Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ, ΠΑΝΗΓΥΡΙΚΟΣ

ΙΣΟΚΡ 4.93–99

(ΙΣΟΚΡ 4.93–109: Το τέλος των Περσικών πολέμων – Η αθηναϊκή ηγεμονία) Η νίκη στη Σαλαμίνα: σημασία και συνέπειες

Η νίκη των Ελλήνων στους Περσικούς πολέμους ήταν, κατά τον ρήτορα, σπουδαιότερη από την άλωση της Τροίας. Αθηναίοι και Λακεδαιμόνιοι με τη μεταξύ τους άμιλλα και ομοψυχία συνεισέφεραν σε αυτήν από κοινού. Αφού αναφέρθηκε στις μάχες του Μαραθώνα και των Θερμοπυλών και στη ναυμαχία του Αρτεμισίου, ολοκληρώνει το πρώτο, επιδεικτικό, τμήμα του λόγου του με τα παρακάτω:

[93] Ἀθύμως γὰρ ἁπάντων τῶν συμμάχων διακει-
μένων, καὶ Πελοποννησίων μὲν διατειχιζόντων τὸν
Ἰσθμὸν καὶ ζητούντων ἰδίαν αὑτοῖς σωτηρίαν, τῶν δ’
ἄλλων πόλεων ὑπὸ τοῖς βαρβάροις γεγενημένων καὶ συ-
στρατευομένων ἐκείνοις, πλὴν εἴ τις διὰ μικρότητα παρημε-
λήθη, προσπλεουσῶν δὲ τριήρων διακοσίων καὶ χιλίων καὶ
πεζῆς στρατιᾶς ἀναριθμήτου μελλούσης εἰς τὴν Ἀττικὴν
εἰσβάλλειν, οὐδεμιᾶς σωτηρίας αὐτοῖς ὑποφαινομένης,
ἀλλ’ ἔρημοι συμμάχων γεγενημένοι καὶ τῶν ἐλπίδων ἁπασῶν
διημαρτηκότες, [94] ἐξὸν αὐτοῖς μὴ μόνον τοὺς παρόν-
τας κινδύνους διαφυγεῖν ἀλλὰ καὶ τιμὰς ἐξαιρέτους λα-
βεῖν, ἃς αὐτοῖς ἐδίδου βασιλεὺς ἡγούμενος, εἰ τὸ τῆς
πόλεως προσλάβοι ναυτικόν, παραχρῆμα καὶ Πελοποννή-
σου κρατήσειν, οὐχ ὑπέμειναν τὰς παρ’ ἐκείνου δωρεάς,
οὐδ’ ὀργισθέντες τοῖς Ἕλλησιν ὅτι προὐδόθησαν ἀσμένως
ἐπὶ τὰς διαλλαγὰς τὰς πρὸς τοὺς βαρβάρους ὥρμησαν,
[95] ἀλλ’ αὐτοὶ μὲν ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας πολεμεῖν παρεσ-
κευάζοντο, τοῖς δ’ ἄλλοις τὴν δουλείαν αἱρουμένοις
συγγνώμην εἶχον. ἡγοῦντο γὰρ ταῖς μὲν ταπειναῖς τῶν
πόλεων προσήκειν ἐκ παντὸς τρόπου ζητεῖν τὴν σωτη-
ρίαν, ταῖς δὲ προεστάναι τῆς Ἑλλάδος ἀξιούσαις οὐχ
οἷόν τ’ εἶναι διαφεύγειν τοὺς κινδύνους, ἀλλ’ ὥσπερ τῶν
ἀνδρῶν τοῖς καλοῖς κἀγαθοῖς αἱρετώτερόν ἐστιν καλῶς
ἀποθανεῖν ἢ ζῆν αἰσχρῶς, οὕτω καὶ τῶν πόλεων ταῖς
ὑπερεχούσαις λυσιτελεῖν ἐξ ἀνθρώπων ἀφανισθῆναι μᾶλλον
ἢ δούλαις ὀφθῆναι γενομέναις. [96] δῆλον δ’ ὅτι ταῦτα
διενοήθησαν· ἐπειδὴ γὰρ οὐχ οἷοί τ’ ἦσαν πρὸς ἀμφοτέρας
ἅμα παρατάξασθαι τὰς δυνάμεις, παραλαβόντες ἅπαντα
τὸν ὄχλον τὸν ἐκ τῆς πόλεως εἰς τὴν ἐχομένην νῆσον
ἐξέπλευσαν, ἵν’ ἐν μέρει πρὸς ἑκατέραν κινδυνεύσωσιν.

Καίτοι πῶς ἂν ἐκείνων ἄνδρες ἀμείνους ἢ μᾶλλον φιλέλ-
ληνες ὄντες ἐπιδειχθεῖεν, οἵτινες ἔτλησαν ἐπιδεῖν, ὥστε
μὴ τοῖς λοιποῖς αἴτιοι γενέσθαι τῆς δουλείας, ἐρήμην μὲν
τὴν πόλιν γενομένην, τὴν δὲ χώραν πορθουμένην, ἱερὰ
δὲ συλώμενα καὶ νεὼς ἐμπιπραμένους, ἅπαντα δὲ τὸν
πόλεμον περὶ τὴν πατρίδα τὴν αὑτῶν γιγνόμενον; [97] καὶ
οὐδὲ ταῦτ’ ἀπέχρησεν αὐτοῖς, ἀλλὰ πρὸς χιλίας καὶ δια-
κοσίας τριήρεις μόνοι διαναυμαχεῖν ἐμέλλησαν. οὐ μὴν
εἰάθησαν· καταισχυνθέντες γὰρ Πελοποννήσιοι τὴν ἀρετὴν
αὐτῶν, καὶ νομίσαντες προδιαφθαρέντων μὲν τῶν ἡμετέ-
ρων οὐδ’ αὐτοὶ σωθήσεσθαι, κατορθωσάντων δ’ εἰς ἀτιμίαν
τὰς αὑτῶν πόλεις καταστήσειν, ἠναγκάσθησαν μετασχεῖν
τῶν κινδύνων. καὶ τοὺς μὲν θορύβους τοὺς ἐν τῷ πράγ-
ματι γενομένους καὶ τὰς κραυγὰς καὶ τὰς παρακελεύσεις,
ἃ κοινὰ πάντων ἐστὶ τῶν ναυμαχούντων, οὐκ οἶδ’ ὅ τι δεῖ
λέγοντα διατρίβειν· [98] ἃ δ’ ἐστὶν ἴδια καὶ τῆς ἡγεμο-
νίας ἄξια καὶ τοῖς προειρημένοις ὁμολογούμενα, ταῦτα δ’
ἐμὸν ἔργον ἐστὶν εἰπεῖν. τοσοῦτον γὰρ ἡ πόλις ἡμῶν
διέφερεν, ὅτ’ ἦν ἀκέραιος, ὥστ’ ἀνάστατος γενομένη
πλείους μὲν συνεβάλετο τριήρεις εἰς τὸν κίνδυνον τὸν
ὑπὲρ τῆς Ἑλλάδος ἢ σύμπαντες οἱ ναυμαχήσαντες, οὐδεὶς
δὲ πρὸς ἡμᾶς οὕτως ἔχει δυσμενῶς, ὅς τις οὐκ ἂν ὁμο-
λογήσειε διὰ μὲν τὴν ναυμαχίαν ἡμᾶς τῷ πολέμῳ κρατῆ-
σαι, ταύτης δὲ τὴν πόλιν αἰτίαν γενέσθαι.

[99] Καίτοι μελλούσης στρατείας ἐπὶ τοὺς βαρβάρους
ἔσεσθαι τίνας χρὴ τὴν ἡγεμονίαν ἔχειν; οὐ τοὺς ἐν τῷ προ-
τέρῳ πολέμῳ μάλιστ’ εὐδοκιμήσαντας, καὶ πολλάκις μὲν
ἰδίᾳ προκινδυνεύσαντας, ἐν δὲ τοῖς κοινοῖς τῶν ἀγώνων
ἀριστείων ἀξιωθέντας; οὐ τοὺς τὴν αὑτῶν ἐκλιπόντας ὑπὲρ
τῆς τῶν ἄλλων σωτηρίας, καὶ τό τε παλαιὸν οἰκιστὰς τῶν
πλείστων πόλεων γενομένους, καὶ πάλιν αὐτὰς ἐκ τῶν μεγί-
στων συμφορῶν διασώσαντας; πῶς δ’ οὐκ ἂν δεινὰ πάθοι-
μεν, εἰ τῶν κακῶν πλεῖστον μέρος μετασχόντες ἐν ταῖς
τιμαῖς ἔλαττον ἔχειν ἀξιωθεῖμεν, καὶ τότε προταχθέντες
ὑπὲρ ἁπάντων νῦν ἑτέροις ἀκολουθεῖν ἀναγκασθεῖμεν;

***
[93] Την ώρα δηλαδή που όλοι οι σύμμαχοι είχαν χάσει το θάρρος τους και οι Πελοποννήσιοι έχτιζαν τείχος στον Ισθμό, για να εξασφαλίσουν τη δικιά τους μόνο σωτηρία· την ώρα που οι άλλες πόλεις είχαν πέσει στα χέρια των εχθρών και είχαν μάλιστα εκστρατεύσει και μαζί τους ― εξόν καμιά ασήμαντη, που δεν τη λογάριασαν· την ώρα που χίλια διακόσια πολεμικά καράβια έπλεαν εναντίον τους, ενώ αναρίθμητος στρατός από τη στεριά ήταν να μπει στην Αττική· την ώρα που καμιά ελπίδα σωτηρίας δεν κρυφόλαμπε από πουθενά και ήταν από συμμάχους έρημοι, γυμνοί από κάθε ελπίδα· [94] την ώρα που ήταν στο χέρι τους όχι μονάχα από κείνους τους κινδύνους να γλιτώσουν, αλλά και ένα σωρό προνόμια προσωπικά να εξασφαλίσουν, όπως υπόσχονταν ο Ξέρξης, αν θα του έδιναν το ναυτικό της πόλης ― πίστευε, βλέπετε, πως έτσι θα κυριαρχούσε αμέσως και στην Πελοπόννησο· την ώρα αυτή, την κρισιμότατη για κείνους, δε δέχτηκαν τις προσφορές του ούτε και έτρεξαν στις προτάσεις των βαρβάρων για συνθηκολόγηση οργισμένοι με τους άλλους Έλληνες, που τους είχαν προδώσει. [95] Αντίθετα : οι ίδιοι ετοιμάζονταν να αγωνιστούν αγώνα έσχατο για την Ελευθερία, χωρίς να νιώθουν όμως και καμιά μνησικακία για τους άλλους, που προτιμούσαν τη σκλαβιά. Πίστευαν, βλέπετε, πως οι μικρές και ασήμαντες πόλεις έχουν το δικαίωμα να επιζητούν τη σωτηρία τους με κάθε μέσο· εκείνες όμως που έχουν την αξίωση να ρυθμίζουν την τύχη της Ελλάδας δεν είναι δυνατό να αποφεύγουν τους κινδύνους. Όπως για κάθε τίμιο και άξιο άνθρωπο ένας ένδοξος θάνατος είναι προτιμότερος από μια ζωή βουτηγμένη στην ντροπή, έτσι και για τις πόλεις που ξεχωρίζουν από τις άλλες είναι πιο ωφέλιμο να εξαφανιστούν από το πρόσωπο της γης παρά να τις δουν ντροπιασμένες στη σκλαβιά.

[96] Είναι φανερό πως η σκέψη αυτή στάθηκε οδηγός τους. Και αφού δεν είχαν τη δύναμη να αντιμετωπίσουν τον εχθρό στη στεριά και στη θάλασσα μαζί, παράλαβαν όλο τον άμαχο πληθυσμό και τράβηξαν για το γειτονικό νησί της Σαλαμίνας, για να μπορέσουν να πολεμήσουν πρώτα με τη μια και ύστερα με την άλλη από τις δυο δυνάμεις του εχθρού. Πώς θα ήταν δυνατό λοιπόν να βρεθούν άντρες πιο γενναίοι από αυτούς ή με πιο μεγάλη αφοσίωση στους Έλληνες, αφού άντεξαν να δουν την πόλη τους να ερημώνεται, τη χώρα τους να καταστρέφεται, τα ιερά να λεηλατούνται και τους ναούς να καίγονται και όλη την κατάρα του πολέμου να ζώνει τη δικιά τους πόλη, μόνο και μόνο για να μη γίνουν η αιτία να πέσουν στη σκλαβιά οι άλλοι Έλληνες;

[97] Και σα να μην τους έφταναν αυτά, έτοιμοι ήταν να τα βάλουν μόνοι τους με χίλια διακόσια πλοία του εχθρού. Μα δεν τους άφησαν μονάχους : Επειδή ντράπηκαν οι Πελοποννήσιοι την αρετή τους και νόμισαν πως, αν χαθούν οι δικοί μας, ούτε και εκείνοι θα γλιτώσουν τελικά, αν πάλι καταφέρουν και νικήσουν, οι πόλεις οι δικές τους θα βουτηχτούνε στη ντροπή, αναγκάστηκαν να πάρουν μέρος στον αγώνα. Και για την αναταραχή πάνω στη μάχη, για τις πολεμικές κραυγές και για τις ενθαρρυντικές προτροπές ―χαρακτηριστικά κοινά σε όλες τις ναυμαχίες― έχω τη γνώμη πως δεν πρέπει να χάσω ώρα να τα πω.

[98] Όμως τις πράξεις τις ξεχωριστές, που αξίζουν την ηγεμονία και είναι σύμφωνες με όσα προανάφερα, αυτές είναι το χρέος μου να σας παρουσιάσω : Η πόλη μας λοιπόν, όταν είχε τη δύναμή της όλη ανέπαφη, είχε μια τέτοια υπεροχή απέναντι στις άλλες, ώστε, και ρημαγμένη ακόμα, έβαλε στον κοινό αγώνα της Ελλάδας τριήρεις περισσότερες από όσες όλοι μαζί οι άλλοι Έλληνες, που έλαβαν μέρος στη ναυμαχία τότε. Και σίγουρα κανείς δεν έχει τόση εμπάθεια μαζί μας, ώστε να μην ομολογεί ότι η ναυμαχία αυτή είναι που εξασφάλισε τη νίκη μας στους Περσικούς πολέμους και τούτη πάλι ήταν κατόρθωμα της πόλης μας μονάχα.

[99] Άμα λοιπόν είναι να γίνει εκστρατεία εναντίον των βαρβάρων, ποιοι είναι φυσικό να έχουν την ηγεμονία; Δεν είναι αυτοί που και στον προηγούμενο πόλεμο ξεχώρισαν από όλους, που πρόταξαν πολλές φορές σαν άτομα τα στήθη τους στον κίνδυνο για το κοινό συμφέρον, όπου δέχτηκαν τα πρωτεία; Δεν είναι αυτοί που άφησαν την πόλη τους, για να σωθούν οι άλλοι, που τον παλιό καιρό ίδρυσαν τις πιο πολλές πόλεις και που πολλές φορές τις έσωσαν από μεγάλες συμφορές; Δε θα ήταν τάχα προσβολή απαράδεκτη, αν θα κριθούμε άξιοι εμείς για πιο μικρές τιμές, τη στιγμή που σηκώσαμε στις πλάτες μας τις πιο μεγάλες συμφορές, και αν θα αναγκαστούμε να ακολουθούμε τώρα άλλους, τη στιγμή που τότε πρώτοι πρώτοι εμείς αντιμετωπίσαμε τον κίνδυνο που απειλούσε όλη την Ελλάδα;