Πριν από 75.000 χρόνια, οι πρόγονοί μας ήταν ασήμαντα ζώα. Το πιο σημαντικό που πρέπει να ξέρουμε για τους προϊστορικούς ανθρώπους είναι ότι ήταν ασήμαντοι. Ο αντίκτυπός τους στον κόσμο δεν ήταν μεγαλύτερο από των μεδουσών ή των πυγολαμπίδων ή τρυποκάρυδων. Εν αντιθέσει, σήμερα ελέγχουμε αυτόν τον πλανήτη. Άρα το ερώτημα είναι: Πώς φτάσαμε από εκεί ως εδώ; Πώς αλλάξαμε, από ασήμαντοι πίθηκοι που κοιτούσαν την δουλειά τους σε μια γωνία της Αφρικής, σε κυβερνήτες του πλανήτη Γη;Συνήθως, ψάχνουμε για τις διαφορές ανάμεσα σε εμάς και όλα τα άλλα ζώα σε ατομικό επίπεδο. Θέλουμε να πιστέψουμε – εγώ θέλω να πιστεύω – ότι υπάρχει κάτι ξεχωριστό πάνω μου, το σώμα μου, το μυαλό μου, που με κάνει τόσο ανώτερο από ένα σκυλί, ένα χοίρο ή ένα χιμπατζή. Αλλά η αλήθεια είναι ότι σε ατομικό επίπεδο δυστυχώς μοιάζω πολύ με χιμπατζή. Αν βάζατε εμένα και έναν χιμπατζή σε ένα ερημικό νησί, κι έπρεπε να αγωνιστούμε για επιβίωση για να δούμε ποιος θα επιβίωνε καλύτερα, σαφώς θα στοιχημάτιζα στον χιμπατζή, όχι στον εαυτό μου. Δεν υπάρχει κάποιο πρόβλημα με εμένα προσωπικά. Υποθέτω ότι αν έπαιρναν οποιονδήποτε από εσάς,και σας έβαζαν μόνους με έναν χιμπατζή σε κάποιο νησί, ο χιμπατζής θα τα κατάφερνε πολύ καλύτερα.
Η αληθινή διαφορά ανάμεσα στους ανθρώπους και όλα τα άλλα ζώα δεν είναι σε ατομικό επίπεδο. Είναι σε συλλογικό επίπεδο. Οι άνθρωποι ελέγχουν τον πλανήτη επειδή είναι τα μόνα ζώα που μπορούν να συνεργαστούν ευέλικτα και σε μεγάλους αριθμούς.Υπάρχουν και άλλα ζώα, όπως τα κοινωνικά έντομα, οι μέλισσες, τα μυρμήγκια, που μπορούν να συνεργαστούν σε μεγάλους αριθμούς αλλά όχι και τόσο ευέλικτα. Η συνεργασία τους είναι άκαμπτη. Βασικά υπάρχει μόνο ένας τρόπος που ένα μελίσσι μπορεί να λειτουργήσει. Αν υπάρξει κάποια νέα ευκαιρία, ή κάποιος νέος κίνδυνος, οι μέλισσες δεν μπορούν να αλλάξουν το κοινωνικό τους σύστημα εν μία νυκτί. Δεν μπορούν, για παράδειγμα, να εκτελέσουν την βασίλισσα εγκαθιδρύοντας δημοκρατία μελισσών, ή μια κομμουνιστική δικτατορία εργατριών μελισσών.
Άλλα ζώα, σαν τα κοινωνικά θηλαστικά -λύκοι, ελέφαντες, δελφίνια, χιμπατζήδες- μπορούν να συνεργαστούν πολύ πιο ευέλικτα, αλλά το κάνουν μόνο σε μικρούς αριθμούς, επειδή η συνεργασία ανάμεσα σε χιμπατζίδες βασίζεται στην οικειότητα που έχουν μεταξύ τους.Είμαι ένας χιμπατζής και είσαι ένας χιμπατζής, και θέλω να συνεργαστώ μαζί σου, πρέπει να σε ξέρω προσωπικά. Τι είδους χιμπατζής είσαι; Είσαι ένας καλός χιμπατζής; Είσαι ένας σατανικός χιμπατζής; Είσαι αξιόπιστος; Αν δεν σε ξέρω, πώς μπορώ να συνεργαστώ μαζί σου;
Το μόνο ζώο που συνδυάζει τις δύο ικανότητες και συνεργάζεται τόσο ευέλικτα όσο και σε μεγάλους αριθμούς είμαστε εμείς, οι Χόμο σάπιενς. Ένας εναντίον ενός, ή ακόμα 10 εναντίον 10 οι χιμπατζίδες θα ήταν καλύτεροι από εμάς. Αλλά, αν βάλετε 1.000 ανθρώπους εναντίον 1.000 χιμπατζίδων, οι άνθρωποι θα κερδίσουν εύκολα, για τον απλό λόγο ότι χίλιοι χιμπατζίδες δεν μπορούν να συνεργαστούν καθόλου. Και αν προσπαθήσετε να στριμώξετε 100.000 χιμπατζίδες στην Όξφορντ Στριτ ή στο Γουέμπλεϊ, ή στην Πλατεία Τιενανμέν ή στο Βατικανό, θα έχετε χάος, το απόλυτο χάος. Φανταστείτε το Γουέμπλεϊ με 100.000 χιμπατζίδες. Σκέτη τρέλα.
Εν αντιθέσει, οι άνθρωποι συνήθως συγκεντρώνονται εκεί κατά δεκάδες χιλιάδες και το αποτέλεσμα συνήθως δεν είναι χαοτικό. Το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά προηγμένα και αποτελεσματικά δίκτυα συνεργασίας. Όλα τα μεγάλα επιτεύγματα του ανθρώπου στην ιστορία, είτε το μιλάμε για χτίσιμο πυραμίδων είτε για πτήσεις στο φεγγάρι, βασίστηκαν, όχι σε ατομικές ικανότητες, αλλά στην ικανότητα να συνεργαζόμαστε ευέλικτα σε μεγάλους αριθμούς.
Σκεφτείτε ακόμα και αυτή την ομιλία που κάνω τώρα. Στέκομαι μπροστά από ένα κοινό περίπου 300 με 400 ανθρώπων, οι περισσότεροι από τους οποίους μου είστε εντελώς άγνωστοι. Ομοίως, δεν ξέρω όλους τους ανθρώπους που οργάνωσαν και δούλεψαν για αυτή την εκδήλωση Δεν ξέρω τον πιλότο και το πλήρωμα του αεροπλάνου που με έφερε εδώ, χθες, στο Λονδίνο. Δεν ξέρω τους ανθρώπους που εφηύραν και κατασκεύασαν αυτό το μικρόφωνο και αυτές τις κάμερες, που καταγράφουν αυτά που λέω. Δεν ξέρω τους ανθρώπους που έγραψαν όλα τα βιβλία και τα άρθρα που διάβασα για να προετοιμαστώ για αυτή την ομιλία Και σίγουρα δεν ξέρω όλους τους ανθρώπους που μπορεί να βλέπουν αυτή την ομιλία μέσω διαδικτύου, κάπου στο Μπουένος Άιρες ή στο Νέο Δελχί.
Ωστόσο, αν και δεν γνωρίζουμε ο ένας τον άλλο, δουλεύουμε μαζί για να δημιουργήσουμε αυτή την παγκόσμια ανταλλαγή ιδεών. Αυτό είναι κάτι που οι χιμπατζίδες δεν μπορούν να κάνουν. Επικοινωνούν, βέβαια, αλλά δεν θα βρείτε ποτέ έναν χιμπατζή να ταξιδεύει σε μια μακρινή ομάδα χιμπατζήδων για να δώσει μια ομιλία για μπανάνες ή για ελέφαντες, ή οτιδήποτε άλλο που μπορεί να ενδιαφέρει τους χιμπατζίδες. Η συνεργασία βέβαια δεν είναι πάντοτε καλή. Όλα τα φρικτά πράγματα που έχουν κάνει οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια της ιστορίας – κι έχουμε κάνει μερικά πολύ φρικτά πράγματα – όλα αυτά βασίζονται επίσης στην συνεργασία σε μεγάλη κλίμακα. Οι φυλακές είναι ένα σύστημα συνεργασίας. Τα σφαγεία είναι ένα σύστημα συνεργασίας. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης είναι ένα σύστημα συνεργασίας. Οι χιμπατζίδες δεν έχουν σφαγεία και φυλακές και στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Ας υποθέσουμε ότι κατάφερα να σας πείσω ότι ίσως ναι, ελέγχουμε τον κόσμο επειδή συνεργαζόμαστε ευέλικτα και σε μεγάλους αριθμούς. Η αμέσως επόμενη ερώτηση που αμέσως γεννιέται στο μυαλό ενός περίεργου ακροατή είναι: Πώς, ακριβώς, το κάνουμε; Τι μας επιτρέπει, μόνο σε εμάς από όλα τα ζώα, να συνεργαζόμαστε έτσι; Η απάντηση είναι η φαντασία μας. Συνεργαζόμαστε ευέλικτα με αμέτρητους ξένους, επειδή μόνο εμείς, από όλα τα ζώα στον πλανήτη, δημιουργούμε και πιστεύουμε σε φαντασιώσεις, σε φανταστικές ιστορίες. Κι εφόσον όλοι πιστεύουν στην ίδια φαντασίωση, όλοι υπακούν και ακολουθούν τους ίδιους κανόνες, τις ίδιες νόρμες, τις ίδιες αξίες.
Όλα τα άλλα ζώα χρησιμοποιούν το επικοινωνιακό τους σύστημα μόνο για να περιγράψουν την πραγματικότητα. Ένας χιμπατζής θα πει, «Δείτε! Ένα λιοντάρι, ας φύγουμε!» ή «Δείτε! Να μια μπανανιά! Ας πάμε να πάρουμε μπανάνες!» Οι άνθρωποι, από την άλλη, με την γλώσσα δεν περιγράφουν μόνο την πραγματικότητα, αλλά για να φτιάξουν νέες πραγματικότητες, πλασματικές πραγματικότητες. Ένας άνθρωπος μπορεί να πει «Δείτε, υπάρχει ένας θεός πάνω από τα σύννεφα! Και αν δεν κάνεις ό,τι σου λέω, όταν πεθάνεις, ο Θεός θα σε τιμωρήσει και θα σε στείλει στην κόλαση». Αν όλοι σας πιστέψετε την ιστορία που εφηύρα, τότε θα ακολουθήσετε τις ίδιες νόρμες και νόμους και αξίες, και θα συνεργαστείτε. Μόνο οι άνθρωποι μπορούν να το κάνουν αυτό. Δεν θα πείσετε ποτέ ένα χιμπατζή να σας δώσει μια μπανάνα με την υπόσχεση «…αφού πεθάνεις, θα πας στον παράδεισο των χιμπατζίδων…», «…και θα πάρεις πολλές μπανάνες για τις καλές σου πράξεις. Άρα δώσε μου αυτή την μπανάνα». Κανένας χιμπατζής δεν θα πιστέψει αυτή την ιστορία. Μόνο οι άνθρωποι πιστεύουν τέτοιες ιστορίες, και γι’ αυτό ελέγχουμε τον κόσμο, ενώ οι χιμπατζίδες είναι κλεισμένοι σε ζωολογικούς κήπους και εργαστήρια.
Μπορεί τώρα να σας φαίνεται αποδεκτό ότι πράγματι, θρησκευτικά, οι άνθρωποι συνεργάζονται πιστεύοντας τις ίδιες φαντασιώσεις.Εκατομμύρια άνθρωποι συγκεντρώνονται για να χτίσουν καθεδρικούς ή τεμένη ή να πολεμήσουν σε σταυροφορίες ή τζιχάντ, επειδή όλοι πιστεύουν τις ίδιες ιστορίες για τον Θεό και τον παράδεισο και την κόλαση. Αλλά αυτό στο οποίο θέλω να δώσω έμφαση είναι ότι ο ίδιος ακριβώς μηχανισμός υφίσταται σε όλες τις μορφές μαζικής ανθρώπινης συνεργασίας, όχι μόνο στο θρησκευτικό τομέα.
Πάρτε για παράδειγμα τον νομικό τομέα. Τα περισσότερα νομικά συστήματα σήμερα βασίζονται στα ανθρώπινα δικαιώματα. Αλλά τι είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα; Όπως ακριβώς ο Θεό και ο παράδεισος, είναι μια ιστορία που δημιουργήσαμε. Δεν είναι ένα αληθινό αντικείμενο. Δεν είναι κάποιο βιολογικό αποτέλεσμα του χόμο σάπιενς. Πάρτε ένα ανθρώπινο ον, ανοίξτε τον, κοιτάξτε μέσα, και θα βρείτε καρδιά, νεφρά, νευρώνες, ορμόνες, DNA, αλλά δεν θα βρείτε καθόλου δικαιώματα. Το μόνο μέρος που θα βρείτε δικαιώματα είναι στις ιστορίες που δημιουργήσαμε και διαδώσαμε τους τελευταίους αιώνες. Μπορεί να είναι πολύ θετικές ιστορίες, πολύ καλές ιστορίες,αλλά είναι μόνο φανταστικές ιστορίες που δημιουργήσαμε.
Το ίδιο συμβαίνει και στον πολιτικό τομέα. Οι σημαντικότεροι παράγοντες στην πολιτική είναι τα κράτη και έθνη. Αλλά τι είναι τα κράτη και τα έθνη; Δεν είναι μια αντικειμενική πραγματικότητα Ένα βουνό είναι μια αντικειμενική πραγματικότητα. Το βλέπετε, το αγγίζετε, το μυρίζετε ακόμα. Αλλά ένα κράτος ή ένα έθνος, όπως το Ισραήλ ή το Ιράν ή η Γαλλία ή η Γερμανία, είναι απλά μια ιστορία που επινοήσαμε και στην οποία έχουμε προσκολληθεί.
Το ίδιο συμβαίνει και στον οικονομικό τομέα. Οι σημαντικότεροι παίκτες σήμερα στην παγκόσμια οικονομία είναι οι εταιρείες και οι όμιλοι επιχειρήσεων. Πολλοί από εσάς σήμερα, ίσως, δουλεύετε για μια εταιρεία, όπως η Google ή η Toyota ή τα ΜακΝτόναλντς. Αλλά τι είναι ακριβώς αυτές; Είναι αυτό που οι δικηγόροι αποκαλούν πλάσματα δικαίου. Είναι ιστορίες που επινοήθηκαν και συντηρούνται από τους ισχυρούς μάγους που αποκαλούμε δικηγόρους. Και τι κάνουν οι εταιρείες όλη την ημέρα; Κυρίως, προσπαθούν να κερδίσουν χρήματα. Τι είναι όμως τα χρήματα; Πάλι, δεν είναι αντικειμενική πραγματικότητα, δεν έχουν πραγματική αξία. Πάρτε αυτό το πράσινο κομμάτι χαρτί, το δολάριο. Κοιτάξτε το – δεν έχει αξία. Δεν μπορείτε να το φάτε, να το πιείτε, ούτε να το φορέσετε. Ήρθαν όμως αυτοί οι αρχιπαραμυθάδες, οι μεγάλοι τραπεζίτες, οι υπουργοί οικονομικών, οι πρωθυπουργοί, και μας είπαν μια πολύ πειστική ιστορία:«Βλέπετε αυτό εδώ το πράσινο κομμάτι χαρτί; Αξίζει 10 μπανάνες στην πραγματικότητα». Αν το πιστεύω εγώ, και εσείς, και όλοι το πιστέψουν, λειτουργεί. Μπορώ να πάρω αυτό το άχρηστο κομμάτι χαρτί, να πάω στο σούπερ μάρκετ, να το δώσω σε έναν άγνωστο που δεν έχω ξαναδεί, και να πάρω σε αντάλλαγμα αληθινές μπανάνες που μπορώ να φάω. Αυτό είναι κάτι εκπληκτικό. Δεν θα μπορέσετε ποτέ να το κάνετε με χιμπατζήδες. Οι χιμπατζήδες ανταλλάσσουν, βέβαια: «Ναι, μου δίνεις μια καρύδα, σου δίνω μια μπανάνα». Δουλεύει. Αλλά, μου δίνεις ένα άχρηστο κομμάτι χαρτί και περιμένεις να σου δώσω μια μπανάνα; Σε καμιά περίπτωση! Τι νομίζεις ότι είμαι, άνθρωπος;
Τα χρήματα, είναι η πιο πετυχημένη ιστορία που δημιουργήθηκε και ειπώθηκε από ανθρώπους, επειδή είναι η μόνη που πιστεύουν όλοι. Δεν πιστεύουν όλοι στο Θεό, δεν πιστεύουν όλοι στα ανθρώπινα δικαιώματα, δεν πιστεύουν όλοι στον εθνικισμό, αλλά όλοι πιστεύουν στα χρήματα, και στο δολάριο. Πάρτε ακόμα και τον Οσάμα Μπιν Λάντεν. Μισούσε την αμερικανική πολιτική και την αμερικανική θρησκεία και την αμερικανική κουλτούρα, αλλά δεν είχε ενστάσεις στα αμερικανικά δολάρια. Στην πραγματικότητα του άρεσαν πολύ.
Για να συνοψίσω λοιπόν: Εμείς οι άνθρωποι ελέγχουμε τον κόσμο διότι ζούμε σε μια διπλή πραγματικότητα. Όλα τα άλλα ζώα ζουν σε μια αντικειμενική πραγματικότητα. Η πραγματικότητά τους αποτελείται από αντικειμενικές οντότητες, όπως ποτάμια και δέντρα και λιοντάρια και ελέφαντες. Εμείς οι άνθρωποι, επίσης ζούμε σε μια αντικειμενική πραγματικότητα. Στον κόσμο μας έχουμε επίσης ποτάμια και δέντρα και λιοντάρια και ελέφαντες. Αλλά μέσα στους αιώνες, έχουμε κατασκευάσει πάνω από αυτή την αντικειμενική πραγματικότητα μια δεύτερη φανταστική πραγματικότητα, μια πραγματικότητα αποτελούμενη από φανταστικές οντότητες, όπως έθνη, θεοί, χρήματα, εταιρείες. Αυτό που είναι εκπληκτικό είναι ότι όπως εξελισσόταν η ιστορία, αυτή η φανταστική πραγματικότητα έγινε όλο και πιο ισχυρή ώστε σήμερα, οι ισχυρότερες δυνάμεις στον κόσμο είναι αυτές οι φανταστικές οντότητες. Η επιβίωση των ποταμιών, των δέντρων, των λιονταριών και των ελεφάντων σήμερα εξαρτάται από τις αποφάσεις και τις επιθυμίες φανταστικών οντοτήτων, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Google, η Παγκόσμια Τράπεζα. Οντότητες που υπάρχουν μόνο στην φαντασία μας.
Yuval Noah Harari
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου