Η λέξη «empathy» (ενσυναίσθηση) εμφανίστηκε στην αγγλική γλώσσα το 1909, ως μετάφραση του γερμανικού «Einfühlung», το οποίο είχε εισαχθεί από τον Γερμανό φιλόσοφο Ρόμπερτ Φίσερ (Robert Vischer) και σημαίνει «αισθάνομαι μέσα σε». Ο Φίσερ μίλησε για πρώτη φορά περί Einfühlung αναφερόμενος στον κλάδο της ψυχολογίας της αισθητικής εμπειρίας, για να περιγράψει τι βιώνει ένας παρατηρητής όταν περιεργάζεται ένα έργο τέχνης. Μπροστά σε έναν πίνακα ζωγραφικής, ένα γλυπτό ή κάποιο άλλο καλλιτέχνημα, ο θεατής γίνεται ένα με αυτό, ταυτίζεται συναισθηματικά μαζί του. Με την πάροδο του χρόνου, ο όρος ενσυναίσθηση χρησιμοποιήθηκε όχι μόνο για να εξηγήσει τη σχέση μας με άψυχα αντικείμενα, αλλά και για να περιγράψει πώς μπορούμε ενστικτωδώς να κατανοήσουμε την ψυχική κατάσταση των άλλων.
Η ενσυναίσθηση επιτρέπει σε κάθε είδος συναισθήματος να αντηχήσει ανάμεσά μας. Είναι η ικανότητα να αναγνωρίζουμε και να ταυτιζόμαστε με αυτό που ένα άλλο πρόσωπο σκέφτεται ή αισθάνεται, και να αντιδρούμε εκδηλώνοντας μια ανάλογη συναισθηματική κατάσταση».
Η ενσυναίσθηση αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της κοινωνικής ζωής μας. Είτε με σκέψεις είτε με πράξεις, απαιτεί εγγενώς μια αλληλεπίδραση με τους άλλους. Έχει τη δύναμη να διαχέει τη χαρά, την ευφορία και το γέλιο, αλλά επίσης βοηθά στην εξομάλυνση δυσάρεστων καταστάσεων – λόγου χάρη, μπορεί να ελαφρύνει τα αρνητικά συναισθήματα. Το άγχος, η ενοχή, η λύπη, η απόγνωση, μπορούν ως έναν βαθμό να μετριαστούν αν τα μοιραστούμε με άλλους. Η ενσυναίσθηση μοιάζει με αόρατο δεσμό που έχει τη δύναμη να μας ενώνει με τους άλλους και να ξεθωριάζει τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσά μας.
Παρακάτω θα αναφερθώ στους εγκεφαλικούς μηχανισμούς που, κατά τους επιστήμονες, διαμεσολαβούν τις ενσυναισθητικές αντιδράσεις, και στο πώς ανακαλύφθηκαν.
Ένας καθρέφτης yια τα συναισθήματά μας Ο Ισπανός νευροεπιστήμονας Σαντιάγο Ραμόν ι Καχάλ (1852-1934) έγραψε: «Οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι, όπως οι φοίνικες της ερήμου, επικονιάζονται εξ αποστάσεως». Η δήλωση αυτή είναι συναρπαστική, αν σκεφτούμε ότι έγινε από τον άνθρωπο που με το έργο του άνοιξε τον δρόμο για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο εδραιώνονται οι νευρωνικές συνδέσεις. Χάρη σε μια τεχνική χρώσης με άργυρο που αναπτύχθηκε από τον Ιταλό επιστήμονα Καμίλο Γκόλτζι, ο Καχάλ απέδειξε ότι το νευρικό σύστημα δεν είναι μια ενιαία δεσμίδα νευρώνων τυλιγμένη στον εαυτό της, όπως πίστευαν γενικά εκείνη την εποχή, αλλά ότι μάλλον απαρτιζόταν από ξεχωριστές μονάδες -τους νευρώνες- που συνδέονταν μεταξύ τους μέσω των διακλαδώσεών τους. Και χρειαζόμαστε οπωσδήποτε αυτές τις νευρωνικές συνδέσεις για τη λειτουργία της ενσυναίσθησης.
Η κατανόηση της ενσυναίσθησης πέρασε σε άλλο επίπεδο όταν ανακαλύφθηκαν οι «κατοπτρικοί νευρώνες», κύτταρα που έφεραν επανάσταση στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τις συναισθηματικές συνδέσεις μας με τους άλλους. Αυτή η τόσο σημαντική και εντυπωσιακή ανακάλυψη, έγινε εντελώς τυχαία. Τη δεκαετία του 1980, σε ένα εργαστήριο στην ιταλική πόλη της Πάρμα, ο Τζιάκομο Ριτσολάτι, ο Βιτόριο Γκαλέζε και οι συνάδελφοί τους μελετούσαν ποιες εγκεφαλικές περιοχές ενεργοποιούνταν κατά την εκτέλεση των κινήσεων. Παρατήρησαν πως μια ομάδα νευρώνων σε μια περιοχή του προμετωπιαίου φλοιού των μακάκων, την αποκαλούμενη F5, πυροδοτούνταν όταν οι πίθηκοι εκτελούσαν μια απλή πράξη, όπως, λόγου χάρη, να πιάσουν ένα αντικείμενο ή να γραπώσουν ένα φιστίκι. Όμως, οι νευρώνες της περιοχής F5 ενεργοποιούνταν μόνο αν η κίνηση αφορούσε μια αλληλεπίδραση μεταξύ του φορέα της κίνησης και ενός αντικειμένου, και όχι αν η κίνηση δεν είχε συγκεκριμένο στόχο ή πρόθεση. ‘Όταν κινούσαν άσκοπα τον βραχίονά τους, οι συγκεκριμένοι νευρώνες δεν γίνονταν αντιληπτοί από τα όργανα ανίχνευσης.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, θέλοντας να εμβαθύνουν τα ευρήματά τους, οι ερευνητές εμφύτευσαν ηλεκτρόδια στον εγκέφαλο των πιθήκων για να καταγράψουν τη δραστηριότητα μεμονωμένων κινητικών νευρώνων στην περιοχή F5, την ώρα που έδιναν στους πιθήκους να πιάσουν διάφορα αντικείμενα. Τότε ήρθαν αντιμέτωποι με μια μεγάλη έκπληξη. Τη στιγμή που σήκωναν ένα αντικείμενο για να το δώσουν στους πιθήκους, τα ηλεκτρόδια κατέγραφαν νευρωνική δραστηριότητα. Έκπληκτοι διαπίστωσαν πως η καταγεγραμμένη δραστηριότητα προερχόταν από τους ίδιους ακριβώς νευρώνες που επίσης πυροδοτούνταν όταν οι ίδιοι οι πίθηκοι σήκωναν το ίδιο αντικείμενο. Βασικά, στη νευρωνική δραστηριότητα παρατήρησης μιας ενέργειας, αντικατοπτριζόταν η δραστηριότητα εκτέλεσης της ίδιας ενέργειας.
Τα αποτελέσματα αυτά ήταν συγκλονιστικά, επειδή μέχρι τότε πίστευαν πως η περιοχή F5 συμμετείχε αποκλειστικά σε κινητικές λειτουργίες. Αντιθέτως, οι νεο-ανακαλυφθέντες κατοπτρικοί νευρώνες επιδείκνυαν κινητικές, αλλά και αντιληπτικές ικανότητες. ‘Όταν ο πίθηκος παρακολουθούσε μια ενέργεια, μολονότι δεν κινούσε κανέναν μυ για να την αναπαραγάγει, το κατοπτρικό κινητικό-αντιληπτικό σύστημα ενεργοποιούνταν λες και ο ίδιος ο πίθηκος εκτελούσε ό,τι έβλεπε. Με άλλα λόγια, ο εγκέφαλος προσομοίωνε την ενέργεια. Μετά από αυτές τις συναρπαστικές ανακαλύψεις στους πιθήκους, όλοι αναρωτήθηκαν: Άραγε, διαθέτουν και οι άνθρωποι κατοπτρικούς νευρώνες;
Η τοποθέτηση ηλεκτροδίων βαθιά μέσα στον εγκέφαλο ενός ανθρώπου για την καταγραφή της δραστηριότητας μεμονωμένων νευρώνων, δεν είναι εφικτή διαδικασία. Αυτό πού μπορεί να γίνει εύκολα στους ανθρώπους είναι η χρήση λιγότερο διεισδυτικών τεχνικών, όπως η λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fMRI). Η fMRΙ δεν ανιχνεύει την ηλεκτρική δραστηριότητα μεμονωμένων νευρώνων, αλλά τη ροή του αίματος σε ολόκληρο τον εγκέφαλο, άρα τα δεδομένα της fMRΙ αποκαλύπτουν περιοχές ενεργές τόσο κατά την παρατήρηση όσο και κατά την εκτέλεση ενεργειών και μπορεί, συνεπώς, να περιλαμβάνουν νευρώνες με κατοπτρικές λειτουργίες. Γι’ αυτό, αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς όταν μελετούμε τον ανθρώπινο εγκέφαλο, πρέπει να μιλάμε για «συστήματα κατοπτρικών νευρώνων» και όχι για μεμονωμένους κατοπτρικούς νευρώνες. Σε μία από τις πρώτες μελέτες των κατοπτρικών νευρώνων στους ανθρώπους, ζήτησαν από τους συμμετέχοντες να παρακολουθήσουν άτομα που κινούσαν τα δάχτυλά τους και μετά να μιμηθούν τις ίδιες ακριβώς κινήσεις. Τα αποτελέσματα ταυτοποίησαν δύο φλοιικές περιοχές με κατοπτρικές λειτουργίες. Η πρώτη, που εντοπίζεται πιο κοντά στην πρόσθια περιοχή του εγκεφάλου, περιλαμβάνει την κάτω μετωπιαία έλικα (ΚΜΕ) (Σχήμα 13) και τον παρακείμενο κοιλιακό προκινητικό φλοιό (ΠΚΦ). Η δεύτερη, που εντοπίζεται πιο πίσω, είναι το κάτω βρεγματικό λόβιο (ΚΒΛ), το οποίο μπορεί να θεωρηθεί ως το ισοδύναμο της περιοχής 15 των πιθήκων.
Η ΚΜΕ βρίσκεται στην περιοχή Μπροκά, τη βασική περιοχή του εγκεφάλου για τη γλώσσα. Η παρατήρηση αυτή υποβάλλει την ιδέα ότι το σύστημα κατοπτρικών νευρώνων ίσως υπήρξε εξελικτικός πρόδρομος των νευρωνικών μηχανισμών για τον λόγο.
Μιλώντας περί εξέλιξης, φαίνεται ότι η ΚΜΕ μπορεί να εξελίχθηκε έτσι ώστε να αποτελέσει τον κοινό παρονομαστή πίσω από την ενσυναισθητική κατανόηση διαφόρων συναισθημάτων. Μια μελέτη, στην οποία ερευνήθηκε ποιες εγκεφαλικές περιοχές αντιδρούσαν συγκεκριμένα σε τέσσερα βασικά συναισθήματα —ευτυχία, θυμό, αηδία και λύπη— αποκάλυψε πως ο βαθμός ενεργοποίησης στην ΚΜΕ συσχετιζόταν θετικά με τα επίπεδα ενσυναίσθησης που εκδηλώνονταν και προς τα τέσσερα.
Συνεπώς, οι κατοπτρικοί νευρώνες μάς δίνουν ουσιαστικά ένα δεύτερο, πιο διαισθητικό ζεύγος ματιών που συντομεύει την κατανόηση των παρατηρούμενων ενεργειών. Μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε την ενέργεια προσομοιώνοντάς την στον εγκέφαλο. Γνωρίζουμε, δηλαδή, εσωτερικά τι κάνει κάποιος άλλος. Η συγκεκριμένη ιδέα έκανε γρήγορα τούς ερευνητές να πιστέψουν ότι οι κατοπτρικοί νευρώνες και ο ρόλος τους στο πλαίσιο της αντίληψης και της προσομοίωσης μιας απλής ενέργειας, αποτελούσαν απλώς μικροσκοπικό μέρος ενός πιο εξελιγμένου κατοπτρικού συστήματος που χρησιμοποιούμε για να αισθανόμαστε και να κατανοούμε τα συναισθήματα των άλλων. Το μόνο που έμενε, ήταν να αποκαλυφθεί αυτό το σύστημα! Τα συναισθήματα είναι μεταδοτικά. Πόσες φορές πιάνουμε τον εαυτό μας να μαζεύεται, να χαμογελάει, ακόμη και να γελάει, αν κάνει το ίδιο κάποιος άλλος που βρίσκεται κοντά μας; ‘Όχι μόνο στο θέατρο, αλλά σε κάθε λογής καθημερινές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις
.
Πράγματι, μία από τις πρώτες μελέτες για τη διερεύνηση τον ενσυναισθητικού ρόλου των κατοπτρικών νευρώνων στους ανθρώπους, υιοθέτησε το παράδειγμα της παρατήρησης και μίμησης των συναισθηματικών εκφράσεων του προσώπου. Οι συμμετέχοντες πρώτα παρατηρούσαν και έπειτα μιμούνταν τις προσωπικές εκφράσεις έξι πρωταρχικών συναισθημάτων — χαρά, λύπη, θυμός, έκπληξη, αηδία και φόβος. Το κατοπτρικό δίκτυο αποκρινόταν κατά τη διάρκεια και των δύο ενεργειών, ιδίως της μίμησης.
Επιπλέον, συμμετείχε και η αμυγδαλή. Αποκαλύφθηκε έτσι η σύνδεση ανάμεσα στο ανθρώπινο κατοπτρικό σύστημα και στο μεταιχμιακό σύστημα του εγκεφάλου. Ανατομικά, η σύνδεση αυτή πραγματοποιείται μέσω μιας περιοχής του εγκεφάλου που ονομάζεται νήσος, η οποία επίσης ενεργοποιούνταν κατά τη διαδικασία. Οι ερευνητές κινούνται με ταχύ ρυθμό στη διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε όλα τα είδη συναισθημάτων. Σε μία μελέτη απεικονίστηκε ο εγκέφαλος ατόμων που είχαν πρώτα εισπνεύσει άσχημες οσμές και έπειτα παρακολούθησαν ένα φιλμάκι στο οποίο φαινόταν ένας ηθοποιός να ζαρώνει το πρόσωπό τον από αηδία. Η νήσος τους πυροδοτήθηκε τόσο όταν αισθάνονταν οι ίδιοι αηδία, όσο και όταν παρακολουθούσαν τον ηθοποιό να νιώθει αηδία. Ακόμη πιο ενδιαφέρουσα ήταν μια μελέτη στην οποία διερευνήθηκε η «απτική» ενσυναίσθηση, δηλαδή, πώς αντιδρούμε όταν βλέπουμε να αγγίζουν άλλα άτομα. Αισθανόμαστε και οι ίδιοι το άγγιγμα; Πράγματι, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι πυροδοτήθηκε η ίδια περιοχή στον φλοιό του εγκεφάλου όταν οι συμμετέχοντες ένιωθαν ένα ελαφρύ άγγιγμα στο πόδι, και όταν παρακολουθούσαν φιλμάκια στα οποία φαίνονταν να αγγίζουν άλλους ανθρώπους στο ίδιο σημείο. Προσφάτως, μια άλλη μελέτη αποκάλυψε ότι το σύστημα κατοπτρικών νευρώνων ενεργοποιούνταν σε άτομα που παρακολουθούσαν άλλους να χασμουριούνται.
GIOVANNI FRAZZETTO, Έτσι αισθάνεσαι
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου