ΑΝΙΧΝΕΥΟΝΤΑΣ ΨΕΥΤΕΣ

Όλοι ποντάρουμε στην αλήθεια. Η εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας βασίζεται στην υπόθεση ότι τηρούμε τον λόγο μας – ότι η αλήθεια υπερισχύει τελικά του ψέματος. Και τις περισσότερες φορές όντως η αλήθεια νικάει. Διαφορετικά, οι προσωπικές σχέσεις θα ήταν εξαιρετικά βραχύβιες, το εμπόριο θα σταματούσε και η εμπιστοσύνη μεταξύ των γονιών και των παιδιών θα εξανεμιζόταν. Όλοι εξαρτόμαστε από την ειλικρίνεια, επειδή όταν δεν υπάρχει αλήθεια, υποφέρουμε και υποφέρει και η κοινωνία.

Περιμένουμε από τους κρατικούς και εμπορικούς θεσμούς να είναι ειλικρινείς. Έχουμε ανάγκη και περιμένουμε ότι οι φίλοι και οι συγγενείς μας θα είναι ειλικρινείς. Η αλήθεια είναι ζωτικής σημασίας για όλες τις σχέσεις, είτε είναι προσωπικές, επαγγελματικές ή πολιτικές.

ΔΥΟ ΒΑΣΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΛΑΒΕΤΕ ΥΠΟΨΗ ΣΤΗΝ ΑΝΙΧΝΕΥΣΗ ΤΟΥ ΨΕΥΔΟΥΣ

Όταν έχουμε να κάνουμε με σωματικές ενδείξεις που μας προειδοποιούν για ενδεχόμενη παραπλάνηση, πρέπει να αναζητάμε μη λεκτικές συμπεριφορές που συνεπάγεται συγχρονισμό και έμφαση.

Συγχρονισμός

Ο συγχρονισμός είναι σημαντικός στον εντοπισμό του ψεύδους και της παραπλάνησης. Αναζητήστε συγχρονισμό ανάμεσα σε όσα λέει κάποιος λεκτικά και μη λεκτικά, ανάμεσα στις περιστάσεις και στα λεγόμενά του, ανάμεσα στα συμβάντα και στα συναισθήματα και ακόμη ανάμεσα σε τόπο και χρόνο.

Ένας ανακρινόμενος που απαντάει καταφατικά σε μια ερώτηση, πρέπει να επιδεικνύει ταυτόχρονα ανάλογη κίνηση του κεφαλιού που στηρίζει τα λεγόμενά του δεν πρέπει να είναι καθυστερημένη. Έλλειψη συγχρονισμού ή ασυγχρονία έχουμε όταν ένα άτομο λέει «Δεν το έκανα», ενώ γνέφει καταφατικά. Το ίδιο και όταν ρωτάτε κάποιον «θα έλεγες ποτέ ψέματα για κάτι τέτοιο» και απαντάει «Όχι», ενώ το κεφάλι του γνέφει ελαφρά. Όσοι υποπίπτουν σε αυτό το σφάλμα, συχνά αντιστρέφουν την κίνηση του κεφαλιού τους σε μια προσπάθεια να περιορίσουν τη ζημιά που έγινε. Η ασύγχρονη συμπεριφορά δείχνει προσποιητή και αξιολύπητη. Συχνά μια ψευδής δήλωση όπως «Δεν το έκανα», ακολουθείται από μια εμφανώς καθυστερημένη και λιγότερο εμφατική αρνητική κίνηση του κεφαλιού. Αυτές οι συμπεριφορές δεν είναι συγχρονισμένες και επομένως είναι πιθανότερο να εξισωθούν με την εξαπάτηση, επειδή φαίνεται ότι προκαλούνται από δυσφορία.

Τέλος, πρέπει να υπάρχει συγχρονισμός μεταξύ των γεγονότων, του χρόνου και του τόπου. Κάποιος που καθυστερεί να αναφέρει ένα σημαντικό συμβάν, όπως τον πνιγμό ενός φίλου, συζύγου ή παιδιού, ή που ταξιδεύει σε περιοχή που βρίσκεται υπό διαφορετική αρμοδιότητα για να αναφέρει το συμβάν, πρέπει δικαίως να θεωρείται ύποπτος. Επιπλέον, η αναφορά και περιγραφή γεγονότων που θα ήταν αδύνατον να παρατηρηθούν από το σημείο όπου βρισκόταν το άτομο είναι ασύγχρονη και επομένως ύποπτη. Όσοι λένε ψέματα, δε λαμβάνουν υπόψη τον συγχρονισμό και τελικά οι μη λεκτικές συμπεριφορές και οι ιστορίες τους θα τους προδώσουν. Η επίτευξη συγχρονισμού είναι μια μορφή άνεσης και όπως έχουμε δει, παίζει τεράστιο ρόλο στις αστυνομικές ανακρίσεις και στην αναφορά εγκλημάτων. Αλλά, επίσης, θέτει τα θεμέλια για επιτυχημένες, ουσιαστικές συζητήσεις διαφόρων ζητημάτων στα οποία η ανίχνευση του ψεύδους είναι σημαντική.

Έμφαση

Όταν μιλάμε, χρησιμοποιούμε ενστικτωδώς διάφορα μέρη του σώματός μας -όπως τα φρύδια, το κεφάλι, τα χέρια, τους βραχίονες, τον κορμό, τα πόδια και τα πέλματα- για να δώσουμε έμφαση σε κάτι που πιστεύουμε ακράδαντα μας προκαλεί έντονη συναισθηματική φόρτιση. Η παρατήρηση της έμφασης είναι ιδιαίτερα σημαντική, γιατί συναντάται παγκοσμίως όταν οι άνθρωποι είναι ειλικρινείς. Η έμφαση είναι η συμβολή του μεταιχμιακού εγκεφάλου στην επικοινωνία, ένας αποτελεσματικός τρόπος να δείξουμε στους άλλους πώς αισθανόμαστε. Αντίθετα, όταν ο μεταιχμιακός εγκέφαλος δε στηρίζει αυτά που λέμε, δίνουμε λιγότερη έμφαση ή σχεδόν καθόλου. Συνήθως, βάσει της δικής μου εμπειρίας αλλά και άλλων, οι ψεύτες δε δίνουν έμφαση στα λεγόμενά τους (Lieberman , 1998, 37). Χρησιμοποιούν το λογικό μέρος του εγκεφάλου για να αποφασίσουν τι να πουν και πώς να εξαπατήσουν, αλλά σπάνια σκέφτονται πώς να παρουσιάσουν το ψέμα. Οι περισσότεροι, όταν αναγκάζονται να πουν ψέματα δεν αντιλαμβάνονται πόση έμφαση δίνουμε ή πόσο τονίζουν με τα λεγόμενά μας στις καθημερινές μας συζητήσεις. Έτσι όταν προσπαθούν να δώσουν μια ψεύτική απάντηση, ο τρόπος που της δίνουν έμφαση δείχνει αφύσικος ή καθυστερημένος σπάνια δίνουν έμφαση εκεί που πρέπει ή το κάνουν μόνο σε σχετικά ασήμαντα ζητήματα.

Δίνουμε έμφαση τόσο λεκτικά όσο και μη λεκτικά. Λεκτικά το επιτυγχάνουμε μέσω της έντασης και του τόνου της φωνής ή μέσω της επανάληψης. Όμως το κάνουμε και μη λεκτικά και αυτές οι συμπεριφορές ενδέχεται να είναι πιο ακριβείς και χρήσιμες από τα λόγια, όταν προσπαθούμε να εντοπίσουμε την αλήθεια ή το ψέμα σε μια συζήτηση ή ανάκριση. Όσοι συνηθίζουν να χρησιμοποιούν τα χέρια τους ενώ μιλούν, συνοδεύουν τα σχόλιά τους με χειρονομίες και πολλές φορές φτάνουν σε σημείο να χτυπήσουν το χέρι στο γραφείο για να δώσουν έμφαση. Άλλοι τονίζουν κάτι δείχνοντας ή αγγίζοντας κάτι με τα ακροδάχτυλά τους. Οι συμπεριφορές των χεριών συμπληρώνουν τις ειλικρινείς δηλώσεις και σκέψεις και το γνήσια συναισθήματα (Knapp & Hall, 2002, 277-284). Το σήκωμα των φρυδιών και το άνοιγμα των ματιών είναι επίσης τρόποι να δώσουμε έμφαση σε κάτι (Morris 1985, 61- Knapp & Hall, 2002, 68).

Μία άλλη εκδήλωση έμφασης παρατηρείται όταν κάποιος γέρνει μπροστά τον κορμό, δείχνοντας ενδιαφέρον. Όταν λέμε κάτι σημαντικό ή συναισθηματικά φορτισμένο, χρησιμοποιούμε συμπεριφορές που αψηφούν τη βαρύτητα, όπως το σήκωμα στις μύτες των ποδιών. Όταν καθόμαστε, δίνουμε έμφαση την ώρα που τονίζουμε τα σημαντικότερα σημεία σηκώνοντας το γόνατο (σύντομα και επανειλημμένα) και μπορούμε να δείξουμε επιπλέον έμφαση χτυπώντας το, καθώς σηκώνεται, με την παλάμη μας, κάτι που φανερώνει συναισθηματική ευφορία. Οι συμπεριφορές που αψηφούν τη βαρύτητα είναι σημάδι έμφασης και γνήσιων συναισθημάτων που σπάνια εμφανίζουν οι ψεύτες.

Αντίθετα, εκείνοι που επιδεικνύουν έλλειψη έμφασης και αφοσίωσης στα λεγόμενά τους, μιλούν πίσω από τα χέρια τους (καλύπτοντας το στόμα ) ή περιορίζουν τις εκφράσεις του προσώπου τους. Όταν κανείς δεν πιστεύει αυτά που λέει, ελέγχει τις εκφράσεις του προσώπου του, αποτραβιέται ή περιορίζει τις κινήσεις του (Knapp & Hall, 2002, 320 Lieberman, 1998, 37). Συχνά οι ψεύτες κάνουν ότι σκέφτονται αγγίζοντας το πιγούνι τους ή τρίβοντας τα μάγουλά τους, λες και προσπαθούν να σκεφτούν ακόμη τι να πουν αυτό έρχεται σε έντονη αντίθεση με τους ειλικρινείς που δίνουν έμφαση σε αυτό που λένε. Οι ψεύτες αφιερώνουν χρόνο για να κρίνουν τι πρέπει να πουν και πώς εκλαμβάνεται, κάτι που δεν ταιριάζει με τις ειλικρινείς συμπεριφορές.

ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΕΣ ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΛΑΒΕΤΕ ΥΠΟΨΗ ΣΤΗΝ ΑΝΙΧΝΕΥΣΗ ΤΟΥ ΨΕΥΔΟΥΣ

Ακολουθούν συγκεκριμένες ενδείξεις που πρέπει να αναζητάτε, όταν βασίζεστε στην έμφαση για να ανιχνεύσετε πιθανές απόπειρες παραπλάνησης.

Απουσία έμφασης στις συμπεριφορές των χεριών

Όπως έχουν δείξει ο Αλντερ Φρε και άλλοι, η απουσία έμφασης και κίνησης των χεριών είναι υποδηλωτική παραπλάνησης. Το πρόβλημα είναι ότι δεν υπάρχει τρόπος να μετρηθεί κάτι τέτοιο, ιδιαίτερα σε δημόσιο ή κοινωνικό περιβάλλον. Παρ’ όλα αυτά, προσπαθήστε να παρατηρήσετε πότε συμβαίνει και σε τι πλαίσιο, ιδιαίτερα αν παρουσιάζεται όταν θίγεται ένα συγκεκριμένο ζήτημα. Οποιαδήποτε ξαφνική μεταβολή στην κίνηση αντανακλά εγκεφαλική δραστηριότητα. Όταν τα χέρια από ζωηρά που ήταν ακινητοποιούνται, πρέπει να υπάρχει λόγος, είτε αυτό είναι θλίψη είτε ενδεχομένως) παραπλάνηση.

Από τις ανακρίσεις που έχω διεξαγάγει, έχω παρατηρήσει ότι οι ψεύτες χρησιμοποιούν ελάχιστα την πυραμίδα των χεριών. Επίσης, βλέπω αν οι αρθρώσεις των δαχτύλων έχουν ασπρίσει, όπως όταν κάποιος σφίγγει δυνατά και παρατεταμένα τα μπράτσα της καρέκλας, σαν να ήταν “εκτοξευόμενο κάθισμα”. Δυστυχώς, για το εν λόγω άτομο είναι αδύνατον να εκτοξευτεί και να γλιτώσει την ανάκριση. Πολλοί ερευνητές εγκλημάτων έχουν διαπιστώσει ότι όταν το κεφάλι, ο λαιμός, τα χέρια και τα πόδια είναι ακίνητα και τα χέρια σφίγγουν τα μπράτσα της καρέκλας, είναι εξαιρετικά πιθανό, όχι όμως βέβαιο, ότι το άτομο ετοιμάζεται να πει ψέματα (Schafer & Navarro, 2003 66) (βλ. εικόνα 88).

Το ενδιαφέρον είναι ότι όταν κάποιος λέει ψέματα, απο φεύγει να αγγίξει όχι μόνο άλλα άτομα, αλλά και αντικείμενα όπως το βήμα του ομιλητή ή ένα τραπέζι. Δεν έχω δει ούτε έχω ακούσει κανένα περιστατικό όπου το άτομο που έλεγε ψέματα να φώναξε αποφασιστικά «Δεν το έκανα», χτυπώντας τη γροθιά του στο τραπέζι. Αυτό που έχω δει είναι δηλώσεις που στερούνταν δυναμικότητας και έμφασης, συνοδευόμενες από εξίσου ήπιες χειρονομίες. Όσοι λένε ψέματα δεν πιστεύουν και δε δείχνουν πεποίθηση σε όσα λένε. Παρότι ο σκεπτόμενος εγκέφαλός τους (νεοφλοιός) θα αποφασίσει τι θα πει, ώστε να παραπλανήσουν τους άλλους, ο συναισθηματικός εγκέφαλος (το μεταιχμιακό σύστημα – το ειλικρινές μέρος του) απλώς δε δείχνει πεποίθηση σε αυτή τους την πλεκτάνη και επομένως δε δίνει έμφαση στις δηλώσεις τους χρησιμοποιώντας μη λεκτικές συμπεριφορές (όπως χειρονομίες). Τα συναισθήματα του μεταιχμιακού εγκεφάλου είναι δύσκολο να παρακάμφθούν. Προσπαθήστε να χαμογελάσετε κανονικά σε κάποιον που αντιπαθείτε. Είναι εξαιρετικά δύσκολο. Όπως και με το ψεύτικο χαμόγελο, οι ψευδείς δηλώσεις συνοδεύονται από μη πειστικές ή παθητικές μη λεκτικές συμπεριφορές.

Στάση ικεσίας

Όταν κάποιος τεντώνει τους βραχίονες μπροστά από το σώμα του, με τις παλάμες προς τα πάνω, η στάση αυτή είναι γνωστή ως στάση ικεσίας. Όσοι εκλιπαρούν τον Θεό για έλεος στρέφουν τις παλάμες τους στον ουρανό. Ομοίως, οι αιχμάλωτοι στρατιώτες στρέφουν τις παλάμες προς τα πάνω, όταν πλησιάζουν τους εχθρούς τους. Η ίδια συμπεριφορά παρατηρείται όταν κάποιος που λέει κάτι, θέλει να σας κάνει να τον πιστέψετε. Στη διάρκεια μιας συζήτησης, κοιτάξτε το άτομο που μιλάει. Παρατηρήστε αν, όταν δηλώνει κάτι, έχει τις παλάμες στραμμένες προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Κατά τη διάρκεια μιας απλής συ ζήτησης όπου κανένας δεν ενστερνίζεται φανατικά μια συγκεκριμένη άποψη, περιμένω να δω τις παλάμες των συνομιλητών να στρέφονται τόσο προς τα κάτω όσο και προς τα πάνω.

Ωστόσο, όταν κάποιος δηλώνει κάτι με αποφασιστικότητα, όπως, «Πρέπει να με πιστέψετε, δεν τη σκότωσα εγώ», οι παλάμες πρέπει να είναι στραμμένες προς τα κάτω (βλ. εικόνα 90) Αν η δήλωση γίνει με τις παλάμες προς τα πάνω και το άτομο ικετεύει να το πιστέψετε, θα θεωρούσα τη δήλωση εξαιρετικά ύποπτη. Αν και δεν είναι απόλυτο, προσωπικά θα αμφισβητούσα οποιαδήποτε δήλωση γίνεται με τις παλάμες στραμμένες προς τα πάνω. Η θέση αυτή δεν είναι πολύ πειστική και υποδηλώνει ότι το άτομο ζητάει να το πιστέψετε. Οι ειλικρινείς δεν έχουν ανάγκη από ικεσίες για να γίνουν πιστευτοί απλώς κάνουν μια δήλωση και αυτό αρκεί.

Χωροκτητικές ενδείξεις και εξαπάτηση

Όταν είμαστε άνετοι και αισθανόμαστε αυτοπεποίθηση, απλωνόμαστε. Όταν δε νιώθουμε τόση σιγουριά, συνήθως καταλαμβάνουμε λιγότερο χώρο. Σε ακραίες περιπτώσεις, άτομα που υποφέρουν μπορεί να μαζέψουν τα χέρια και τα πόδια κοντά στο κορμί τους, υιοθετώντας μια σχεδόν εμβρυακή στάση. Οι άβολες συζητήσεις και ερωτήσεις μπορεί να προκαλέσουν ποικίλες στάσεις απομάκρυνσης χέρια που τυλίγονται σαν πρέτσελ και/ή αστράγαλοι πλεγμένοι μεταξύ τους, μερικές φορές σε βαθμό σχεδόν επίπονο ακόμη και για τον παρατηρητή. Αναζητήστε ιδιαίτερα δραματικές αλλαγές στη θέση του σώματος που μπορεί να υποδηλώνουν εξαπάτηση, ιδιαίτερα όταν συμβαίνουν ταυτόχρονα με μια συγκεκριμένη αλλαγή θέματος.

Όταν είμαστε σίγουροι γι’ αυτό που λέμε ή πιστεύουμε, τείνουμε να ισιώνουμε το κορμί, να τραβάμε πίσω τους ώμους και να τεντώνουμε την πλάτη, υιοθετώντας μια ευθυτενή στάση που αποπνέει ασφάλεια. Όταν κάποιος προσπαθεί να σας παραπλανήσει ή λέει ευθέως ψέματα, υποσυνείδητα σκύβει ή βουλιάζει στην καρέκλα του, λες και προσπαθεί να ξεφύγει από αυτό που λέγεται – ακόμη κι όταν το λέει ο ίδιος. Όσοι είναι ανασφαλείς ή δεν έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους, στις σκέψεις ή στις πεποιθήσεις τους, υπάρχει πιθανότητα να το αποπνέουν αυτό με τη στάση του σώματός τους – συνήθως σκύβοντας ελαφρά, αλλά μερικές φορές δραματικά, χαμηλώνοντας το κεφάλι και σηκώνοντας τους ώμους στα αυτιά. Αναζητήστε αυτό το «σύνδρομο της χελώνας» σε ανθρώπους που αισθάνονται άβολα και προσπαθούν να κρυφτούν σε κοινή θέα. Αποτελεί σίγουρα ένδειξη ανασφάλειας και δυσφορίας.

Ανύψωση των ώμων

Παρότι όλοι σηκώνουμε τους ώμους όταν δεν είμαστε βέβαιοι για κάτι, οι ψεύτες χρησιμοποιούν μια τροποποιημένη εκδοχή της κίνησης, όταν δεν είναι σίγουροι για τον εαυτό τους. Το ανασήκωμα του ψεύτη είναι αφύσικο, γιατί είναι σύντομο και τροποποιημένο, γιατί δεν είναι απόλυτα προσηλωμένοι στο συναίσθημα που εκφράζουν. Αν σηκωθεί μόνον ο ένας ώμος ή αν οι ώμοι πλησιάσουν στα αυτιά και το κεφάλι είναι σαν να εξαφανίζεται αυτό αποτελεί σημάδι δυσφορίας που μερικές φορές το παρατηρούμε σε κάποιον ο οποίος ετοιμάζεται να απαντήσει παραπλανητικά σε μια ερώτηση.