνικών συμπεριφορών των Κυκλώπων δείκτης αντιδιαστολής για τις λοιπές πόλεις της Οδυσσείας.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου