1. την αρχαία αριστοκρατία, παγανιστική από παράδοση και από πατριωτισμό («η Ρώμη θα ζήσει όσο θα ζήσουν οι θεοί της»),
2. τους ανωτέρους κρατικούς λειτουργούς που διαμαρτύρονταν ενάντια στην ανατολικοποίηση της Αυτοκρατορίας και στον δεσποτισμό του αυτοκρατορικού καθεστώτος, και τέλος
3. τις ισχυρές φιλοσοφικές σχολές, όπως μαρτυρούν η εκπαίδευση του Ιουλιανού, η σπουδαιότητα του Λιβάνιου στην Νικομήδεια και την Αντιόχεια κ.ο.κ.
Ο Παγανισμός αυτός πότε είναι ευσεβής και πότε, αντίθετα, καθαρά φιλοσοφικός και διανοητικός. Τα υπόλοιπα στοιχεία που συνθέτουν την νέα ευρύτερη «θρησκευτικότητα» της εποχής είναι η άνοδος της λατρείας του αυτοκράτορα, η διόγκωση του Χριστιανισμού και η πλημμυρίδα των ανατολίτικων θρησκευτικών λατρειών. Αλλά εκείνο που παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον είναι ότι απέναντι στην καινούργια θρησκεία του Χριστιανισμού, οι οπαδοί της αρχαίας Θρησκείας φαίνεται να «επανασκέπτονται» το σύστημά τους και να προτείνουν μία πιο πρωτότυπη διατύπωσή του.
Πράγματι, αντίθετα με όσα γράφονται πολύ συχνά, ο «ένας Θεός» τον οποίον επικαλείται γενικολογώντας ο ύστερος Παγανισμός δεν έχει καμμία απολύτως σχέση με τον Θεό του Ιουδαιοχριστιανικού Μονοθεϊσμού. Δεν πρόκειται για κάποιον Θεό ριζικά διάφορο των Θεών του πολυθεϊστικού Πανθέου και της αντίστοιχης Παραδόσεως, αλλά απλώς για την εκπροσώπηση μίας «κοινής αρχής» όλων των επιμέρους Θεών. Ο Στωϊκισμός, του οποίου οι θρησκευτικές βάσεις είναι ουσιαστικές, αποτελεί μία χαρακτηριστική περίπτωση αυτής της αντιλήψεως. Οι Λουί Ζερνέ και Αντρέ Μπουλανζέ παρατηρούν ότι «κανένα άλλο φιλοσοφικό σύστημα δεν έδωσε ποτέ τόση θέση στα θρησκευτικά προβλήματα. Και μπορεί κανείς να πει ότι ολόκληρη η στωϊκή αντίληψη του Σύμπαντος, της Φύσεως και του Πεπρωμένου των ανθρώπων, εξαρτάται από την Θεολογία αυτής της σχολής, ότι το ιδεώδες της ως προς την Σοφία, η ηθική πρακτική της τόσο σε ατομικά όσο και σε συλλογικό επίπεδο, έχουν μία καθαρά θεολογική θεμελίωσή τους» («Η ελληνική μεγαλοφυϊα στην Θρησκεία», εκδόσεις Αλμπέν Μισέλ, 1970).
Ο Θεός των στωϊκών είναι η «ψυχή του κόσμου» και ο κόσμος είναι ένα «Ον πλήρες σοφίας». Ο «Λόγος» (ο θείος ή φιλοσοφικός προσανατολισμός) που του δίνει τις βάσεις του είναι τελείως ομοούσιος μ’ αυτόν και δεν υπάρχει γι’ αυτόν κανένας «άλλος κόσμος». Το Σύμπαν δεν εξαρτάται από ένα άλλο Ον και ο άνθρωπος πρέπει να πραγματοποιήσει το ιδεώδες του αποκλειστικά μέσα σε αυτόν τον Κόσμο. Η Σοφία και η Αρετή συνίστανται στο να ζει κανείς σύμφωνα με την «τάξη» και την «αρμονία» του Σύμπαντος. Και ο Κόσμος, εφ’ όσον συμπεριλαμβάνει και περιέχει όλα τα υπάρχοντα, είναι συνεπώς τέλειος και τίποτα άλλο δεν μπορεί να υπάρχει πέρα και έξω από αυτόν.
Αυτή η «τελευταία» μορφή του αρχαίου Παγανισμού παραμένει πιστή στην αρχή της ανεκτικότητος. Για τους μορφωμένους Εθνικούς όλοι οι Θεοί είναι το ίδιο σεβαστοί, ακριβώς γιατί εκπροσωπούν διαφορετικές φανερώσεις μίας μοναδικής αρχική θεότητος, ενώ αντίθετα οι χριστιανοί δεν έπαψαν ποτέ να θεωρούν τους Θεούς των Εθνικών σαν «είδωλα», «δαίμονες» ή ακόμα και σαν θεοποιημένους ανθρώπους ή ακόμα χειρότερα σαν «ανθρώπους κακούς και αθλίους» όπως έχει γράψει ο Μαρτίνος της Μπράγας. Όταν οι στωϊκοί υποστηρίζουν την ιδέα ενός «μοναδικού Θεού», παραδέχονται ταυτοχρόνως την ύπαρξη των πολλών Θεών, αποδέχονται την ανθρωπόμορφη παράστασή τους και περιορίζονται στο να δώσουν αλληγορικές και συμβολικές ερμηνείες στην θεολογία τους. Εξηγούν λ.χ. ότι ο Θεός Ζευς είναι μία φανέρωση της αιωνίας και πρώτης Αρχής μέσα από την οποία όλα τα πράγματα υπάρχουν και εξελίσσονται, ενώ από την άλλη δέχονται ότι οι άλλοι πολλοί Θεοί εκπροσωπούν τα πολλά ειδικά χαρακτηριστικά της μίας αυτής και πρώτης Αρχής. Ο Διογένης Λαέρτιος σημειώνει πως «ο Θεός, ο Νους, η Ειμαρμένη, ο Ζευς, είναι ένα και το αυτό Ον, το οποίον ονομάζεται και με πολλά ονόματα ακόμη».
Την στιγμή λοιπόν, που ο Αρχαίος Κόσμος φαινόταν πως ναυαγούσε, στην πραγματικότητα ο Παγανισμός εξελισσόταν σημαντικά. Αλλά αν αναφερόταν σε «έναν» Θεό, δεν το έπραττε με την έννοια του Ιουδαιοχριστιανισμού, αλλά ήταν μάλλον ένας Παγανισμός που ερχόταν να διακηρύξει ότι η Θεότητα είναι εν τέλει η Ψυχή του Κόσμου (με την έννοια που και ο Πλάτων αναφέρεται στον «ευαίσθητο Θεό») ή αν θέλει κανείς ήταν ένας ενοποιητικός Συγχρωτισμός που αντιλαμβανόταν έναν ταυτόσημο με τον Κόσμο Θεό ως μία υπέρτατη Αρχή της οποίας οι άλλοι Θεοί είναι διαφορετικές φανερώσεις. Ο ύστερος αυτός Παγανισμός χαρακτηριζόταν «ιδεολογικά» από την ταυτόχρονη ερμηνεία των καθαρά θρησκευτικών και των φιλοσοφικών στοιχείων. Δεν είχε όμως τον καιρό να ριζώσει και αναγκάσθηκε δυστυχώς να εξαφανισθεί. Εάν ο ευρωπαϊκός Παγανισμός είχε αφεθεί να εξελιχθεί μόνος του και είχε κατορθώσει να προφυλαχθεί από την χριστιανική εισβολή, θα είχε ίσως εξελιχθεί ολόκληρος προς αυτή την συγκεκριμένη κατεύθυνση των στωϊκών.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου