ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1365a-1365b)

Καὶ ὁτὲ μὲν οὗ πάντες μετέχουσι μεῖζον· ἀτιμία γὰρ τὸ μὴ μετέχειν· ὁτὲ δὲ οὗ μηδεὶς ἢ οὗ ὀλίγοι· σπανιώτερον γάρ. καὶ τὰ ἐπαινετώτερα· καλλίω γάρ. καὶ ὧν αἱ τιμαὶ μείζους, ὡσαύτως· ἡ γὰρ τιμὴ ὥσπερ ἀξία τίς ἐστιν. καὶ ὧν αἱ ζημίαι μείζους. καὶ τὰ τῶν ὁμολογουμένων ἢ φαινομένων μεγάλων μείζω.

Καὶ διαιρούμενα δὲ εἰς τὰ μέρη τὰ αὐτὰ μείζω φαίνεται. πλεῖον γὰρ ὑπερέχειν φαίνεται, ὅθεν καὶ ὁ ποιητής φησι πεῖσαι τὸν Μελέαγρον ἀναστῆναι

ὅσσα κάκ᾽ ἀνθρώποισι πέλει τῶν ἄστυ ἁλώῃ·
λαοὶ μὲν φθινύθουσι, πόλιν δέ τε πῦρ ἀμαθύνει,
τέκνα δέ τ᾽ ἄλλοι ἄγουσιν.

Καὶ τὸ συντιθέναι δὲ καὶ ἐποικοδομεῖν, ὥσπερ Ἐπίχαρμος, διά τε τὸ αὐτὸ τῇ διαιρέσει (ἡ γὰρ σύνθεσις ὑπεροχὴν δείκνυσι πολλήν) καὶ ὅτι ἀρχὴ φαίνεται μεγάλων καὶ αἴτιον.

Ἐπεὶ δὲ τὸ χαλεπώτερον καὶ σπανιώτερον μεῖζον, καὶ οἱ καιροὶ καὶ αἱ ἡλικίαι καὶ οἱ τόποι καὶ οἱ χρόνοι καὶ αἱ δυνάμεις ποιοῦσι μεγάλα· εἰ γὰρ παρὰ δύναμιν καὶ παρὰ ἡλικίαν καὶ παρὰ τοὺς ὁμοίους, καὶ εἰ οὕτως ἢ ἐνταῦθα ἢ τότε, ἕξει μέγεθος καὶ καλῶν καὶ ἀγαθῶν καὶ δικαίων καὶ τῶν ἐναντίων, ὅθεν καὶ τὸ ἐπίγραμμα τῷ ὀλυμπιονίκῃ·

πρόσθε μὲν ἀμφ᾽ ὤμοισιν ἔχων τραχεῖαν ἄσιλλαν
ἰχθῦς ἐξ Ἄργους εἰς Τεγέαν ἔφερον,

Καὶ ὁ Ἰφικράτης αὑτὸν ἐνεκωμίαζε λέγων ἐξ ὧν ὑπῆρξεν ταῦτα. καὶ τὸ αὐτοφυὲς τοῦ ἐπικτήτου· χαλεπώτερον γάρ. ὅθεν καὶ ὁ ποιητής φησιν
αὐτοδίδακτος δ᾽ εἰμί.

Καὶ τὸ μεγάλου μέγιστον μέρος, οἷον Περικλῆς τὸν ἐπιτάφιον λέγων, τὴν νεότητα ἐκ τῆς πόλεως ἀνῃρῆσθαι ὥσπερ τὸ ἔαρ ἐκ τοῦ ἐνιαυτοῦ εἰ ἐξαιρεθείη. καὶ τὰ ἐν χρείᾳ μείζονι χρήσιμα, οἷον τὰ ἐν γήρᾳ καὶ νόσοις. καὶ δυοῖν τὸ ἐγγύτερον τοῦ τέλους. καὶ τὸ αὐτῷ τοῦ ἁπλῶς. καὶ τὸ δυνατὸν τοῦ ἀδυνάτου· τὸ μὲν γὰρ αὐτῷ, τὸ δ᾽ οὔ. καὶ τὰ ἐν τέλει τοῦ βίου· τέλη γὰρ μᾶλλον τὰ πρὸς τῷ τέλει.

Καὶ

[1365b] τὰ πρὸς ἀλήθειαν τῶν πρὸς δόξαν· ὅρος δὲ τοῦ πρὸς δόξαν, ὃ λανθάνειν μέλλων οὐκ ἂν ἕλοιτο· διὸ καὶ τὸ εὖ πάσχειν τοῦ εὖ ποιεῖν δόξειεν ἂν αἱρετώτερον εἶναι· τὸ μὲν γὰρ κἂν λανθάνῃ αἱρήσεται, ποιεῖν δ᾽ εὖ λανθάνων οὐ δοκεῖ ἂν ἑλέσθαι. καὶ ὅσα εἶναι μᾶλλον ἢ δοκεῖν βούλονται· πρὸς ἀλήθειαν γὰρ μᾶλλον· διὸ καὶ τὴν δικαιοσύνην φασὶ μικρὸν εἶναι, ὅτι δοκεῖν ἢ εἶναι αἱρετώτερον· τὸ δὲ ὑγιαίνειν οὔ.

Καὶ τὸ πρὸς πολλὰ χρησιμώτερον, οἷον τὸ πρὸς τὸ ζῆν καὶ εὖ ζῆν καὶ τὴν ἡδονὴν καὶ τὸ πράττειν τὰ καλά· διὸ ὁ πλοῦτος καὶ ἡ ὑγίεια μέγιστα δοκεῖ εἶναι· ἅπαντα γὰρ ἔχει ταῦτα. καὶ τὸ ἀλυπότερον καὶ μεθ᾽ ἡδονῆς· πλείω γὰρ ἑνός, ὅτι ὑπάρχει καὶ ἡ ἡδονὴ ἀγαθὸν καὶ ἡ ἀλυπία. καὶ δυοῖν ὃ τῷ αὐτῷ προστιθέμενον μεῖζον τὸ ὅλον ποιεῖ. καὶ ἃ μὴ λανθάνει παρόντα ἢ ἃ λανθάνει· πρὸς ἀλήθειαν γὰρ τείνει ταῦτα· διὸ τὸ πλουτεῖν φανείη ἂν μεῖζον ἀγαθὸν τοῦ δοκεῖν. καὶ τὸ ἀγαπητόν, καὶ τοῖς μὲν μόνον ‹ὂν› τοῖς δὲ μετ᾽ ἄλλων· διὸ καὶ οὐκ ἴση ζημία, ἄν τις τὸν ἑτερόφθαλμον τυφλώσῃ καὶ τὸν δύ᾽ ἔχοντα· ἀγαπητὸν γὰρ ἀφῄρηται.

Ἐκ τίνων μὲν οὖν δεῖ τὰς πίστεις φέρειν ἐν τῷ προτρέπειν καὶ ἀποτρέπειν, σχεδὸν εἴρηται.

***
Επίσης: Μερικές φορές μεγαλύτερο καλό είναι αυτό που το έχουν όλοι (γιατί το να μην το έχει κανείς είναι, τότε, ατιμωτικό) και άλλοτε πάλι αυτό που δεν το έχει κανείς άλλος ή το έχουν λίγοι (γιατί, τότε, πρόκειται για σπανιότερο πράγμα). Επίσης αυτά που είναι σε μεγαλύτερο βαθμό άξια επαίνου· γιατί είναι πιο όμορφα. Παρόμοια, επίσης, αυτά στα οποία οι άνθρωποι αποδίδουν μεγαλύτερη τιμή· γιατί η τιμή είναι ένα είδος αναγνώρισης αξίας. Μεγαλύτερα είναι, επίσης, αυτά που τιμωρούνται με μεγαλύτερες ποινές. Αυτά επίσης που είναι μεγαλύτερα από αυτά που γενικά αναγνωρίζονται ή φαίνονται μεγάλα.

Τα ίδια επίσης πράγματα, όταν αναλυθούν στα μέρη τους, μοιάζουν μεγαλύτερα· γιατί ξεπερνούν, θαρρείς, έναν μεγαλύτερο αριθμό πραγμάτων. Γι᾽ αυτό και ο ποιητής λέει ότι έπεισαν τον Μελέαγρο να αφήσει την απραξία του τα όσα κακά πλακώνουν

 αυτούς που η πατρίδα τους στα χέρια πέφτει του εχθρού·
οι άνθρωποι σκοτώνονται, στάχτη η πόλη γίνεται απ᾽ τη φωτιά,
ξένοι αρπάζουν τα παιδιά.

Το ίδιο αποτέλεσμα φέρνει επίσης η συσσώρευση και η κλιμάκωση (έτσι έκαμνε ο Επίχαρμος), πρώτον για τον ίδιο λόγο που είπαμε στην περίπτωση της ανάλυσης (γιατί η συσσώρευση κάνει φανερή μια μεγάλη υπεροχή) και δεύτερον γιατί μοιάζει να είναι η πρωταρχή και η αιτία μεγάλων πραγμάτων.

Δεδομένου επίσης ότι το δυσκολότερο και το σπανιότερο είναι κάτι το πιο μεγάλο, οι κατάλληλες στιγμές, οι ηλικίες, οι τόποι, οι χρόνοι και η προσωπική δύναμη δίνουν στα πράγματα μέγεθος· γιατί αν κάνει κανείς κάτι που ξεπερνάει τη δύναμή του, την ηλικία του ή ό,τι κάνουν οι όμοιοί του, ή αν το κάνει με τον τάδε τρόπο, στον τάδε τόπο ή στον τάδε χρόνο, η πράξη του θα πάρει το μέγεθος των όμορφων, των καλών και των δίκαιων πραγμάτων — ή των αντίθετών τους. Εξού και το επίγραμμα για τον ολυμπιονίκη:

 πρώτα με τραχύ πάνω στους ώμους μου κοντάρι
ψάρια απ᾽ το Άργος κουβαλούσα στην Τεγέα.

Και ο Ιφικράτης παινευόταν λέγοντας από πού ξεκίνησαν τα τωρινά του. Επίσης το έμφυτο σε σύγκριση με το επίκτητο· γιατί είναι δυσκολότερο. Γι᾽ αυτό και λέει ο ποιητής

 Είμ᾽ αυτοδίδακτος εγώ.

Το πιο σημαντικό, επίσης, μέρος ενός μεγάλου και σημαντικού πράγματος. Έτσι ο Περικλής, εκφωνώντας τον επιτάφιο λόγο του, είπε ότι «χάθηκε από την πόλη η νεολαία, λες και χάθηκε από τη χρονιά η άνοιξη». Αυτά, επίσης, που είναι χρήσιμα σε στιγμή μεγαλύτερης ανάγκης· αυτά π.χ. που είναι χρήσιμα στα γηρατειά και στις αρρώστιες. Από δύο, επίσης, καλά πράγματα αυτό που είναι πιο κοντά στον επιδιωκόμενο σκοπό. Επίσης αυτό που είναι καλό για το συγκεκριμένο άτομο σε σύγκριση με αυτό που είναι καλό εν γένει. Αυτό, επίσης, που είναι δυνατό σε σύγκριση με αυτό που είναι αδύνατο· γιατί το πρώτο είναι καλό για το συγκεκριμένο άτομο, ενώ το δεύτερο όχι. Τα πράγματα, επίσης, που σχετίζονται με το τέλος της ανθρώπινης ζωής· γιατί είναι σε μεγαλύτερο βαθμό τέλη τα πράγματα που βρίσκονται κοντά στο τέλος.

Επίσης

[1365b] ό,τι σχετίζεται με την πραγματικότητα και την αλήθεια σε σύγκριση με ό,τι σχετίζεται με την κοινή αντίληψη και γνώμη. Μιλώντας για «κοινή αντίληψη και γνώμη» αναφερόμαστε σε πράγματα που δεν θα τα επέλεγε και δεν θα τα προτιμούσε κανείς, αν η προτίμηση και η επιλογή του επρόκειτο να μείνει απαρατήρητη. Γι᾽ αυτόν τον λόγο θα θεωρούνταν προτιμότερο να δέχεται κανείς μια ευεργεσία παρά να κάνει ευεργεσία· η εξήγηση γι᾽ αυτό είναι ότι το πρώτο θα το προτιμούσε κανείς ακόμη κι αν η πράξη έμενε απαρατήρητη, ενώ το να ευεργετεί φαίνεται ότι δεν θα το προτιμούσε αν η πράξη του έμενε απαρατήρητη. Επίσης όσα οι άνθρωποι θέλουν να είναι μάλλον παρά να φαίνονται ότι είναι, γιατί αυτά σχετίζονται περισσότερο με την πραγματικότητα και την αλήθεια. Γι᾽ αυτό και ο κόσμος λέει πως η δικαιοσύνη είναι κάτι το μικρό και ασήμαντο, αφού οι άνθρωποι θεωρούν προτιμότερο να φαίνονται δίκαιοι παρά να είναι — κάτι που δεν συμβαίνει, βέβαια, με την υγεία.

Καθετί, επίσης, που είναι χρησιμότερο από πολλές απόψεις· αυτό π.χ. που μας είναι χρησιμότερο για τη ζωή, για την καλή ζωή, για την ηδονή, για την εκτέλεση καλών πράξεων. Αυτός είναι ο λόγος που ο πλούτος και η υγεία θεωρούνται πολύ μεγάλα καλά· γιατί τα περιέχουν όλα αυτά. Καθετί, επίσης, που είναι σε μεγαλύτερο βαθμό απαλλαγμένο από τη λύπη και συνοδεύεται κι από ηδονή: στην περίπτωση αυτή έχουμε περισσότερα από ένα πράγματα, αφού είναι παρόντα ως καλά και η ηδονή και η απαλλαγή από τη λύπη. Από δύο, επίσης, καλά πράγματα αυτό που, αν προστεθεί σε ένα τρίτο, κάνει το σύνολο μεγαλύτερο καλό. Αυτά, επίσης, που, όταν υπάρχουν, δεν μένουν απαρατήρητα παρά αυτά που μένουν απαρατήρητα· γιατί τα πρώτα βρίσκονται πιο κοντά στην πραγματικότητα· αυτός είναι ο λόγος που το να είναι κανείς πλούσιος θα φαινόταν μεγαλύτερο καλό από το να δίνει κανείς την εντύπωση ότι είναι πλούσιος. Επίσης το ιδιαίτερα προσφιλές — σε μερικούς μόνο του, σε άλλους μαζί με άλλα πράγματα. Γι᾽ αυτό και δεν είναι ίδια η τιμωρία, αν κανείς τυφλώσει μονόφθαλμο άνθρωπο ή άνθρωπο που έχει και τα δυο του μάτια· γιατί στην πρώτη περίπτωση ο άνθρωπος έχασε κάτι που του ήταν ιδιαίτερα προσφιλές.

Εκθέσαμε λοιπόν όλες σχεδόν τις πηγές από τις οποίες πρέπει να αντλεί τα επιχειρήματά του ο συμβουλευτικός ρήτορας όταν προτρέπει και όταν αποτρέπει.