Όταν οι ιδέες κάνουν σεξ

Στα υπόλοιπα ζωικά είδη κάθε άτοµο αναπτύσσεται από τη νηπιακή ηλικία στην ενηλικίωση ή την ωριµότητα, κατακτώντας στη διάρκεια ενός και µόνο βίου όλη την τελειότητα την οποία µπορεί να αγγίξει η φύση του. Στους ανθρώπους όµως η πρόοδος δεν παρατηρείται µόνο σε κάθε άτοµο χωριστά, αλλά συνολικά στο είδος τους, γιατί αυτοί χτίζουν, σε κάθε διαδοχική εποχή, πάνω στα προϋπάρχοντα θεµέλια. -Ανταμ Φέργκιουσον - Δοκίμιο για την ιστορία της πολιτικής κοινωνίας

 

Πάνω στο γραφείο που κάθοµαι τώρα υπάρχουν δύο αντικείµενα µε το ίδιο περίπου µέγεθος και σχήµα. Το ένα είναι ένα ασύρµατο ποντίκι υπολογιστή, το άλλο ένας χειροπέλεκυς από τη Μέση Εποχή του Λίθου, ηλικίας µισού εκατοµµυρίου ετών.

 

Έχουν σχεδιαστεί και τα δύο έτσι ώστε να ταιριάζουν στην ανθρώπινη παλάµη, να ανταποκρίνονται στους περιορισµούς που θέτει η χρήση τους από ανθρώπινα όντα. Ανάµεσά τους όµως υπάρχουν και τεράστιες διαφορές.

• Το πρώτο αντικείµενο είναι µια σύνθετη κατασκευή από πολλά υλικά, έχει περίπλοκο εσωτερικό σχέδιο και συµπυκνώνει ποικίλους τοµείς γνώσης.
• Το δεύτερο αποτελείται αποκλειστικά από ένα υλικό και αντιπροσωπεύει τη δεξιοτεχνία ενός και µόνο ατόµου.

Οι διαφορές τους αποκαλύπτουν την τεράστια απόσταση που χωρίζει την εµπειρία του σύγχρονου ανθρώπου από την εµπειρία των ανθρώπων που ζούσαν πριν από µισό εκατοµµύριο χρόνια. 

 

Ποιο είναι λοιπόν το στοιχείο που επιτρέπει στα ανθρώπινα όντα να αλλάζουν διαρκώς τη ζωή τους µε τόσο θυελλώδη τρόπο; ∆εν είναι ότι µεταβάλλεται η ανθρώπινη φύση. Όπως το χέρι που κρατούσε τον χειροπέλεκυ είχε το ίδιο σχήµα µε το χέρι που κρατάει το ποντίκι, έτσι οι άνθρωποι τείνουν πάντα να αναζητούν την τροφή τους, να επιθυµούν το σεξ, να φροντίζουν τα παιδιά τους, να ανταγωνίζονται µεταξύ τους για το κοινωνικό στάτους και να αποφεύγουν τον πόνο ακριβώς όπως κάθε άλλο ζώο.

 

Αλλά και πολλά από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου είδους παραµένουν αµετάβλητα. Και στο άλλο άκρο της Γης να ταξιδέψει κανείς, θα συναντήσει το τραγούδι, το χαµόγελο, την οµιλία, την ερωτική ζήλια και την αίσθηση του χιούµορ – γνωρίσµατα από τα οποία κανένα δεν είναι ίδιο σε έναν χιµπατζή.

 

Αν ήταν εφικτό το ταξίδι στο παρελθόν, δεν θα δυσκολευόµασταν να συναισθανθούµε τα κίνητρα του Σαίξπηρ, του Οµήρου, του Κοµφούκιου και του Βούδα. Αν µπορούσα να συναντήσω τον άνθρωπο που ζωγράφισε τις εξαιρετικές βραχογραφίες των ρινόκερων στο σπήλαιο Σωβέ της νότιας Γαλλίας πριν από 32.000 χρόνια, είµαι βέβαιος πως θα τον έβρισκα απολύτως ανθρώπινο από κάθε ψυχολογική άποψη. Υπάρχουν πάρα πολλά στοιχεία της ανθρώπινης ζωής που δεν αλλάζουν.

 

Θα ήταν, ωστόσο, παράλογο να ισχυριστούµε πως η ζωή παραµένει ίδια όπως πριν από 32.000 χρόνια. Στο διάστηµα που έχει µεσολαβήσει, το είδος µας έχει αυξηθεί πληθυσµιακά κατά 100.000%, από τρία –κατ’ εκτίµηση– εκατοµµύρια σε επτά περίπου δισεκατοµµύρια.

 

Έχει κατακτήσει ανέσεις και πολυτέλειες που κανένα άλλο είδος δεν µπορεί να ονειρευτεί. Έχει αποικίσει και την τελευταία κατοικήσιµη γωνιά του πλανήτη κι έχει εξερευνήσει σχεδόν όλες τις µη κατοικήσιµες περιοχές. Έχει µεταβάλει την όψη, τη γενετική και τη χηµεία του κόσµου κι έχει οικειοποιηθεί περίπου το 23% της παραγωγικότητας όλων των χερσαίων φυτών για τους δικούς του σκοπούς. Έχει εξοπλιστεί µε ιδιαίτερες, µη τυχαίες διατάξεις ατόµων που ονοµάζονται τεχνολογικά προϊόντα, και τις οποίες επινοεί, αναθεωρεί και ανανεώνει σχεδόν αδιάκοπα.

 

Αυτό δεν ισχύει ούτε και για τα πιο έξυπνα πλάσµατα, όπως οι χιµπατζήδες, τα ρινοδέλφινα, οι παπαγάλοι και τα χταπόδια. Ορισµένα ζώα µπορεί περιστασιακά να χρησιµοποιούν εργαλεία ή να µετακινούνται σε διαφορετικό οικολογικό θώκο, αλλά δεν «βελτιώνουν το βιοτικό τους επίπεδο», ούτε βιώνουν «οικονοµική ανάπτυξη».

 

Από την άλλη πλευρά, δεν γνωρίζουν και τη «φτώχεια». ∆εν προχωρούν από τον έναν τρόπο ζωής στον άλλο – ούτε θρηνούν όταν συµβαίνει αυτό. ∆εν βιώνουν γεωργικές, αστικές, εµπορικές, βιοµηχανικές και πληροφορικές επαναστάσεις, πολλώ δε µάλλον Αναγέννηση, Μεταρρύθµιση, κραχ, δηµογραφικές µεταβάσεις, εµφύλιους και ψυχρούς πολέµους, πολιτισµικούς πολέµους ή πιστωτικές κρίσεις.

 

Στο γραφείο που κάθοµαι τώρα περιβάλλοµαι από πράγµατα (τηλέφωνα, βιβλία, ηλεκτρονικούς υπολογιστές, φωτογραφίες, συνδετήρες, κούπες του καφέ) που κανένας πίθηκος δεν έφτιαξε ποτέ ούτε καν σε υποτυπώδη µορφή. Τροφοδοτώ µε ψηφιακές πληροφορίες µια οθόνη µε έναν τρόπο που κανένα δελφίνι δεν κατάφερε να κάνει ποτέ. Αντιλαµβάνοµαι αφηρηµένες έννοιες (την ηµεροµηνία, την πρόγνωση του καιρού, τον δεύτερο νόµο της θερµοδυναµικής) που κανένας παπαγάλος δεν µπορεί ούτε στο ελάχιστο να προσεγγίσει. Είµαι αναµφισβήτητα διαφορετικός. Αλλά τι είναι αυτό που µε κάνει τόσο διαφορετικό;

 

Η απάντηση δεν µπορεί να είναι απλώς ότι έχω µεγαλύτερο εγκέφαλο από τα άλλα ζώα. Σε τελική ανάλυση, οι Νεάντερταλ της ύστερης περιόδου είχαν κατά µέσο όρο µεγαλύτερο εγκέφαλο από τον δικό µου, ωστόσο δεν γνώρισαν αυτή την ορµητική πολιτισµική µεταβολή. Επιπλέον, όσο µεγαλύτερος κι αν είναι ο εγκέφαλός µου σε σύγκριση µε κάποιο άλλο ζωικό είδος, δεν έχω την παραµικρή ιδέα πώς να κατασκευάζω κούπες του καφέ ή συνδετήρες, πόσω µάλλον πώς να κάνω µετεωρολογικές προγνώσεις.

 

Ο ψυχολόγος Ντάνιελ Γκίλµπερτ αναφέρει συχνά, αστειευόµενος, ότι όλοι οι συνάδελφοί του έχουν την υποχρέωση κάποια στιγµή στην καριέρα τους να ολοκληρώσουν µια φράση που αρχίζει ως εξής: «Το ανθρώπινο ον είναι το µόνο ζώο που... ».

 

Η γλώσσα, η έλλογη σκέψη, η φωτιά, το µαγείρεµα, η κατασκευή εργαλείων, η αυτοσυνείδηση, η εξαπάτηση, η µίµηση, η τέχνη, η θρησκεία, οι αντιτακτοί αντίχειρες, η χρήση όπλων, η όρθια στάση, η µέριµνα για τους ηλικιωµένους προγόνους – η λίστα µε τα γνωρίσµατα που αποδίδονται αποκλειστικά στα ανθρώπινα όντα είναι πραγµατικά µακροσκελής. Επίσης µακροσκελείς όµως είναι και οι λίστες µε τα µοναδικά χαρακτηριστικά του µυρµηγκοφάγου ή πουλιού Corythaixoides personatus. Όλα τα παραπάνω γνωρίσµατα είναι όν τως µοναδικά στον άνθρωπο και πολύ χρήσιµα στον σύγχρονο τρόπο διαβίωσής του.

 

Αυτό που θα προσπαθήσω όµως να δείξω είναι ότι, µε εξαίρεση ίσως τη γλώσσα, κανένα από τα γνωρίσµατα αυτά δεν εµφανίστηκε την κατάλληλη στιγµή ούτε άσκησε την κατάλληλη επίδραση στην ανθρώπινη ιστορία ώστε να µπορεί να εξηγήσει την απροσδόκητη µεταβολή από έναν απλώς επιτυχηµένο πιθηκάνθρωπο σε έναν διαρκώς αναπτυσσόµενο προοδευτικό εκσυγχρονιστή. Τα περισσότερα από τα ιδιαίτερα γνωρίσµατα του ανθρώπου εµφανίστηκαν πάρα πολύ νωρίς και δεν είχαν τέτοιες οικολογικές επιπτώσεις.

 

Το να διαθέτει κανείς επαρκή αντίληψη για να θέλει να βάφει το σώµα του ή για να επιλύει ένα πρόβληµα µε τη λογική είναι µεν καλό, αλλά δεν οδηγεί στην οικολογική κατάκτηση του κόσµου. Βεβαίως, ο µεγάλος εγκέφαλος και η γλώσσα µπορεί να είναι απαραίτητα στα ανθρώπινα όντα για να αντεπεξέλθουν σε έναν κόσµο τεχνολογικών νεωτερισµών. Και δεν υπάρχει αµφιβολία πως οι άνθρωποι είναι ικανότατοι στην κοινωνική µάθηση, ξεπερνώντας ακόµη και τους χιµπατζήδες στην εµµονή τους για πιστή µίµηση.

 

Αλλά ο µεγάλος εγκέφαλος, η µίµηση και η γλώσσα δεν είναι καθεαυτά η εξήγηση για την ευηµερία και την πρόοδο και τη φτώχεια. ∆εν προκαλούν καθεαυτά µεταβολές στο βιοτικό επίπεδο. Οι Νεάντερταλ διέθεταν όλα αυτά τα χαρακτηριστικά: τεράστιο εγκέφαλο, πιθανότατα σύνθετες γλώσσες και άφθονη τεχνολογία. Αλλά δεν εξαπλώθηκαν ποτέ πέρα από τον θώκο τους. Θα ήταν λάθος κατά τη γνώµη µου να αναζητήσουµε µέσα στο κεφάλι του ανθρώπου την εξήγηση για αυτή την εκπληκτική ικανότητα του είδους µας για µεταβολή. ∆εν ήταν κάτι που συνέβη µέσα σε έναν εγκέφαλο. Ήταν κάτι που συνέβη ανάµεσα σε διαφορετικούς εγκεφάλους. Ήταν ένα συλλογικό φαινόµενο.

 

Ας ρίξουµε ακόµη µια µατιά στον χειροπέλεκυ και το ποντίκι. Είναι και τα δύο «ανθρώπινα δηµιουργήµατα», αλλά το ένα κατασκευάστηκε από έναν µόνο άνθρωπο ενώ το άλλο από εκατοντάδες, αν όχι από εκατοµµύρια, ανθρώπους. Αυτό εννοώ µε τον όρο συλλογική νοηµοσύνη. Κανένας µεµονωµένος άνθρωπος δεν ξέρει πώς να φτιάξει ένα ποντίκι για υπολογιστή. Ο εργάτης που το συναρµολόγησε στο εργοστάσιο δεν γνώριζε πώς να αντλήσει το πετρέλαιο από το οποίο προήλθε το πλαστικό υλικό, ή αντίστροφα.

Σε ένα ορισµένο χρονικό σηµείο, η ανθρώπινη νοηµοσύνη έγινε συλλογική και συσσωρευτική µε έναν τρόπο που δεν συνέβη σε κανένα άλλο ζώο.

Matt Ridley - Ορθολογική αισιοδοξία / Πώς αναδύεται εξελικτικά η ευημερία