ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ἠθικὰ Νικομάχεια (1176a-1177a)

[VI] Εἰρημένων δὲ τῶν περὶ τὰς ἀρετάς τε καὶ φιλίας καὶ ἡδονάς, λοιπὸν περὶ εὐδαιμονίας τύπῳ διελθεῖν, ἐπειδὴ τέλος αὐτὴν τίθεμεν τῶν ἀνθρωπίνων. ἀναλαβοῦσι δὴ τὰ προειρημένα συντομώτερος ἂν εἴη ὁ λόγος. εἴπομεν δὴ ὅτι οὐκ ἔστιν ἕξις· καὶ γὰρ τῷ καθεύδοντι διὰ βίου ὑπάρχοι ἄν, φυτῶν ζῶντι βίον, καὶ τῷ δυστυχοῦντι τὰ μέγιστα. εἰ δὴ ταῦτα

[1176b] μὴ ἀρέσκει, ἀλλὰ μᾶλλον εἰς ἐνέργειάν τινα θετέον, καθάπερ ἐν τοῖς πρότερον εἴρηται, τῶν δ᾽ ἐνεργειῶν αἳ μέν εἰσιν ἀναγκαῖαι καὶ δι᾽ ἕτερα αἱρεταὶ αἳ δὲ καθ᾽ αὑτάς, δῆλον ὅτι τὴν εὐδαιμονίαν τῶν καθ᾽ αὑτὰς αἱρετῶν τινὰ θετέον καὶ οὐ τῶν δι᾽ ἄλλο· οὐδενὸς γὰρ ἐνδεὴς ἡ εὐδαιμονία ἀλλ᾽ αὐτάρκης. καθ᾽ αὑτὰς δ᾽ εἰσὶν αἱρεταὶ ἀφ᾽ ὧν μηδὲν ἐπιζητεῖται παρὰ τὴν ἐνέργειαν. τοιαῦται δ᾽ εἶναι δοκοῦσιν αἱ κατ᾽ ἀρετὴν πράξεις· τὰ γὰρ καλὰ καὶ σπουδαῖα πράττειν τῶν δι᾽ αὑτὰ αἱρετῶν. καὶ τῶν παιδιῶν δὲ αἱ ἡδεῖαι· οὐ γὰρ δι᾽ ἕτερα αὐτὰς αἱροῦνται· βλάπτονται γὰρ ἀπ᾽ αὐτῶν μᾶλλον ἢ ὠφελοῦνται, ἀμελοῦντες τῶν σωμάτων καὶ τῆς κτήσεως. καταφεύγουσι δ᾽ ἐπὶ τὰς τοιαύτας διαγωγὰς τῶν εὐδαιμονιζομένων οἱ πολλοί, διὸ παρὰ τοῖς τυράννοις εὐδοκιμοῦσιν οἱ ἐν ταῖς τοιαύταις διαγωγαῖς εὐτράπελοι· ὧν γὰρ ἐφίενται, ἐν τούτοις παρέχουσι σφᾶς αὐτοὺς ἡδεῖς, δέονται δὲ τοιούτων. δοκεῖ μὲν οὖν εὐδαιμονικὰ ταῦτα εἶναι διὰ τὸ τοὺς ἐν δυναστείαις ἐν τούτοις ἀποσχολάζειν, οὐδὲν δ᾽ ἴσως σημεῖον οἱ τοιοῦτοί εἰσιν· οὐ γὰρ ἐν τῷ δυναστεύειν ἡ ἀρετὴ οὐδ᾽ ὁ νοῦς, ἀφ᾽ ὧν αἱ σπουδαῖαι ἐνέργειαι· οὐδ᾽ εἰ ἄγευστοι οὗτοι ὄντες ἡδονῆς εἰλικρινοῦς καὶ ἐλευθερίου ἐπὶ τὰς σωματικὰς καταφεύγουσιν, διὰ τοῦτο ταύτας οἰητέον αἱρετωτέρας εἶναι· καὶ γὰρ οἱ παῖδες τὰ παρ᾽ αὑτοῖς τιμώμενα κράτιστα οἴονται εἶναι. εὔλογον δή, ὥσπερ παισὶ καὶ ἀνδράσιν ἕτερα φαίνεται τίμια, οὕτω καὶ φαύλοις καὶ ἐπιεικέσιν. καθάπερ οὖν πολλάκις εἴρηται, καὶ τίμια καὶ ἡδέα ἐστὶ τὰ τῷ σπουδαίῳ τοιαῦτα ὄντα· ἑκάστῳ δ᾽ ἡ κατὰ τὴν οἰκείαν ἕξιν αἱρετωτάτη ἐνέργεια, καὶ τῷ σπουδαίῳ δὴ ἡ κατὰ τὴν ἀρετήν. οὐκ ἐν παιδιᾷ ἄρα ἡ εὐδαιμονία· καὶ γὰρ ἄτοπον τὸ τέλος εἶναι παιδιάν, καὶ πραγματεύεσθαι καὶ κακοπαθεῖν τὸν βίον ἅπαντα τοῦ παίζειν χάριν. ἅπαντα γὰρ ὡς εἰπεῖν ἑτέρου ἕνεκα αἱρούμεθα πλὴν τῆς εὐδαιμονίας· τέλος γὰρ αὕτη. σπουδάζειν δὲ καὶ πονεῖν παιδιᾶς χάριν ἠλίθιον φαίνεται καὶ λίαν παιδικόν. παίζειν δ᾽ ὅπως σπουδάζῃ, κατ᾽ Ἀνάχαρσιν, ὀρθῶς ἔχειν δοκεῖ· ἀναπαύσει γὰρ ἔοικεν ἡ παιδιά, ἀδυνατοῦντες δὲ συνεχῶς πονεῖν ἀναπαύσεως δέονται. οὐ δὴ τέλος

[1177a] ἡ ἀνάπαυσις· γίνεται γὰρ ἕνεκα τῆς ἐνεργείας. δοκεῖ δ᾽ ὁ εὐδαίμων βίος κατ᾽ ἀρετὴν εἶναι· οὗτος δὲ μετὰ σπουδῆς, ἀλλ᾽ οὐκ ἐν παιδιᾷ. βελτίω τε λέγομεν τὰ σπουδαῖα τῶν γελοίων καὶ μετὰ παιδιᾶς, καὶ τοῦ βελτίονος ἀεὶ καὶ μορίου καὶ ἀνθρώπου σπουδαιοτέραν τὴν ἐνέργειαν· ἡ δὲ τοῦ βελτίονος κρείττων καὶ εὐδαιμονικωτέρα ἤδη. ἀπολαύσειέ τ᾽ ἂν τῶν σωματικῶν ἡδονῶν ὁ τυχὼν καὶ ἀνδράποδον οὐχ ἧττον τοῦ ἀρίστου· εὐδαιμονίας δ᾽ οὐδεὶς ἀνδραπόδῳ μεταδίδωσιν, εἰ μὴ καὶ βίου. οὐ γὰρ ἐν ταῖς τοιαύταις διαγωγαῖς ἡ εὐδαιμονία, ἀλλ᾽ ἐν ταῖς κατ᾽ ἀρετὴν ἐνεργείαις, καθάπερ καὶ πρότερον εἴρηται.

***
[6] Τώρα που έχουμε πια μιλήσει για τις αρετές και για τις διάφορες μορφές φιλίας και ηδονής, αυτό που μας μένει είναι να πραγματευθούμε —σε γενικές γραμμές— το θέμα της ευδαιμονίας, μια και την ευδαιμονία τη θεωρούμε τελικό σκοπό όλων των ανθρώπινων πραγμάτων. Και, φυσικά, η έκθεσή μας θα γίνει συντομότερη, αν ανακεφαλαιώσουμε αυτά που έχουμε ήδη πει παλιότερα. Είπαμε λοιπόν ότι η ευδαιμονία δεν είναι έξη, γιατί, αν ήταν έξη, θα μπορούσε να υπάρχει και στον άνθρωπο που κοιμάται σε όλη του ζωή, ζώντας τη ζωή ενός φυτού· θα μπορούσε επίσης να υπάρχει και στον πολύ δυστυχισμένο άνθρωπο. Αν λοιπόν αυτού του είδους τα συμπεράσματα

[1176b] δεν γίνονται αποδεκτά, αλλά πρέπει μάλλον να ορίσουμε την ευδαιμονία, όπως το είπαμε και παραπάνω, ως ένα είδος ενέργειας, και αν άλλες από τις ενέργειες γίνονται υποχρεωτικά και επιλέγονται για χάρη κάποιων άλλων πραγμάτων, ενώ κάποιες άλλες επιλέγονται καθεαυτές, είναι φανερό ότι την ευδαιμονία πρέπει κανείς να την εντάξει σ᾽ αυτές που επιλέγονται καθεαυτές και όχι σ᾽ αυτές που επιλέγονται για χάρη κάποιου άλλου πράγματος· γιατί η ευδαιμονία δεν έχει ανάγκη από τίποτε άλλο: είναι αυτάρκης. Καθεαυτές επιλέγονται οι ενέργειες από τις οποίες δεν ζητάει κανείς τίποτε άλλο πέρα από την ίδια την ενέργεια. Τέτοιες θεωρούνται πως είναι οι σύμφωνες με την αρετή πράξεις· γιατί το να κάνει κανείς ωραίες και ενάρετες/σοβαρές πράξεις είναι από τα πράγματα που είναι άξια να επιλέγονται καθεαυτά. Τέτοιες θεωρούνται πως είναι και οι ψυχαγωγικές ασχολίες, που οι άνθρωποι τις επιλέγουν για ευχαρίστηση, αφού δεν τις επιλέγουν για χάρη κάποιων άλλων πραγμάτων — η αλήθεια είναι ότι πιο πολύ βλάπτονται από αυτές παρά ωφελούνται, δεδομένου ότι παραμελούν την υγεία τους και την περιουσία τους. Και όμως πολλοί από τους ανθρώπους που θεωρούνται ευδαίμονες προστρέχουν σ᾽ αυτού του είδους τις ευχάριστες διασκεδάσεις· αυτός είναι και ο λόγος που οι χωρατατζήδες, τα άτομα που έχουν ευστροφία σ᾽ αυτού του είδους τις διασκεδάσεις, έχουν μεγάλη υπόληψη στις αυλές των τυράννων· γιατί οι άνθρωποι αυτοί προσφέρουν ευχάριστο τον εαυτό τους σ᾽ αυτά ακριβώς που οι τύραννοι επιθυμούν, και έτσι οι τύραννοι χρειάζονται να έχουν δίπλα τους τέτοιους ανθρώπους. Έτσι όμως δημιουργείται η εντύπωση ότι οι διασκεδάσεις αυτές αποτελούν συστατικά στοιχεία της ευδαιμονίας, αφού οι άνθρωποι της δύναμης και της εξουσίας ξοδεύουν σ᾽ αυτές τον ελεύθερο χρόνο τους — μόνο που αυτού του είδους οι άνθρωποι δεν αποτελούν, μάλλον, κανενός είδους απόδειξη· γιατί η αρετή και ο νους, τα δύο πράγματα στα οποία έχουν την αρχή τους οι σημαντικές και αξιόλογες ενέργειες, δεν εδρεύουν σ᾽ αυτούς που ασκούν την εξουσία· αν οι άνθρωποι αυτοί, μη έχοντας ποτέ γευθεί την αληθινή ηδονή, αυτήν που ταιριάζει στους ελεύθερους ανθρώπους, καταφεύγουν στις σωματικές ηδονές, δεν είναι αυτός λόγος οι ηδονές αυτές να θεωρηθούν πιο άξιες για επιλογή και προτίμηση — εδώ και τα παιδιά τα πράγματα που έχουν στον χώρο τους κάποια αξία, νομίζουν πως είναι τα καλύτερα! Όπως λοιπόν είναι άλλα τα πράγματα που έχουν αξία για τα παιδιά και άλλα αυτά που έχουν αξία για τους ώριμους άντρες, είναι λογικό άλλα πράγματα να έχουν αξία για τους κατώτερης ποιότητας ανθρώπους και άλλα για τους σημαντικούς και αξιόλογους ανθρώπους. Όπως λοιπόν το έχουμε ήδη πει πολλές φορές, πολύτιμα και ευχάριστα πράγματα είναι αυτά που είναι τέτοια για τον σημαντικό και αξιόλογο άνθρωπο· για το κάθε επιμέρους, πάντως, άτομο η κατεξοχήν επιθυμητή ενέργεια είναι αυτή που προσιδιάζει στη δική του έξη, και για τον σημαντικό, άρα, και αξιόλογο άνθρωπο η κατεξοχήν επιθυμητή ενέργεια είναι η σύμφωνη με την αρετή. Η ευδαιμονία λοιπόν δεν βρίσκεται στις ψυχαγωγικές ασχολίες και στις διασκεδάσεις· θα ήταν, πράγματι, αδιανόητο η ψυχαγωγία και η διασκέδαση να είναι ο τελικός στόχος του ανθρώπου, και ακόμη ο άνθρωπος να μπαίνει σε κόπους και να κακοπαθαίνει μια ολόκληρη ζωή για χάρη της διασκέδασής του. Γιατί —για να το πούμε έτσι— τα πάντα τα προτιμούμε και τα επιλέγουμε για χάρη κάποιου άλλου πράγματος, εκτός από την ευδαιμονία· γιατί αυτή είναι τελικός στόχος. Να αγωνίζεται όμως κανείς και να υποβάλλεται σε κόπους για χάρη της διασκέδασης είναι ανοησία, κάτι το εντελώς παιδαριώδες. Αντίθετα, θεωρείται σωστό «να διασκεδάζει κανείς για να μπορεί ύστερα να επιδίδεται με σοβαρότητα στα έργα του», όπως το είπε ο Ανάχαρσης· γιατί η διασκέδαση είναι ένα είδος ανάπαυσης, και καθώς οι άνθρωποι δεν μπορούν να υποβάλλονται ασταμάτητα σε κόπους, έχουν ανάγκη από ανάπαυση. Η ανάπαυση

[1177a] λοιπόν δεν είναι τέλος, αφού γίνεται για χάρη της ενέργειας.

Κατά την κοινή αντίληψη ευδαίμων βίος είναι ο σύμφωνος με την αρετή βίος, αυτός όμως είναι ο βίος που συνοδεύεται από κόπο και σοβαρές ενασχολήσεις και όχι ο βίος των διασκεδάσεων. Λέμε, επίσης, ότι τα σοβαρά πράγματα είναι καλύτερα από τα πράγματα που προκαλούν γέλιο και σχετίζονται με τη διασκέδαση· λέμε επίσης ότι η ενέργεια του καλύτερου μέρους της ψυχής του ανθρώπου ή η ενέργεια του καλύτερου ανθρώπου είναι πάντοτε πιο σημαντική και πιο σοβαρή — και η ενέργεια του καλύτερου είναι ανώτερη και έχει ήδη μεγαλύτερη σχέση με την ευδαιμονία. Τις σωματικές, επίσης, ηδονές μπορεί να τις απολαύσει και το πρώτο τυχαίο πρόσωπο —ακόμη και ένας δούλος— όχι λιγότερο από τον καλύτερο και τον πιο αξιόλογο άνθρωπο· μέρος όμως από την ευδαιμονία του κανείς δεν μπορεί να μεταδώσει σ᾽ έναν δούλο, εκτός και αν του δώσει τη δυνατότητα μιας αυτόνομης ζωής. Γιατί η ευδαιμονία δεν βρίσκεται σ᾽ αυτού του είδους τις ψυχαγωγικές ενασχολήσεις και στις διασκεδάσεις, αλλά στις σύμφωνες με την αρετή ενέργειες — όπως το έχουμε ήδη πει πιο πάνω.