Η πλάνη της νεομανίας

Πώς θα είναι ο κόσμος σε 50 χρόνια; Πώς θα είναι η καθημερινότητά σας; Τι αντικείμενα θα σας περιβάλλουν; Να πώς φαντάζονταν τη σημερινή μας πραγματικότητα τα άτομα που έθεταν στον εαυτό τους αυτά τα ερωτήματα πριν από 50 χρόνια: έβλεπαν τον ουρανό γεμάτο ιπτάμενα αυτοκίνητα. Πόλεις σαν κρυστάλλινους κόσμους – τρένα με μαγνητικά υποστηρίγματα να ελίσσονται σαν μακαρόνια ανάμεσα σε γυάλινους ουρανοξύστες. Μας έβλεπαν να μένουμε σε πλαστικά κελιά, να δουλεύουμε σε υπόγειες πόλεις, να περνάμε τις διακοπές μας στη Σελήνη και να τρεφόμαστε με χάπια. Μας φαντάζονταν σ’ έναν κόσμο όπου δε γεννάμε παιδιά, αλλά τα διαλέγουμε από κατάλογο. Έναν κόσμο στον οποίο οι καλύτεροί μας φίλοι είναι ρομπότ, όπου ο θάνατος δεν υπάρχει πια και όπου έχουμε προ πολλού ανταλλάξει το καλό μας παλιό ποδήλατο μ’ ένα αεριωθούμενο.

 Κοιτάξτε γύρω σας. Κάθεστε σε καρέκλα – μια εφεύρεση της Αιγύπτου των Φαραώ. Φοράτε παντελόνι, που επινοήθηκε εδώ και πάνω από 5.000 χρόνια και τροποποιήθηκε από αρχαία γερμανικά φύλα γύρω στο 750 π.Χ. Τα δερμάτινα παπούτσια σας δημιουργήθηκαν στη διάρκεια των τελευταίων παγετώνων. Το ράφι με τα βιβλία σας πιθανότατα δεν είναι από πλαστικό, αλλά από ξύλο, το παλιότερο υλικό του κόσμου. Διαβάζετε αυτό το κείμενο σε τυπωμένο χαρτί και ίσως με γυαλιά – όπως ο προπάππος σας. Για να φάτε, πιθανότατα κάθεστε, όπως κι εκείνος, σ’ ένα ξύλινο τραπέζι και φέρνετε στο στόμα σας μ’ ένα πιρούνι (εφεύρεση της ρωμαϊκής εποχής) κομμάτια νεκρών ζώων και φυτών. Τίποτα δεν άλλαξε.

 Αλλά πώς θα είναι ο κόσμος σε 50 χρόνια; Να περιμένετε ότι οι περισσότερες τεχνολογίες που υπάρχουν εδώ και τουλάχιστον 50 χρόνια θα διαρκέσουν μισόν αιώνα ακόμα. Επιπλέον, οι πιο πρόσφατες τεχνολογίες θα είναι ξεπερασμένες σε λίγα χρόνια. Γιατί; Θεωρήστε τις τεχνολογίες σαν είδη ζώων: όσες άντεξαν στην καταιγίδα της καινοτομίας εδώ και αιώνες θα αντέξουν και στο μέλλον. Το παλιό αντέχει στον χρόνο, διαθέτει μια έμφυτη λογική – ακόμα κι αν δεν την καταλαβαίνουμε πάντα. Αν κάτι επιβιώνει στο πέρασμα των αιώνων, αυτό δεν είναι τυχαίο. Υπάρχει σίγουρα κάποιος λόγος.

Κάθε κοινωνία που φαντάζεται το μέλλον της δίνει πολύ περισσότερο βάρος στις πιο συναρπαστικές εφευρέσεις της στιγμής, στις περίφημες «killer apps», δηλαδή αυτές τις τρομερές εφαρμογές που αποκτούν ευρεία χρήση και προβάλλουν ως υπερπολύτιμες. Και κάθε κοινωνία υποτιμά τον ρόλο των παραδοσιακών τεχνικών. Με την κατάκτηση του διαστήματος στη δεκαετία του 1960, φανταζόμασταν ότι θα πηγαίναμε σχολικές εκδρομές στον πλανήτη Άρη. Με την επανάσταση του πλαστικού της δεκαετίας του 1970, φανταζόμασταν ότι θα ζούμε σε πλαστικά σπίτια. Υπερεκτιμάμε συστηματικά τον ρόλο της καινοτομίας. Ο Νασσίμ Τάλεμπ αποδίδει αυτή την τάση στην πλάνη της μανίας του καινούριου ή νεομανίας. Κι όμως, το αντικείμενο της τελευταίας λέξης της μόδας θα εξαφανιστεί γρηγορότερα από όσο νομίζουμε. Έχετε αυτό στο μυαλό σας την επόμενη φορά που θα συμμετάσχετε σε μια συνάντηση επιχειρηματικής στρατηγικής. Η καθημερινότητά σας σε 50 χρόνια θα μοιάζει γενικά με τη σημερινή ζωή σας. Βεβαίως, θα βρέχει από παντού καινούρια gadget που λειτουργούν με δήθεν μαγικές τεχνολογίες. Αλλά δε θα διαρκέσουν πολύ. Το bullshit filter της ιστορίας («το φίλτρο κουταμάρας») θα τα εξαλείψει. Η μανία του καινούριου έχει και μια άλλη όψη. Παλιότερα συμπαθούσα τους early adopters, αυτήν τη φυλή των ανθρώπων που θέλουν να είναι πάντοτε οι πρώτοι που θα υιοθετήσουν μια καινούρια τάση και δεν μπορούν να ζήσουν χωρίς το τελευταίο iPhone. Θεωρούσα αυτούς τους ανθρώπους προχωρημένους για την εποχή τους. Σήμερα τους θεωρώ άτομα παράλογα, προσβεβλημένα από κάποια αρρώστια. Το απτό πλεονέκτημα που μπορεί να τους προσφέρει μια εφεύρεση δεν τους ενδιαφέρει ουσιαστικά. Αυτό που μετράει στα μάτια τους είναι μόνο το καινούριο.

Είναι προφανές ότι δε χρειάζεται σκληρή προσπάθεια για να προβλέψετε το μέλλον. Ο Μαξ Φρις το έδειχνε τέλεια στο Homo faber, ένα μυθιστόρημα του 1957. Ένας μηχανικός προβλέπει έναν μελλοντικό κόσμο συνδεδεμένο ηλεκτρονικά: «Γελάτε, κύριοι, αλλά έτσι είναι, το να ταξιδεύεις είναι ξεπερασμένο· θα έρθει μια μέρα όπου δε θα κυκλοφορούν άνθρωποι στον πλανήτη. Μόνον οι νεόνυμφοι θα μετακινούνται ακόμα – κανένας άλλος». Το διάβασα πριν από λίγους μήνες, μέσα σ’ ένα αεροπλάνο για τη Νέα Υόρκη.