Περί Ψυχής του Αριστοτέλη

Αριστοτέλης: (384 – 322π.Χ)

«Όπως νομίζουμε ότι πάσα γνώση για κάτι υψηλό και θαυμάσιο είναι πολύτιμη, παραδείγματος χάριν για τα μαθηματικά ή την αστρονομία, έτσι πρέπει να νομίζουμε και για την ψυχολογία και να την θέσουμε μεταξύ των πρώτων επιστημών. Η γνώση της ψυχής είναι μεγάλη συμβολή στην γνώση της όλης αλήθειας και μάλιστα της φύσεως (φυσικής επιστήμης). Διότι η ψυχή είναι η αρχή των όντων, τα οποία έχουν ζωή». (Αριστοτέλους, «Περί Ψυχής»1)

Οι προβληματισμοί του Αριστοτέλη για το αντικείμενο της Ψυχολογίας

Στο πρώτο κεφάλαιο, ο Αριστοτέλης καταγράφει τους προβληματισμούς του γύρω από το αντικείμενο της ψυχολογίας: «Ζητούμε να εξετάσουμε την φύση και την ουσία της ψυχής, έπειτα τις ιδιότητες αυτής, δηλαδή τα ψυχικά πάθη.

Οπωσδήποτε είναι δυσκολότατο πράγμα να αποκτήσουμε αξιόπιστη γνώση αυτής. Διότι εδώ προβάλλει το ζήτημα τι είναι η ουσία, τι είναι το πράγμα…

Πρώτον είναι αναγκαίο να διακρίνουμε σε ποιο από τα γένη του «είναι» ανήκει η ψυχή, αν δηλαδή είναι ατομικό πράγμα και ουσία ή αν είναι ποιόν ή ποσόν. Ακόμη, αν είναι εκ των «εν δυνάμει» όντων ή μάλλον εντελέχεια (εντελής πραγματικότητα). Επίσης αν η ψυχή διαιρείται σε μέρη ή είναι αμερής».

Ο Αριστοτέλης πραγματεύεται τη λειτουργία των αισθήσεων, στις οποίες δίνει εξέχουσα θέση. Οι αισθήσεις (όραση, ακοή, όσφρηση, γεύση, αφή) είναι πηγή κάθε γνώσης! Από την επεξεργασία των ερεθισμάτων και των εμπειριών που εισέρχονται στον νου και στην ψυχή μέσω των αισθήσεων αναπτύσσεται ο εσωτερικός μας κόσμος.

Διαπιστώνουμε δηλαδή, πως η επαγωγική επιστημονική μέθοδος ισχύει και στην περίπτωση του ανθρώπινου εγκεφάλου και της ψυχής. Ενδιαφέρον έχει η άποψή του ότι έχουμε τις αισθήσεις χάριν της υπάρξεως και την νόηση χάριν της ευζωίας.

Το «νοείν» και το «αισθάνεσθαι» είναι ενέργειες που προηγούνται σε σχέση με τις «δυνάμεις», που είναι τα υλικά και τα σωματικά στοιχεία. Για να το καταλάβουμε αυτό θα χρησιμοποιήσω μια παρομοίωση: όπως ο οφθαλμός (δύναμη) είναι απαραίτητος για την όραση (ενέργεια/εντελέχεια) έτσι και το σώμα (που είναι το αντικείμενο) είναι απαραίτητο για την ψυχή (που είναι το υποκείμενο).

Η ψυχή είναι η αιτία και η αρχή του ζώντος σώματος. Αιτία, όμως, και αρχή λέγονται κατά πολλές σημασίες. Η ψυχή, σύμφωνα προς αυτές, είναι αιτία κατά τρεις προσδιορισμένους τρόπους. Ως αιτία κινητική, ως αιτία τελική και ως ουσία των οργανικών σωμάτων.

Σύμφωνα με τον Σταγειρίτη φιλόσοφο, το γεγονός ότι η ψυχή είναι αιτία ως ουσία είναι φανερό διότι το αίτιο της υπάρξεως πάντων είναι η ουσία. Η ζωή λοιπόν είναι η ύπαρξη των ζώντων ενώ η αιτία και αρχή της ζωής είναι η ψυχή. Ακόμη, η ζωή είναι η πρώτη στοιχειώδης λειτουργία της ψυχής και η αναγκαία προϋπόθεση των άλλων ανώτερων λειτουργιών αυτής (νόησης, φαντασίας κ.ά.).

Η πρώτη εντελέχεια είναι η στοιχειώδης μορφή της ψυχής, δηλαδή η μορφοποίηση της ύλης με την πρώτη/αρχική ψυχή, η οποία εξελίσσεται σε λόγο και σημασία του εν δυνάμει όντος.

Η ψυχή είναι και τελικό αίτιο, επειδή, καθώς ο νους ενεργεί προς κάποιο σκοπό, κατά τον ίδιο τρόπο ενεργεί και η φύση, και αυτό είναι το τέλος, το οποίο αυτή επιδιώκει. Τέτοιος σκοπός ή τέλος στα ζώα και στους ανθρώπους είναι η ψυχή. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας της φύσης της ψυχής, αφού όλα τα φυσικά σώματα είναι όργανα της ψυχής.

Τα ζωντανά υπάρχουν ένεκα της ψυχής. Είναι διττό το «ου ένεκα» (η τελική αιτία), δηλαδή, αφενός μεν είναι ο ίδιος ο σκοπός, αφετέρου δε, εκείνο εντός και διαμέσου του οποίου ενεργείται (πραγματοποιείται) ο σκοπός.

Τον τριμερή διαχωρισμό της ψυχής που είχε ορίσει ο Πλάτων, λαμβάνει υπόψη του και ο Αριστοτέλης. Κατά τον Πλάτωνα, η ψυχή χωρίζεται στο (υπο)λογιστικό, στο θυμικό (θυμοειδές) και στο επιθυμητικό μέρος.

Κατά τον Αριστοτέλη, η ψυχή διαιρείται σε δύο λογικά μέρη: το διανοητικό/λογικό και το ηθικό/λογικό μέρος. Στο πρώτο ανήκει λ.χ. η επαγγελματική εξειδίκευση ενώ στο δεύτερο ανήκουν οι αρετές του ήθους, όπως η σύνεση, η φρόνηση, η ευγένεια και η αλληλεγγύη.

Τέλος, η ψυχή μπορεί να εκπαιδευθεί και η ανθρώπινη συμπεριφορά βελτιώνεται με τη συνήθεια στα καλά έργα. Αυτή η άποψη, που αναλύεται στο έργο «Ηθικά Νικομάχεια»2 , είναι αισιόδοξη και αποδεικνύει πως η αρετή διδάσκεται μέσω της παιδείας και κατακτιέται εντός του κοινωνικοπολιτικού χώρου. Είναι η έξις, το έθος, το ήθος και η ηθική που επαναλαμβάνονται μέσω μιας ορισμένης συμπεριφοράς, που απορρέει τόσο από τον νου όσο και από τη βούληση/επιθυμία.