Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, ΚΑΤΑ ΦΙΛΙΠΠΟΥ Γ΄

ΔΗΜ 9.1–9

Προοίμιον: ο Δημοσθένης διαχωρίζει τη θέση του από τους υπόλοιπους πολιτικούς αγορητές

Αφορμή για την εκφώνηση του Γ´ Φιλιππικού στάθηκαν τα γεγονότα του 341 π.Χ. στη Θράκη, στα οποία αναφερόταν και ο λόγος Περί των εν Χερρονήσω, που είχε εκφωνηθεί τρεις εβδομάδες νωρίτερα.

[1] Πολλῶν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, λόγων γιγνομένων ὀλίγου
δεῖν καθ’ ἑκάστην ἐκκλησίαν περὶ ὧν Φίλιππος, ἀφ’ οὗ τὴν
εἰρήνην ἐποιήσατο, οὐ μόνον ὑμᾶς, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἄλλους
ἀδικεῖ, καὶ πάντων οἶδ’ ὅτι φησάντων γ’ ἄν, εἰ καὶ μὴ
ποιοῦσι τοῦτο, καὶ λέγειν δεῖν καὶ πράττειν ὅπως ἐκεῖνος
παύσεται τῆς ὕβρεως καὶ δίκην δώσει, εἰς τοῦθ’ ὑπηγμένα
πάντα τὰ πράγματα καὶ προειμέν’ ὁρῶ, ὥστε δέδοικα μὴ
βλάσφημον μὲν εἰπεῖν, ἀληθὲς δ’ ᾖ· εἰ καὶ λέγειν ἅπαντες
ἐβούλονθ’ οἱ παριόντες καὶ χειροτονεῖν ὑμεῖς ἐξ ὧν ὡς
φαυλότατ’ ἔμελλε τὰ πράγμαθ’ ἕξειν, οὐκ ἂν ἡγοῦμαι δύ-
νασθαι χεῖρον ἢ νῦν διατεθῆναι. [2] πολλὰ μὲν οὖν ἴσως ἐστὶν
αἴτια τούτων, καὶ οὐ παρ’ ἓν οὐδὲ δύ’ εἰς τοῦτο τὰ πράγματ’
ἀφῖκται, μάλιστα δ’, ἄνπερ ἐξετάζητ’ ὀρθῶς, εὑρήσετε διὰ
τοὺς χαρίζεσθαι μᾶλλον ἢ τὰ βέλτιστα λέγειν προαιρου-
μένους, ὧν τινες μέν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ἐν οἷς εὐδοκι-
μοῦσιν αὐτοὶ καὶ δύνανται, ταῦτα φυλάττοντες οὐδεμίαν
περὶ τῶν μελλόντων πρόνοιαν ἔχουσιν, οὐκοῦν οὐδ’ ὑμᾶς οἴον-
ται δεῖν ἔχειν, ἕτεροι δὲ τοὺς ἐπὶ τοῖς πράγμασιν ὄντας αἰτιώ-
μενοι καὶ διαβάλλοντες οὐδὲν ἄλλο ποιοῦσιν ἢ ὅπως ἡ μὲν
πόλις αὐτὴ παρ’ αὑτῆς δίκην λήψεται καὶ περὶ τοῦτ’ ἔσται,
Φιλίππῳ δ’ ἐξέσται καὶ λέγειν καὶ πράττειν ὅ τι βούλεται.
[3] αἱ δὲ τοιαῦται πολιτεῖαι συνήθεις μέν εἰσιν ὑμῖν, αἴτιαι δὲ
τῶν κακῶν. ἀξιῶ δ’, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ἄν τι τῶν ἀληθῶν
μετὰ παρρησίας λέγω, μηδεμίαν μοι διὰ τοῦτο παρ’ ὑμῶν
ὀργὴν γενέσθαι. σκοπεῖτε γὰρ ὡδί. ὑμεῖς τὴν παρρησίαν
ἐπὶ μὲν τῶν ἄλλων οὕτω κοινὴν οἴεσθε δεῖν εἶναι πᾶσι τοῖς
ἐν τῇ πόλει, ὥστε καὶ τοῖς ξένοις καὶ τοῖς δούλοις αὐτῆς
μεταδεδώκατε, καὶ πολλοὺς ἄν τις οἰκέτας ἴδοι παρ’ ἡμῖν
μετὰ πλείονος ἐξουσίας ὅ τι βούλονται λέγοντας ἢ πολίτας
ἐν ἐνίαις τῶν ἄλλων πόλεων, ἐκ δὲ τοῦ συμβουλεύειν παν-
τάπασιν ἐξεληλάκατε. [4] εἶθ’ ὑμῖν συμβέβηκεν ἐκ τούτου ἐν
μὲν ταῖς ἐκκλησίαις τρυφᾶν καὶ κολακεύεσθαι πάντα πρὸς
ἡδονὴν ἀκούουσιν, ἐν δὲ τοῖς πράγμασι καὶ τοῖς γιγνο-
μένοις περὶ τῶν ἐσχάτων ἤδη κινδυνεύειν. εἰ μὲν οὖν καὶ
νῦν οὕτω διάκεισθε, οὐκ ἔχω τί λέγω· εἰ δ’ ἃ συμφέρει
χωρὶς κολακείας ἐθελήσετ’ ἀκούειν, ἕτοιμος λέγειν. καὶ
γὰρ εἰ πάνυ φαύλως τὰ πράγματ’ ἔχει καὶ πολλὰ προεῖται,
ὅμως ἔστιν, ἐὰν ὑμεῖς τὰ δέοντα ποιεῖν βούλησθε, ἔτι πάντα
ταῦτ’ ἐπανορθώσασθαι. [5] καὶ παράδοξον μὲν ἴσως ἐστὶν ὃ
μέλλω λέγειν, ἀληθὲς δέ· τὸ χείριστον ἐν τοῖς παρελη-
λυθόσι, τοῦτο πρὸς τὰ μέλλοντα βέλτιστον ὑπάρχει. τί
οὖν ἐστι τοῦτο; ὅτι οὔτε μικρὸν οὔτε μέγ’ οὐδὲν τῶν δεόν-
των ποιούντων ὑμῶν κακῶς τὰ πράγματ’ ἔχει, ἐπεί τοι, εἰ
πάνθ’ ἃ προσῆκε πραττόντων οὕτως διέκειτο, οὐδ’ ἂν ἐλπὶς
ἦν αὐτὰ γενέσθαι βελτίω. νῦν δὲ τῆς ῥᾳθυμίας τῆς ὑμετέ-
ρας καὶ τῆς ἀμελίας κεκράτηκε Φίλιππος, τῆς πόλεως δ’
οὐ κεκράτηκεν· οὐδ’ ἥττησθ’ ὑμεῖς, ἀλλ’ οὐδὲ κεκίνησθε.

[6] Εἰ μὲν οὖν ἅπαντες ὡμολογοῦμεν Φίλιππον τῇ πόλει πολεμεῖν
καὶ τὴν εἰρήνην παραβαίνειν, οὐδὲν ἄλλ’ ἔδει τὸν παριόντα λέγειν
καὶ συμβουλεύειν ἢ ὅπως ἀσφαλέστατα καὶ ῥᾷστ’ αὐτὸν ἀμυνού-
μεθα· ἐπειδὴ δ’ οὕτως ἀτόπως ἔνιοι διάκεινται, ὥστε πόλεις κατα-
λαμβάνοντος ἐκείνου καὶ πολλὰ τῶν ὑμετέρων ἔχοντος καὶ πάντας
ἀνθρώπους ἀδικοῦντος ἀνέχεσθαί τινων ἐν ταῖς ἐκκλησίαις λεγόντων
πολλάκις ὡς ἡμῶν τινές εἰσιν οἱ ποιοῦντες τὸν πόλεμον, ἀνάγκη
φυλάττεσθαι καὶ διορθοῦσθαι περὶ τούτου· [7] ἔστι γὰρ δέος μήποθ’
ὡς ἀμυνούμεθα γράψας τις καὶ συμβουλεύσας εἰς τὴν αἰτίαν ἐμ-
πέσῃ τοῦ πεποιηκέναι τὸν πόλεμον. [ἐγὼ δὴ τοῦτο πρῶτον
ἁπάντων λέγω καὶ διορίζομαι· εἰ ἐφ’ ἡμῖν ἐστι τὸ βουλεύεσθαι
περὶ τοῦ πότερον εἰρήνην ἄγειν ἢ πολεμεῖν δεῖ ...]. [8] Εἰ μὲν
οὖν ἔξεστιν εἰρήνην ἄγειν τῇ πόλει καὶ ἐφ’ ἡμῖν ἐστι τοῦτο,
ἵν’ ἐντεῦθεν ἄρξωμαι, φήμ’ ἔγωγ’ ἄγειν ἡμᾶς δεῖν, καὶ τὸν
ταῦτα λέγοντα γράφειν καὶ πράττειν καὶ μὴ φενακίζειν
ἀξιῶ· εἰ δ’ ἕτερος τὰ ὅπλ’ ἐν ταῖς χερσὶν ἔχων καὶ δύναμιν
πολλὴν περὶ αὑτὸν τοὔνομα μὲν τὸ τῆς εἰρήνης ὑμῖν προ-
βάλλει, τοῖς δ’ ἔργοις αὐτὸς τοῖς τοῦ πολέμου χρῆται, τί
λοιπὸν ἄλλο πλὴν ἀμύνεσθαι; φάσκειν δ’ εἰρήνην ἄγειν
εἰ βούλεσθε, ὥσπερ ἐκεῖνος, οὐ διαφέρομαι. [9] εἰ δέ τις
ταύτην εἰρήνην ὑπολαμβάνει, ἐξ ἧς ἐκεῖνος πάντα τἆλλα
λαβὼν ἐφ’ ἡμᾶς ἥξει, πρῶτον μὲν μαίνεται, ἔπειτ’ ἐκείνῳ
παρ’ ὑμῶν, οὐχ ὑμῖν παρ’ ἐκείνου τὴν εἰρήνην λέγει· τοῦτο
δ’ ἐστὶν ὃ τῶν ἀναλισκομένων χρημάτων πάντων Φίλιππος
ὠνεῖται, αὐτὸς μὲν πολεμεῖν ὑμῖν, ὑφ’ ὑμῶν δὲ μὴ πολε-
μεῖσθαι.

***
[1] Εις εκάστην σχεδόν συνέλευσιν, ω άνδρες Αθηναίοι, γίνεται ευρύς λόγος διά τα όσα εναντίον ημών, αλλά και των άλλων Ελλήνων, διαπράττει ο Φίλιππος μετά την σύναψιν της ειρήνης. Και πάντες βεβαίως ομοφώνως διακηρύσσουν ―χωρίς όμως αι πράξεις των να συμφωνούν με τους λόγους― ότι αντικειμενικός σκοπός των λόγων και των έργων μας πρέπει να είναι, πώς εκείνος θα εμποδισθή από τας αυθαιρεσίας και θα δώση λόγον δι' αυτάς. Εν τούτοις, διαπιστώνω ότι αι υποθέσεις μας ευρίσκονται εις τοιαύτην εγκατάλειψιν και εις τοιούτο κατάντημα ώστε φοβούμαι ότι θα ήτο μεν κακόηχον αλλά και αληθές να είπω τούτο: εάν πάντες οι ομιλούντες από του βήματος εκ προθέσεως επρότεινον και σεις εψηφίζατε τα βλαβερώτερα των μέτρων, δεν νομίζω ότι θα ήτο δυνατόν να ευρεθώμεν εις χειροτέραν κατάστασιν. [2] Πολλά είναι, ασφαλώς, τα αίτια των κακών τούτων και δεν έφθασαν τα πράγματα εις τοιαύτην κατάστασιν από ένα ή δύο μόνον λόγους. Αλλά την κυρίαν αιτίαν της καταστάσεως, εάν κατά βάθος εξετάζετε τα πράγματα, θα την εύρετε εν τω προσώπω εκείνων οι οποίοι προτιμούν να σας είναι ευχάριστοι παρά να σας δώσουν τας καλλιτέρας συμβουλάς. Εκ τούτων μερικοί, ω άνδρες Αθηναίοι, προσπαθούντες να διατηρηθή η παρούσα κατάστασις, η οποία εξασφαλίζει εις αυτούς δημοτικότητα και εξουσίαν, ουδεμίαν περί των μελλόντων πρόνοιαν λαμβάνουν, αδιαφορούν δε εάν και σεις λαμβάνετε πρόνοιαν. Άλλοι, κατηγορούντες και διαβάλλοντες τους διευθύνοντας τα δημόσια πράγματα ουδέν άλλο επιτυγχάνουν ειμή τούτο: τίνι τρόπω η πόλις θα κατηγορή αυτή εαυτήν και ασχολουμένη αποκλειστικώς περί τούτου θα επιτρέψη εις τον Φίλιππον να λέγη και να πράττη ό,τι θέλει. [3] Τοιαύτη πολιτική συμπεριφορά είναι συνήθης παρ' υμίν, αιτία δε των δεινών μας.

Έχω την γνώμην, ω άνδρες Αθηναίοι, ότι ουδόλως θα οργισθήτε εναντίον μου, εάν με ειλικρίνειαν σας είπω αληθείας τινάς. Σκεφθήτε προς στιγμήν: Η ελευθερία του λόγου, επί παντός άλλου αντικειμένου, φρονείτε ότι πρέπει να είναι τόσον κοινή διά πάντας τους εν τη πόλει, ώστε παρεχωρήσατε αυτήν και εις τους ξένους και εις τους δούλους· και δύναταί τις να ίδη παρ' υμίν πολλούς δούλους λέγοντας ό,τι θέλουν μετά μεγαλυτέρας ελευθερίας από τους πολίτας εις άλλας τινάς πόλεις· αλλά την ελευθερίαν από του βήματος εντελώς την απεδιώξατε. [4] Συνέπεια τούτου είναι ότι, εις μεν τας συνελεύσεις ευφραίνεσθε και κολακεύεσθε ακούοντες ευχαρίστους λόγους, όταν δε τα γεγονότα πραγματοποιούνται, τους εσχάτους διατρέχετε κινδύνους. Εάν μεν λοιπόν και τώρα τας αυτάς έχετε διαθέσεις ουδέν έχω να σας είπω. Εάν, αντιθέτως, θέλετε να ακούσετε ποίον είναι το συμφέρον σας, χωρίς κολακείας, είμαι έτοιμος να ομιλήσω. Διότι μολονότι τα πράγματα ευρίσκονται εις αθλίαν κατάστασιν και πολλά έχουν εγκαταλειφθή, εν τούτοις, εάν σεις αποφασίσετε να πράξετε ό,τι πρέπει, είναι ακόμη δυνατόν πάντα ταύτα να επανορθώσετε. [5] Και παράδοξον μεν ίσως είναι αυτό που πρόκειται να είπω, αλλ' όμως αληθές· εκείνο που μας έβλαψε περισσότερον εις το παρελθόν αυτό θα μας ωφελήση περισσότερον εις το μέλλον. Ποίον είναι τούτο; Ότι τα πράγματα έχουν κακώς διότι σεις ουδέν των δεόντων επράξατε, ουδέν, ούτε μικρόν ούτε μέγα· διότι εάν η κατάστασις ήτο οία είναι, μολονότι σεις είχατε πράξει το καθήκον σας, εν τοιαύτη περιπτώσει ουδεμία ελπίς βελτιώσεως θα υπήρχεν. Ήδη όμως, την ραθυμίαν και την αμέλειαν την ιδικήν σας ενίκησεν ο Φίλιππος, δεν ενίκησε την πόλιν. Δεν ηττήθητε σεις αλλ' απλώς δεν εκινήθητε καν.

[6] Εάν μεν λοιπόν πάντες είμεθα σύμφωνοι ότι ο Φίλιππος πολεμεί κατά της πόλεώς μας και παραβιάζει τας συνθήκας της ειρήνης, η μόνη προσπάθεια του ρήτορος από του βήματος τούτου θα ήτο να εκθέτη και να συμβουλεύη τίνι τρόπω θα αμυνθώμεν κατ' αυτού όσον το δυνατόν ασφαλέστερον και ευκολώτερον. Επειδή όμως υπάρχουν ενταύθα άνθρωποι τόσον παράδοξοι ώστε, ενώ εκείνος καταλαμβάνει πόλεις, και κατέχει πολλά ιδικά μας μέρη, και παραβιάζει πάντων των ανθρώπων τα δίκαια, αυτοί ανέχονται να λέγεται και να επαναλαμβάνεται εις τας συνελεύσεις ότι δημιουργοί του πολέμου είναι τινές εξ ημών, ανάγκη παρίσταται να αμυνθώμεν και να επανορθώσωμεν τα πράγματα εις το σημείον τούτο. [7] Διότι υπάρχει φόβος, εκείνος που θα προτείνη και θα συμβουλεύση τον τρόπον της αμύνης να βρη μίαν ημέραν τον μπελά του (να κατηγορηθή) ότι έχει αυτός προκαλέσει τον πόλεμον. Εγώ λοιπόν, προ παντός κάμνω την εξής ρητήν διάκρισιν: Εάν από ημάς εξαρτάται η εκλογή μεταξύ πολέμου και ειρήνης… [8] Εάν είναι επιτετραμμένον εις την πόλιν να παραμείνη εν ειρήνη και εάν αυτό είναι στο χέρι μας, διακηρύττω ευθύς εξ αρχής ότι πρέπει να διατηρήσωμεν την ειρήνην και ότι εκείνος που έχει την γνώμην αυτήν οφείλει να εισηγηθή και να ενεργήση αναλόγως, και να μη χρησιμοποιή απάτας. Εάν όμως ο αντίπαλος, έχων τα όπλα ανά χείρας και δύναμιν πολλήν περί εαυτόν, προβάλλη μεν ενώπιον υμών το όνομα της ειρήνης, επιδίδεται δε εις έργα πολέμου, τι άλλο μας μένει παρά να αμυνθώμεν; Εάν δε θέλετε να λέγετε μόνον, όπως εκείνος, ότι ευρίσκεσθε εν ειρήνη, αυτό ουδόλως με ενδιαφέρει. Εάν, όμως θεωρή τις ως ειρήνην την κατάστασιν εκείνην, η οποία θα επιτρέψη εις τον Φίλιππον, αφού καταλάβη πάντα τα άλλα, να μας επιτεθή εις τον τόπον μας, πρώτον μεν είναι παράφρων, έπειτα δε αποκαλεί ειρήνην ό,τι είναι πράγματι ειρήνη διά τον Φίλιππον εφ' όσον εξαρτάται από ημάς, και όχι δι' ημάς εφ' όσον εξαρτάται από εκείνον. Αυτό δε είναι που επιτυγχάνει ο Φίλιππος διά των δαπανωμένων χρημάτων: αυτός μεν να σας πολεμή, σεις δε να μη τον πολεμήτε.