Πλάτων και Στωικισμός

Η επίδραση των πλατωνικών διαλόγων στους τρεις κλάδους της στωικής φιλοσοφίας κατά την πρώιμη περίοδο του Στωικισμού.

Η γενική επίδραση του Πλάτωνα στην πρώιμη Στοά

 

Οι φιλόσοφοι της πρώιμης Στοάς, ο Ζήνων, ο Κλεάνθης και ο Χρύσιππος, επηρεάστηκαν από τους πλατωνικούς διαλόγους κατά διαφορετικούς τρόπους. Σε μερικές περιπτώσεις εισήγαγαν τις απόψεις τους από αντίδραση σε αυτές του Πλάτωνα, ενώ σε άλλες φαίνεται πως υιοθέτησαν τα πλατωνικά δόγματα. Αλλά ακόμη και στις περιπτώσεις που ακολούθησαν τις θεωρίες του Πλάτωνα, η στάση των Στωικών χαρακτηρίζεται πάντα από κριτική και μελετημένη οικειοποίηση της πλατωνικής διδασκαλίας. Oι Στωικοί και ενδιαφέρθηκαν για τα φιλοσοφικά ερωτήματα που έθεσε ο Πλάτων στους διαλόγους του, αλλά και βρήκαν σε αυτούς ιδέες που κατά τη γνώμη τους ήταν γόνιμες ώστε να αποφασίσουν να τις αναπτύξουν περισσότερο, ακόμη κι αν ο ίδιος ο Πλάτων τελικά τις εγκατέλειψε.

 

Σύγχρονοι μελετητές έχουν υποστηρίξει ότι από τα μέσα του δεύτερου αιώνα π.Χ. η φιλοσοφική κατεύθυνση της σχολής των Στωικών παρουσίασε μια νέα τάση, η οποία συνίστατο στη σαφή αναγνώριση της πλατωνικής κληρονομιάς της Στοάς. Μερικοί μελετητές έχουν συνδέσει αυτή την τάση με τον Διογένη από τη Βαβυλώνα, αλλά μάλλον θα πρέπει να υποθέσουμε ότι ήταν ο διάδοχός του Αντίπατρος από την Ταρσό που την ξεκίνησε. Οι αρχαίες πηγές μας αναφέρουν ότι στην πραγματεία του Ὅτι κατὰ Πλάτωνα μόνον τὸ καλὸν ἀγαθόν ο Αντίπατρος ισχυρίστηκε ότι πολλά από τα στωικά δόγματα ήταν κοινά με αυτά του Πλάτωνα. Σχετικά τώρα με το κίνητρο αυτής της νέας στάσης απέναντι στον πλατωνισμό, πιθανόν να οφείλεται στις διενέξεις του Αντίπατρου με τον Καρνεάδη , τον σύγχρονό του σκεπτικό φιλόσοφο και σχολάρχη της Ακαδημίας, ο οποίος συχνά αμφισβητούσε τη συνέπεια του τελικού σκοπού της στωικής ηθικής. Είναι εύλογο να θεωρήσει κανείς ότι ο Αντίπατρος πίστευε πως θα μπορούσε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την κριτική του Καρνεάδη, αν κατάφερνε να αποδείξει ότι πολλές από τις στωικές θεωρίες, συμπεριλαμβανομένων και αυτών της στωικής ηθικής, ήταν στην πραγματικότητα παρόμοιες με τις θεωρίες του ίδιου του ιδρυτή της Ακαδημίας.

 

Η επίδραση στη στωική κοσμολογία

 

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι Στωικοί διάβασαν τον πλατωνικό Τίμαιο και αποδέχτηκαν πολλές από τις κοσμολογικές του θεωρίες. Όπως ακριβώς και ο Πλάτων, οι Στωικοί θεωρούσαν τον κόσμο ως ένα ζωντανό οργανισμό που τον δημιούργησε ένας έλλογος και προνοητικός θεός. Μάλιστα, ο Χρύσιππος φαίνεται πως δανείστηκε από τον Τίμαιο την πλατωνική εξήγηση για κάθε φαινομενικό κακό στη φύση ως αναγκαίο επακόλουθο της πρόνοιας του δημιουργού. Από την άλλη μεριά, οι Στωικοί αντικατέστησαν τον υπερβατικό δημιουργό του Πλάτωνα με έναν εμμενή θεό, αναιρώντας έτσι όλα τα εξωκοσμικά κοσμολογικά αίτια και αντικαθιστώντας την πλατωνική χώρα με την ύλη. Έχει υποστηριχθεί, όμως, ότι ακόμη και αυτές οι διαφορές της στωικής φυσικής από την πλατωνική κοσμολογία εισήχθησαν για πρώτη φορά στην Ακαδημία από τον Πολέμωνα και έγιναν μετά αποδεκτές από τους Στωικούς ως πλατωνικά δόγματα.

 

Η επίδραση στη στωική οντολογία

 

Η στωική οντολογία φέρει επίσης τα σημάδια της πλατωνικής επίδρασης. Παρόλο που οι Στωικοί ήταν ακραιφνείς υλιστές, συναντούμε πτυχές της μεταφυσικής τους που σίγουρα τις κληρονόμησαν από την πλατωνική παράδοση. Για παράδειγμα, συχνά χρησιμοποίησαν την πλατωνική αρχή που διαβάζουμε στον Σοφιστή (247d-e), σύμφωνα με την οποία ένα ον χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι ενεργεί σε κάτι άλλο και πάσχει από κάτι άλλο. Είναι ενδιαφέρον, εξάλλου, ότι χρησιμοποίησαν αυτή την αρχή για να αποδείξουν την αντι-πλατωνική θέση τους σχετικά με τη σωματικότητα της ψυχής, της αρετής και της σοφίας. Λέγεται, τέλος, ότι ο Αντίπατρος κατανοούσε τις ιδιότητες (ἑκτά) ως οντότητες, οι οποίες είχαν πολλές ομοιότητες με τις πλατωνικές Ιδέες.

 

Η επίδραση στη στωική ηθική

 

Στην ηθική οι Στωικοί ακολούθησαν τη θεωρία των τεσσάρων βασικών αρετών, όπως αυτή παρουσιάζεται στο τέταρτο βιβλίο της πλατωνικής Πολιτείας . Ενώ, όμως, ο Πλάτων είχε διερευνήσει στους διαλόγους του πολλές διαφορετικές απαντήσεις στα ηθικά ζητήματα που είχε θέσει, οι Στωικοί σταθερά υποστήριζαν ότι η αρετή είναι γνώση και απέρριπταν την πλατωνική άποψη, σύμφωνα με την οποία το αγαθό μπορεί να βρεθεί όχι μόνο στην αρετή αλλά, για παράδειγμα, και στην υγεία. Ο Χρύσιππος, άλλωστε, πίστευε ότι ο Πλάτων είχε προσφέρει ανεπαρκή υπεράσπιση της έννοιας της δικαιοσύνης, επειδή είχε χρησιμοποιήσει επιχειρήματα που επικαλούνταν τη θεία τιμωρία, και είχε επίσης παρανοήσει την έννοια της αδικίας, επειδή την είχε περιορίσει στην ανθρώπινη ψυχή χωρίς να λάβει υπόψη του τον ουσιαστικά διαπροσωπικό χαρακτήρα της. Θα πρέπει να σημειωθεί, όμως, ότι οι Στωικοί συχνά διαφωνούσαν μεταξύ τους σχετικά με την ερμηνεία της σωκρατικής ηθικής διδασκαλίας. Ο Κλεάνθης φαίνεται ότι επηρεάστηκε από την ερμηνεία του Ξενοφώντα και του Αντισθένη, ενώ ο Ζήνων και αργότερα ο Χρύσιππος ενστερνίστηκαν το πλατωνικό πορτραίτο του Σωκράτη.

 

Η επίδραση στη στωική πολιτική

 

Αλλά εκεί που η στωική αντίθεση στην πλατωνική παράδοση γίνεται ιδιαίτερα εμφανής είναι στην πολιτική. Η Πολιτεία του Ζήνωνα και η πραγματεία του Χρύσιππου Περὶ πολιτείας, που μάλλον αποτελούσε σχολιασμό στο έργο του Ζήνωνα, έκαναν σφορδή κριτική στην Πολιτεία του Πλάτωνα και παρουσίαζαν ένα διαφορετικό μοντέλο ιδανικής κοινωνίας, δηλαδή μια κοινωνία ισότητας όπου οι ενάρετοι άνδρες και γυναίκες θα ζούσαν μια απλή, ασκητική ζωή. Η ιδανική κοινωνία του Πλάτωνα είχε, φυσικά, αμφισβητήσει τα πολιτικά συστήματα της εποχής του, αλλά η αντίδραση του Ζήνωνα φαίνεται ότι υπήρξε περισσότερο έντονη και ριζοσπαστική. Η επίδραση στη στωική γνωσιοθεωρία H έννοια της αισθητηριακής εντύπωσης (φαντασία), η οποία έχει κεντρικό ρόλο στη στωική γνωσιοθεωρία, ορίστηκε από τους Στωικούς με τον ίδιο τρόπο που την είχε ορίσει και ο Πλάτων στον Θεαίτητο (191c-d), δηλαδή ως αποτύπωμα στην ψυχή που την παρομοίαζε με ένα κομμάτι κεριού. Επίσης, η λειτουργία της μνήμης θεωρείτο και από τον Πλάτωνα και από τους Στωικούς ως το θησαυροφυλάκιο των εντυπώσεων.