Εμπεδοκλής: πώς να σκεπτόμαστε το ρυθμό του κόσμου;

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ: περίπου: 495/4–435/434

Προς τον λογισμό και τον ρυθμό του κόσμου

§1

Η έννοια της φιλίας είναι κεντρική σε όλο το φάσμα της αρχαίας ελληνικής σκέψης και συνυφαίνεται με ένα πλούσιο πλέγμα σχέσεων και αντίστοιχων σημασιών. Παρόμοια ισχύει και για την έννοια της έριδας. Στους Προσωκρατικούς η φιλία έχει, κυρίως, το χαρακτήρα της κοσμολογικής αρχής και παραπέμπει σε ένα είδος ή τρόπο του Είναι ή της τάξης, που συνέχει τον κόσμο. Πιο ειδικά και συστηματικά στον Εμπεδοκλή συνιστά την αρχή και την αιτία του καλού. Ποιος ήταν ο Εμπεδοκλής; Ήταν ο ποιητής-φιλόσοφος της προσωκρατικής περιόδου –αρχή του πέμπτου αιώνα π.Χ.–, που με τον χυμώδη λόγο του και τη χαρισματική του ευστροφία επιχείρησε να κατανοήσει τα ανθρώπινα πράγματα με βάση μια οντολογικά προσδιορισμένη αρχή της ισότητας. Φαίνεται να έχει γράψει έργα σχετικά με την ιατρική, την πολιτική, ήτοι περί ισότητας, και φιλοσοφικής υφής. Η σκέψη του είναι εντυπωσιακή: αγκαλιάζει το σύνολο του κοσμικού συστήματος σε άρρηκτο δεσμό με πρωτοποριακές προτάσεις για ριζική και συμπαντική ανανέωση του –ανθρώπινου– κόσμου. Βασικό μοτίβο της εύτακτης οργάνωσης της σκέψης του ήταν η κατά το δυνατόν ολοκληρωμένη και αντικειμενική αιτιολόγηση της πραγματικής δομής του τρίπτυχου: ζωή/βίος – φύση – ύλη. Μια τέτοια αιτιολόγηση ορθωνόταν ως αποφασιστική άρνηση εκείνης της ανεξέλικτης αντίληψης, «ολιγαρχικής» εκδοχής, περί αδυνατότητας του ανθρώπινου πνεύματος να συνδυάσει θεωρία της φύσης και θεωρία της ζωής. Συναφώς, η διδασκαλία του αντλούσε τη γοητεία της από την οντολογική διεύρυνση του Παρμενίδειου κοσμολογικού φάσματος: Φάος και Νύξ. Ο κοσμολογικός πλουραλισμός τείνει τώρα να εξετάζεται σε αναλογικές αποχρώσεις ενός συγκεκριμένου ιστορικού πλαισίου, που υπαγορεύει μια πιο προσεκτική παρατήρηση του περιβάλλοντος κόσμου, του καθημερινού μας περίκοσμου.

§2

 Σε ένα από τα σωζόμενα αποσπάσματά του (DK31 B3), ο Εμπεδοκλής παρατηρεί ότι πρέπει να αξιοποιούμε σωστά τη μαρτυρία των αισθήσεων: να δεχόμαστε, με μια ισόρροπη αναλογία προς τον ορθό λόγο, την αξιοπιστία της. Καθοδηγητική δύναμη, όπως μας λέει, είναι η σαφής γλώσσα: μας διανοίγει στην οδό της γνώσης και μας φανερώνει το καθετί. Για χάρη μιας τέτοιας φανέρωσης, ο Εμπεδοκλής δομεί το λόγο του με συνεκτικό, ορθολογικό τρόπο, χωρίς να παραβλέπει την ορισμένως αναγκαία ανάλυση. Η υποκειμενικότητα έτσι αυτού του λόγου δεν περιστρέφεται απλώς γύρω από τη δική της σοφία, αλλά δοκιμάζει την αντικειμενικότητά της μέσα στην αμετάβλητη ύπαρξη των τεσσάρων στοιχείων –γη, ύδωρ, αέρας, πυρ. Πρόκειται για τα λεγόμενα ριζώματα: καθεαυτά είναι αμετάβλητα και συνθέτουν εκείνη την πλουραλιστική βάση, δυνάμει της οποίας όλα τα όντα υπόκεινται αναγκαίως σε γένεση και φθορά και σε σχέσεις αναλογίας. Να γιατί, μας λέει αυτός ο κραταιός στοχαστής, δεν αρκεί να ακούμε με τα ίδια μας τα αυτιά τους δικούς του λόγους, όσο σοφοί κι αν είναι, αλλά να αναζητούμε την αλήθεια, ανασύροντας από αυτούς ή τέτοιους λόγους νοήματα που επιτρέπουν την κατανόηση της πραγματικότητας. Στο αβέβαιο σήμερα του δικού μας κόσμου, μια τέτοια κατανόηση παραμένει σε γενικές γραμμές αυτό που ζητά την πραγματοποίησή του.

§3

Στο απόσπασμα Β2, ο Εμπεδοκλής τονίζει με νόημα ότι οι άνθρωποι, αν και έχουν εξοπλιστεί με εκπληκτική νόηση, παγιδεύονται μέσα στο καθημερινά τυχαίο ή συμπτωματικό –το απολύτως αβέβαιο– και πιστεύουν ότι έχουν ανακαλύψει ένα ολόκληρο σύμπαν. Έτσι όμως καθιστούν τον εαυτό τους αδέξιο να παρατηρεί προσεκτικά τον κόσμο, με αποτέλεσμα να χάνονται μέσα σε αυτό που έπρεπε να ελέγχουν. Η μαγική λέξη στο εν λόγω απόσπασμα είναι: Μήτις [=νους, σοφία, ευφυία, πανουργία, φρόνηση …]. Αυτή ενσαρκώνει για τον άνθρωπο την τέχνη της βέβαιης, της σίγουρης πλοήγησης στη ζωή πάνω από εμπόδια, εξαπατήσεις και ψευδαισθήσεις. Όταν όμως λείπει, απελπισμένοι οι θνητοί σύρονται ως άβουλα όντα πέρα–δώθε. Αλλά ποιες δυνάμεις ρυθμίζουν την κίνηση του συμπαντικού και ανθρώπινου κόσμου; Το Νεῖκος και η Φιλότης. Η πρώτη λέξη σημαίνει την έχθρα, τη διαμάχη, την έριδα, τον αγώνα· στη θεολογικο-κοσμογονική της διάσταση πρωταγωνιστεί ως μια ισχυρή κοσμογονική θεότητα. Η δεύτερη παραπέμπει στη φιλία και την αγάπη· ως αρχέγονη δύναμη ταυτίζεται με το αρχέτυπο της θεάς Αφροδίτης. Στο απόσπασμα Β17, ο Εμπεδοκλής παρουσιάζει τις δυο αυτές δυνάμεις στην αυξομειωτική τους κίνηση ή στον εναλλασσόμενο κύκλο τους: φθορά, έχθρα, αμάχη, διαμάχη, αγώνας από τη μια· συμμετρία, εναρμόνιση, συμφιλίωση, αγάπη, έρως από την άλλη. Αυτή η κίνηση διέπει το πεπρωμένο των πάντων.

§4

Η ενεργοποίηση της Φιλότητας εμφανίζεται να ενώνει, να «δένει» τα όντα με την αγάπη. Η ενεργοποίηση του Νείκους σηματοδοτεί τη διεργασία ή διαδικασία αποχωρισμού, αποσύνθεσης, πολυδιάσπασης: δεσπόζει ο αγώνας του διαχωρισμού. Συνήθως, η πρώτη κίνηση ερμηνεύεται από διάφορους μελετητές του Εμπεδοκλή ως η θεμελιώδης, δεσπόζουσα και τελική κατάσταση, η οποία κατορθώνει να επικρατήσει επί της έχθρας, ενώ η κίνηση της τελευταίας είναι μια ενδιάμεση κινητική διαφορετικότητα μέσα στο όλον της αρμονίας. Αυτή η ερμηνεία έχει βάση υπό τον όρο ότι η Φιλότητα δεν προορίζεται να εξαφανίσει, να εκμηδενίσει τον χωρισμό, τη διάσπαση που επιβάλλει το Νείκος παρά να αξιοποιήσει τη διαφορετικότητα των στοιχείων ή των όντων και μέσα από την ανάμιξή τους να δημιουργεί εκάστοτε νέες κατηγορίες όντων, νέες μορφές ζωής και κατ’ επέκταση σκέψης. Η αντίληψη, επομένως, ότι όλα τα πράγματα στο τέλος τα κυβερνά η αγάπη, η συμφιλίωση και παρόμοια, για ορισμένες επιπόλαιες αναγνώσεις, φαίνεται άκρως θεολογική και ανόητη. Πράγματι, στη στρεβλή της παράσταση, ως τέτοια βαρύγδουπη ανοησία, αποτελεί και την («ηθική») δάδα της ενθάδε εξουσιαστικής μηχανής που λυσσομανά χωρίς αιδώ και με πολλή κρυψίνοια στέλνει μαζικά τους ανθρώπους στην απελπισία, στη φθορά, τη διαφθορά και τον θάνατο. Στην ουσιώδη της πρόσληψη, απεναντίας, πραγματώνει τη θεμελιώδη διαλεκτική αρχή του εσωτερικού δεσμού –με την αρχέγονη σημασία του όρου και όχι με τη χυδαία πολιτικο-θεολογική του σήμερα– και περαιτέρω της δημιουργίας σε ενδοσυνάφεια με την καθορισμένη ενότητα του κόσμου.

§5

Μια προσεκτική ανάγνωση, όπως μας επιτάσσει ο ίδιος ο ποιητικός λόγος του Εμπεδοκλή, συνηγορεί υπέρ ενός περιδινούμενου κύκλου Φιλότητας και Νείκους: αγάπης, ομορφιάς, αρμονίας και έριδας, αγώνα, χωρισμού, χωρίς αρχή και τέλος. Ο κοσμικός κύκλος, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, δεν διέπεται από καμιά προοπτική να αρχίζει και να τελειώνει κάποτε: είτε αίσια [=αγαπητικά, φιλικά] είτε «απαίσια» [=εχθρικά, εριστικά, ταξικά]. Κυβερνιέται μόνο και εσαεί από την επικράτηση της κεραυνοβόλας κίνησης: Νείκους και Φιλότητας: ισορροπία αντίρροπων δυνάμεων και συγχρόνως ισορροπία τρόμου. Η ισορροπία τρόμου δεν είναι υποχρεωτικά αρνητική φορά των συμπαντικών στοιχείων. Οντο-λογικά ιδωμένη είναι η ισορροπία, η αρμονία αντίρροπων δυνάμεων εν κινήσει· είναι το πυκνό σκοτάδι –κατά Εμπεδοκλή– της Αρμονίας, που κάνει την ύπαρξη του κόσμου να αγάλλεται μέσα στη μοναχική-μοναδική-μονήρη ευδαιμονία της. Μια οποιαδήποτε παραγνώριση τούτης της κίνησης, μέσα ας πούμε από «ηθικο-πολιτικά» κηρύγματα περί κοινωνικής ειρήνης κ.λπ., επιτρέπει στους αναίσθητους ημιβάρβαρους του σύγχρονου πολιτικού ωφελιμισμού να αυτοπαρουσιάζονται ως οι επίγειοι εκπρόσωποι της «θεάς Πολιτικής» και έτσι ως οι περιούσιες δυνάμεις μιας δικής τους, με τις ευλογίες του «θείου», αδίστακτης, εκδικητικής κυριαρχίας. Τότε συμβαίνει να αντιστρέφονται οι όροι: το Νείκος να προχωρεί από την περιφέρεια στην ενδοχώρα του κόσμου και η Φιλότης να εκδιώκεται στο περιθώριο. Και τούτο ενάντια στη φύση των πραγμάτων. Κατά τη φύση των πραγμάτων έχουμε: αιώνια διαπάλη Φιλότητος και Νείκους, με τελικό νικητή την άμεμπτη Φιλότητα ως την ενότητα, ή την ενοποιημένη Σφαίρα μέσα στην τροχιά της άπαυτης κυκλικής διαδικασίας-διεργασίας.