Ο όρος διασταύρωση των ειδών ("Kreuzung der Gattungen") επινοήθηκε από τον Γερμανό φιλόλογο Wilhelm Kroll το 1924, ο οποίος θέλησε με αυτόν τον τρόπο να περιγράψει τον συνδυασμό διαφορετικών υφολογικών, θεματικών και στιλιστικών γνωρισμάτων για τη δημιουργία νέων λογοτεχνικών ειδών. Η τάση να καταστρατηγούνται τα όρια των κλασικών ειδών της επικής, λυρικής και δραματικής ποίησης είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη μεταξύ των υποστηρικτών της αλεξανδρινής νεωτερικότητας. Ο Καλλίμαχος εισηγείται την πολυείδεια στην ποίηση στον προγραμματικό 13ο Ίαμβο (απ. 203, 30-34):
«Ποιος ήταν εκείνος που πρόσταξε «Εσύ να γράφεις ελεγείες! Κι εσύ στο μέτρο το ηρωικό! Και σένα σου 'λαχε απ' τους θεούς να συνθέτεις τραγωδίες»; Νομίζω κανένας».
Ένας τομέας στον οποίο είναι εμφανέστατη η διασταύρωση των ειδών είναι η ποιητική φόρμα, με κύρια συνέπεια την αποσύνδεση των ειδών από τις παραδοσιακές συμβάσεις διαλέκτου, μέτρου και μουσικής. Αποκομμένοι από τις συνθήκες σύνθεσης και παράστασης της λυρικής ποίησης όπως εφαρμόζονταν κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή (η μουσική είχε αυτονομηθεί από το μέτρο, ενώ συχνά το λυρικό «τραγούδι» προοριζόταν μόνο για απαγγελία), οι ελληνιστικοί ποιητές δεν ήταν υποχρεωμένοι να ακολουθούν τους αυστηρούς κανόνες του πινδαρικού ή αλκμανικού λυρισμού. Αντίθετα, συνηθίζεται αυτήν την εποχή να συνδυάζονται λυρικά μέτρα μεταξύ τους όχι μόνο στο πλαίσιο μιας ποιητικής συλλογής όπως οι Ίαμβοι του Καλλιμάχου αλλά ακόμη και στα όρια του ίδιου ποιήματος∙ δεν είναι τυχαία εξάλλου η επινόηση νέων μετρικών μορφών που παίρνουν το όνομά τους από τους ελληνιστικούς ποιητές που τις χρησιμοποίησαν για πρώτη φορά (ο φαλαίκειος από τον επιγραμματοποιό Φάλαικο, ο ασκληπιάδειος από τον επιγραμματοποιό Ασκληπιάδη και ο σωτάδειος από τον σατιρικό Σωτάδη). Η επική ποίηση υφίσταται παρόμοιες μεταλλάξεις, αφού ο δακτυλικός εξάμετρος χρησιμοποιείται σε νεόκοπα ελληνιστικά είδη όπως το ειδύλλιο και το επύλλιο, ενώ δεν απαντά σε παραδοσιακές μορφές όπως ο αφηγηματικός ύμνος (χαρακτηριστικό παράδειγμα ο 5ος ύμνος του Καλλιμάχου Εἰς λουτρὰ τῆς Παλλάδος που γράφεται σε ελεγειακό δίστιχο και δωρική διάλεκτο). Παρόμοια το δράμα γίνεται συχνά ποίηση βιβλίου (Lesedrama όπως η Αλεξάνδρα του Λυκόφρωνα) και πεδίο τολμηρών πειραματισμών (παράδειγμα η ανάμιξη μίμου και ιάμβου από τον Ηρώνδα).
Κείμενα:
· Καλλίμαχος, Ία. 13* (Υπεράσπιση της πολυειδείας στην ποίηση)
· Θεόκριτος, Ειδύλλιο 1 (Το πρόγραμμα της βουκολικής ποιητικής)
----------------------
*Το ποιητικό μανιφέστο του Καλλιμάχου
Ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος (ακμή 285-246 π.Χ.) είναι ο εισηγητής της Αλεξανδρινής νεωτερικής ποίησης και το πρότυπο του κινήματος των poetae novi στη Ρώμη υπό τον Κάτουλλο αλλά και της ρωμαϊκής ελεγείας από τον Προπέρτιο ως τον Οβίδιο. Πρέσβευε τη σύνθεση λογιότητας και ποίησης, θέτοντας ως προϋπόθεση της καλλιτεχνικής δημιουργίας τη λεπτότητα και την καθαρότητα. Ταυτισμένος σχεδόν με το Μουσείο (ανήκε στην αυλή του Πτολεμαίου Β΄ του Φιλάδελφου) και τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας (αν και ποτέ δεν ανέλαβε επίσημα τα καθήκοντα του Βιβλιοθηκάριου), ο Καλλίμαχος ήταν λόγιος, γραμματικός, λεξικογράφος, παραδοξογράφος, ποιητής — μία πολύπλευρη προσωπικότητα που αναγνωρίστηκε ως αρχηγέτης μιας μοντερνιστικής επανάστασης στην ποίηση αλλά και προκάλεσε τον φθόνο πολλών από τους ομοτέχνους του.
Αυτούς τους τελευταίους τους αποκαλεί περιφρονητικά «Τελχίνες» στο κατεξοχήν προγραμματικό κείμενό του, τον ποιητολογικού περιεχομένου Πρόλογο των Αιτίων [Καλλίμαχος, Αίτια. απ.1]:
Οι Τελχίνες, αυτοί οι αδαείς που δεν αξιώθηκαν τη φιλία της Μούσας … μουρμουρίζουν για την ποίησή μου. Μου καταμαρτυρούν ότι δεν άπλωσα ποίημα ενιαίο και συνεχές σε πολλές χιλιάδες στίχους περί βασιλέων και ηρώων, αλλά κλώθω, λέει, του τραγουδιού το νήμα λιγοστό σαν το μικρό παιδί, ενώ μετράω δεκαετίες ουκ ολίγες.
Σύμφωνα με έναν αρχαίο κατάλογο σε αυτούς περιλαμβάνονται οι επιγραμματοποιοί Ασκληπιάδης ο Σάμιος και Ποσείδιππος από την Πέλλα καθώς και ο περιπατητικός Πραξιφάνης ο Μυτιληναίος. Εναντίον τους ο Καλλίμαχος αντιπαρατάσσει τους δικούς του λογοτεχνικούς κανόνες, αποτυπωμένους σε μια σειρά από όρους —ὀλίγος, λεπταλέος, γλυκύς, λιγύς, σοφίη και τέχνη—, καθώς και σε εύγλωττες μεταφορές, όπως του ποιητή-τζίτζικα και του στενού, απάτητου μονοπατιού της νέας ποίησης.
Φαίνεται ότι ο κύριος στόχος του Καλλιμάχου ήταν η στομφώδης ποίηση που γραφόταν κατά απομίμηση των μεγάλων ποιητών του παρελθόντος και κυρίως του ομηρικού έπους. Η άποψη ότι ο Καλλίμαχος στρεφόταν ενάντια στους ομηρίζοντες επικούς ποιητές της εποχής του μπορεί σήμερα να απορρίπτεται από την έρευνα ως υπερβολική, ωστόσο αποτελούσε έναν ζωντανό θρύλο ήδη από τα χρόνια του ποιητή. Σύμφωνα με τις αρχαίες βιογραφίες μάλιστα, ο Καλλίμαχος απέρριψε ως κακόγουστο ομηρίζον έπος τα Αργοναυτικά του μαθητή του Απολλώνιου Ρόδιου κι εκείνος σε απάντηση του αφιέρωσε ένα αιχμηρό δίστιχο [ΑΠ. 11.275]:
Ο Καλλίμαχος, το κάθαρμα, ο απατεώνας, ο ξύλινος νους∙ ο υπαίτιος, ο που συνέθεσε τα Αίτια Καλλίμαχος.
Ακόμη κι αν η διαμάχη με τον Απολλώνιο θεωρείται πλέον ένα πλασματικό ανέκδοτο, η αντίθεση του Καλλιμάχου προς την πολύστιχη, μακροσκελή ποίηση χωρίς την εκλεπτυσμένη προσοχή στη λεπτομέρεια ήταν πέρα για πέρα πραγματική. Στον Καλλίμαχο αποδίδεται η φράση (απ. 465 Pf.) το μεγάλο βιβλίο είναι μεγάλη συμφορά, ενώ τα αρχαία σχόλια μαρτυρούν ότι το επύλλιό του Ἑκάλη γράφτηκε ως απάντηση σε εκείνους που τον κατηγορούσαν ότι δεν μπορούσε να γράψει ένα μεγάλο ποίημα. Εκτός από τη λεπτότητα, τα καλλιμαχικά ιδεώδη περιλαμβάνουν την εμμονή στην καθαρότητα, την υποστήριξη της πολυείδειας, την αποφυγή των ηρωικών θεμάτων και την εμμονή στις μικρές ποιητικές φόρμες όπως το επίγραμμα.
Κείμενα:
· Καλλίμαχος, Πρόλογος στα Αίτια (Το ποιητικό μανιφέστο)
· Καλλίμαχος, 'Υμν. Απόλλ. 105-113 (Η θεωρία της ποιητικής καθαρότητας)
· Καλλίμαχος, Ία. 13 (Υπεράσπιση της πολυειδείας στην ποίηση)
· Καλλίμαχος, Επίγραμμα 28 (Η απόρριψη του κύκλιου έπους)
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου