Όσο όμως βρισκόμουν στη Ρώμη, σχημάτισα μια καλύτερη αντίληψη για τη σημασία της ενοχής από μια άλλη εικόνα -αυτή τη φορά, από έναν πίνακα διαχρονικής ομορφιάς που εκτίθεται σε ένα μουσείο.Μια αεικίνητη μεγαλοφυΐα
Από την Πιάτσα ντελ Πόπολο, ανέβηκα τα πολλά σκαλοπάτια του Πίνκιου λόφου. Πριν φύγω για τη Ρώμη, ένας γνωστός μου γλύπτης, ο οποίος είναι παθιασμένος με τον Καραβάτζιο και είχε δείξει ενδιαφέρον για την ενοχή, μου πρότεινε να επισκεφτώ την Γκαλερί Μποργκέζε προκειμένου να θαυμάσω ορισμένους πίνακες του μεγάλου δασκάλου. Συγκεκριμένα, αναφέρθηκε στον πίνακα «Ο Δαβίδ με το κεφάλι του Γολιάθ», όπου αναπαριστάνεται η βιβλική ιστορία του θριάμβου του Δαβίδ επί του Φιλισταίου γίγαντα Γολιάθ. Ο πίνακας εκτίθεται σε μια σχετικά μικρή αίθουσα, μαζί με πολλά ακόμη έργα.
Μετά από μακρά αναμονή στην ουρά, μπήκα τελικά στο κτίριο και βυθίστηκα σ’ ένα ωραίο ταξίδι πίσω στον χρόνο, θαυμάζοντας εξαιρετικά έργα αναγεννησιακής και μπαρόκ τέχνης. Οι τουρίστες συνέρρεαν στις ζεστές αίθουσες, διασχίζοντας ένα μεγαλοπρεπές μαρμάρινο πάτωμα ανάμεσα σε καλαίσθητα αγάλματα. Όταν έφτασα στον προορισμό μου, μπροστά στον πίνακα συνωστιζόταν μια μικρή ομάδα επισκεπτών, έτσι περίμενα μέχρι να φύγουν ώστε να μπορέσω να τον περιεργαστώ με την ησυχία μου. Δύσκολα σβήνει κανείς αυτή την εικόνα από το μυαλό του. Είναι ένας σκοτεινός, έντονα διεισδυτικός πίνακας που αισθάνεσαι ότι αποπνέει κάτι απειλητικό. Η διάσημη μαεστρία του Καραβάτζιο στο κιαροσκούρο -δηλαδή, η έντονη αντίθεση μεταξύ φωτός και σκότους- εδώ λειτουργεί τέλεια. Ένα ζοφερό νόημα αναδύεται από κάθε εκατοστό του καμβά. Ένα κεφάλι που στάζει ακόμη αίμα αιωρείται από τα δάχτυλα του Δαβίδ, ο οποίος στο άλλο χέρι κρατά το γυαλιστερό ξίφος με το οποίο έχει αποκεφαλίσει τον αντίπαλό του.
Η τέχνη έχει την εξαιρετική ικανότητα να προκαλεί συναισθήματα και να υποδαυλίζει έναν διάλογο μεταξύ ενός αντικειμένου και του παρατηρητή του. Προσωπικό, ο πίνακας με επηρέασε όμεσα. Εκστασιάστηκα και αισθάνθηκα ότι απηχούσε ορισμένες από τις δυσάρεστες σκέψεις που είχα κάνει εκείνο το πρωινό. Η αίσθησή μου έγινε πιο έντονη όταν έμαθα περισσότερα για τις περιστάσεις κάτω από τις οποίες φιλοτεχνήθηκε ο πίνακας και για τη ζωή αυτού του σπουδαίου καλλιτέχνη.
Γεννημένος στο Μιλάνο και μεγαλωμένος στη μικρή πόλη Καραβάτζιο, ο Μικελάντζελο Μερίζι (1571-1610) -που αργότερα τον αποκαλούσαν απλώς με το όνομα της γενέτειράς του- έφτασε στη Ρώμη σε ηλικία είκοσι ετών, αναζητώντας την επιτυχία και το κατάλληλο περιβάλλον για να ξεδιπλώσει το καλλιτεχνικό ταλέντο του. Μέσα σε λίγα χρόνια, εξελίχθηκε στον διασημότερο ζωγράφο της πόλης.
Οπωσδήποτε, ο Καραβάτζιο δεν ήταν εύκολος και χαλαρός τύπος. Αλαζόνας, ασυμβίβαστος, οξύθυμος και εύθικτος, τακτικός φιλοξενούμενος στις αίθουσες των δικαστηρίων, είχε ένα ποινικό μητρώο που ανταγωνιζόταν τα καλλιτεχνικά επιτεύγματά του και, κατά τα φαινόμενα, όταν δεν ζωγράφιζε μπλεκόταν διαρκώς σε καβγάδες. Κατά την παραμονή του στη Ρώμη κατηγορήθηκε για παρενοχλήσεις γυναικών, διαπληκτισμούς με φυλακές, επιθέσεις σε σερβιτόρους – κάποτε, μάλιστα, πέταξε σε έναν απ’ αυτούς ένα πιάτο με αγκινάρες. Δικάστηκε, επίσης, για τη συγγραφή δυσφημιστικών κειμένων.
Ο πίνακας του Δαβίδ με τον Γολιάθ γεννήθηκε από ένα κρίσιμο επεισόδιο που συνέβη στη ζωή του Καραβάτζιο. Τη νύχτα της 26ης Μαΐου του 1606, σε ηλικία τριάντα πέντε ετών, αυτός ο μεγαλοφυής άντρας του ρωμαϊκού καλλιτεχνικού κόσμου μπλέχτηκε σε μια μονομαχία που κατέληξε στον θάνατο του αντιπάλου του, μετατρέποντάς τον σε φυγόδικο που έζησε κρυμμένος όλη την υπόλοιπη ζωή του.
Ο Καραβάτζιο κρίθηκε ένοχος για δολοφονία και τιμωρήθηκε με θανατική ποινή – bando capitale. Η τιμωρία σήμαινε ότι όποιος τον εντόπιζε είχε δικαίωμα να τον αναφέρει στην αστυνομία, ακόμη και να τον σκοτώσει και να παραδώσει το κεφάλι του – το caput. Μακριά από τη Ρώμη, ο Καραβάτζιο δεν έπαψε στιγμή να νοσταλγεί τη ζωντάνια και τη φασαρία της αιώνιας πόλης. Όλο αυτό το διάστημα, ζωγράφιζε ακατάπαυστα. Η εξορία στάθηκε μία από τις σκοτεινότερες και πιο σκληρές περιόδους της ζωής του. Παρ’ όλα αυτά, ή μάλλον εξαιτίας του ζόφου και της θλίψης εκείνων των χρόνων, δημιούργησε κάποια από τα πιο εκφραστικά έργα του, ανάμεσά τους και τον πίνακα μπροστά στον οποίο στεκόμουν.
Εδώ πρέπει να αποκαλύψουμε μια πολύ σημαντική λεπτομέρεια του συγκεκριμένου πίνακα. Πριν από τον Καραβάτζιο, αρκετοί καλλιτέχνες φιλοτεχνούσαν τον εαυτό τους ως Δαβίδ. Η εκδοχή του Καραβάτζιο γι’ αυτή την περίφημη σκηνή, στην οποία το καλό έχει θριαμβεύσει επί του κακού, είναι μοναδική επειδή ο δημιουργός επέλεξε να αποτυπώσει το πρόσωπό του στο κομμένο κεφάλι του Γολιάθ. Στον πίνακα του Καραβάτζιο, το πρόσωπο του Δαβίδ αποπνέει ειλικρίνεια και δεν δείχνει να θριαμβολογεί για τη νίκη του – μάλλον εκφράζει συμπόνια και οίκτο. Από την άλλη, το πρόσωπο του Καραβάτζιο είναι βασανισμένο και παραμορφωμένο από τον θάνατο.
Εκθέτοντας στο κοινό τον εαυτό του ως αποκεφαλισμένο Γολιάθ, ο Καραβάτζιο εκφράζει τη μεταμέλειά του για τις πράξεις του και επιχειρεί να αμβλύνει το αίσθημα της ενοχής του.
Στο ξίφος του Δαβίδ, κοντά στη λαβή, υπάρχει ένα ακρωνύμιο το οποίο διακρίνεται μόνο αν πλησιάσουμε τον πίνακα. Η. OC.S. Είναι τα αρχικά των λατινικών λέξεων humilitas occidit superbiam , δηλαδή, η ταπεινότητα σκοτώνει την υπερηφάνεια. Υποτίθεται πως είναι μια πρόταση από τους στοχασμούς του Αγίου Αυγουστίνου πάνω στον Ψαλμό 33, στους οποίους συγκρίνει τη νίκη του Δαβίδ επί του Γολιάθ με τον θρίαμβο του Χριστού επί του διαβόλου. Το καλό κατατροπώνει το κακό. Σε έναν πίνακα, λοιπόν, φιλοξενείται μια ολόκληρη ομάδα ηθικών συναισθημάτων. Και η ενοχή, με τη βοήθεια της ταπεινότητας, υπόσχεται να αποκαταστήσει την καλή διαγωγή.
Η αλήθεια τον ευρύτερου πλαισίου
Στην πραγματικότητα, κανείς δεν γνωρίζει αν ο Καραβάτζιο αισθανόταν όντως ενοχή. Και δεν υπάρχει τρόπος να μάθουμε. Αν λάβουμε υπόψη το ταραχώδες παρελθόν του, τα εγκλήματα, τους καβγάδες και τη βία, ίσως να μην ένιωθε τίποτε. Το γεγονός ότι χρησιμοποίησε το πρόσωπό του για να αναπαραστήσει τον Γολιάθ, δεν αποδεικνύει ξεκάθαρα ότι αισθανόταν τύψεις. Επίσης, δεν υπάρχουν έγγραφα ή επιστολές που να μαρτυρούν αυθεντική μεταμέλεια. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι το πορτρέτο του ως Γολιάθ είναι μία ακόμη έκφραση του ναρκισσισμού του. Ο πίνακας μπορεί να ήταν απλώς μια έξυπνη επινόηση του καλλιτέχνη για να επανακτήσει την αξιοπιστία του και να μπορέσει να διαβεί ξανά τις πύλες της Ρώμης. Ο Καραβάτζιο έστειλε τον πίνακα σε έναν πανίσχυρο άντρα της Ρώμης, τον Καρδινάλιο Σιπιόνε Μποργκέζε, επικεφαλής του νομικού συστήματος του Βατικανού, ζητώντας συγχώρεση και την άδεια να επιστρέψει στην πόλη από την οποία είχε δραπετεύσει ατιμασμένος. Το αδιαμφισβήτητο ταλέντο του Καραβάτζιο, η αστείρευτη φαντασία του και η ευαισθησία του, μπορούσαν να σαγηνεύσουν όλους όσοι ήταν πρόθυμοι να του δώσουν μια δεύτερη ευκαιρία. Αν στόχος του ήταν να εκφράσει μια βαθιά αίσθηση ενοχής και να δηλώσει τη μεταμέλειά του, τον πέτυχε. Δίχως άλλο, ήξερε πώς να κερδίζει τη συμπάθεια του θεατή με τη συναισθηματική δύναμη των έργων του.
Ο Καραβάτζιο έλαβε τελικά τη συγχώρεση του Βατικανού, όμως δεν έφτασε ποτέ στη Ρώμη, αφού πέθανε κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες καθ’ οδόν προς την αιώνια πόλη.
Αν ο Καραβάτζιο ζούσε σήμερα, σίγουρα θα αποτελούσε ένα πολύ ενδιαφέρον υποκείμενο για νευρολογική μελέτη: τόσο για την περαιτέρω διερεύνηση της νευρωνικής θέσης της ενοχής, όσο και για τη διεξοδική μελέτη του πλουσίου σε βίαιες και επαναστατικές πράξεις ιστορικού του. Άραγε, διέθετε τη βραχεία εκδοχή του γονιδίου για τη ΜΑΟΑ; Πώς θα έμοιαζε ο προμετωπιαίος φλοιός του; Μήπως η μοναχική παιδική ηλικία και η διαλυμένη οικογένειά του διαμόρφωσαν τον βίαιο χαρακτήρα του; Οι απαντήσεις λικνίζονται σαν φύλλα στον άνεμο.
GIOVANNI FRAZZETTO
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου